Szembek Onufry Kajetan h. własnego (1743–1808), biskup płocki.
Ur. 15 V we wsi Sawa w paraf. Gruszów koło Wieliczki, był synem Pawła (zm. 1751), pułkownika wojsk kor., i Jadwigi z Łuczyckich h. Nowina (zm. 1745), bratem Stanisława (1740 – 1815 lub 1816), szambelana królewskiego, i Marcjanny, poślubionej (w r. 1756) Franciszkowi Sędzimirowi z Łukowicy, łowczemu nurskiemu.
Opiekę nad osieroconym rodzeństwem sprawowali od r. 1751 burgrabia krakowski Andrzej Sendzimir i podstarości nowokorczyński Jakub Trembecki. Nad wykształceniem czuwał (zapewne od r. 1755) ks. Franciszek Tomecki, profesor Szkół Nowodworskich. Po rodzicach młodzi Szembekowie odziedziczyli wspólnie Sawę, Kawec, część Zasławic, Lubomierz, Zawadę, Batycz, Zgórsko i część Szczukowic w woj. krakowskim. Dn. 15 XI 1757 zapisał się S. na Uniw. Krak.; w r. 1761 wystąpił w wystawianej przez uczniów sztuce „Miłość Ojczyzny ze sprawiedliwością złączona...”, przedstawiającej dzieje Tarkwiniusza. W krakowskim seminarium misjonarzy przyjął 18 XII 1762 tonsurę i przez trzy lata studiował teologię. W maju 1765 przedstawił rozprawę Conclusiones Theologicae, partim ex Scripturis, partim ex Historiis et Chronologia, partim ex Theologiae [...] excerptae, pro disputationibus puplicis [(sic)] propositae [b.m.w.], w której zwalczał tezy m.in. M. Lutra i F. Melanchtona. Dzięki wsparciu krewnego, Krzysztofa Hilarego Szembeka (zob.), wyjechał wkrótce potem do Rzymu i 18 VI 1766 uzyskał w Collegium Romanum doktorat teologii. Już jako kanonik kolegiaty warszawskiej fundi Wrona otrzymał 25 III 1769 święcenia kapłańskie i t.r. (instalacja w r. 1770) został koadiutorem kanonika chełmińskiego Bonawentury Szaniawskiego. W l. 1769–74 był proboszczem parafii Grodzisk w ziemi sochaczewskiej (obecnie Grodzisk Maz.). Za zgodą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego został koadiutorem archidiakona warszawskiego K. H. Szembeka. Po śmierci Szaniawskiego w r. 1775 objął kanonię chełmińską, lecz zrezygnował z niej w r. 1778.
W r. 1778 wizytował S. archidiakonat warszawski. Od 27 VIII 1782 był kanonikiem krakowskiej kapit. katedralnej (prebenda żyrawska), a następnie 31 XII 1784 został jej kantorem. Bp K. H. Szembek, który w r. 1783 został (na półtora roku) internuncjuszem, wyznaczył S-a na swego zastępcę w razie choroby lub nieobecności, a zarazem powierzył mu funkcję audytora. Dn. 3 I 1784 otrzymał S. królewską nominację na koadiutorię komendatoryjnego opata cystersów w Przemęcie Jana Szołdrskiego. Po K. H. Szembeku, który objął diec. płocką, otrzymał S. w r. 1785 archidiakonat warszawski. T.r. z nominacji prymasa Michała Poniatowskiego został metropolitalnym sędzią generalnym; był nim jeszcze w r. 1793, być może do śmierci prymasa w r.n. W kapit. płockiej został 6 IX 1791 prałatem dziekanem, z uposażeniem we wsiach Dziekanów pod Warszawą i Żukowo koło Wyszogrodu; otrzymał też 3 II t.r. od bp. K. H. Szembeka Daniłowo koło Broku. Z biskupem S. współpracował w wielu sprawach, m.in. w r. 1784 zastępował go w procesie Teodozego Rostockiego, koadiutora unickiego metropolity kijowskiego Jasona Smogorzewskiego; jednak jako archidiakon warszawski, sędzia metropolitalny przy boku prymasa, większość czasu spędzał w Warszawie i na kapitułach generalnych w Płocku pojawiał się rzadko. Dn. 13 IV 1793 otrzymał S. królewską nominację na koadiutora bp. K. H. Szembeka, który zwrócił się 19 IV t.r. o jego zatwierdzenie do Stolicy Apostolskiej, jednak rozpoczęty w warszawskiej nuncjaturze proces informacyjny został przerwany, zapewne na skutek wydarzeń politycznych. T.r. zrezygnował S. z kantorii krakowskiej. Wszedł w skład targowickiej Komisji Edukacyjnej kor., działającej od 10 V do 1 VII pod przewodnictwem bp. chełmskiego i lubelskiego Wojciecha Skarszewskiego. Dn. 28 III 1794 król Stanisław August odznaczył S-a Orderem św. Stanisława i Orderem Orła Białego. Na rzecz insurekcji kościuszkowskiej 1794 r. przekazał S. 180 zł.
Dn. 26 IV 1796 rozpoczęto nowy proces informacyjny S-a na koadiutorię biskupstwa płockiego, 27 VI t.r. został prekonizowany z tytułem bp. Ptolemaidy, z zachowaniem dożywotnio archidiakonatu warszawskiego, a na czas koadiutorii – dziekanatu płockiego. Ponieważ władze pruskie nie godziły się na nuncjusza ani legata i zamierzały wyznaczyć któregoś z duchownych na pośrednika w sprawie dyspens między Kościołem lokalnym a Stolicą Apostolską, minister K. G. Hoym zaproponował 31 V kandydatury S-a lub bp. kujawskiego Józefa Rybińskiego. Przed uroczystym homagium, odbieranym przez m.in. Hoyma na rzecz króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, S. jako koadiutor odprawił 6 VII w Warszawie, w kolegiacie św. Jana uroczystą mszę. Po śmierci Szołdrskiego, 5 III 1797, objął opactwo przemęckie. Informację o zatwierdzeniu na koadiutorii wraz ze zgodą króla pruskiego otrzymał 2 V t.r. W święto Zesłania Ducha Świętego, 4 VI, dostał sakrę biskupią, zapewne z rąk K. H. Szembeka, który wkrótce potem wyjechał do Krakowa, przekazując S-owi całą władzę w sprawach duchowych i materialnych diecezji.
Po śmierci K. H. Szembeka 9 IX 1797 w Krakowie S. rozpoczął samodzielne rządy w biskupstwie płockim. Dn. 15 IX t.r. ogłosił w Pułtusku List pasterski, w którym polecał modlitwom zmarłego poprzednika oraz wyrażał lojalność wobec władz pruskich. Formalnie przejął diecezję 22 IX, za pośrednictwem archidiakona płockiego Franciszka Małowieskiego. Ponieważ po rozbiorach części diecezji łuckiej, wileńskiej i żmudzkiej znalazły się pod panowaniem pruskim, a południowa część diec. płockiej pod austriackim, powoływano administrację zastępczą i tworzono nowe struktury kościelne. Na wniosek Fryderyka Wilhelma II Stolica Apostolska dekretem z 7 X poleciła przeprowadzenie procesu informacyjnego w sprawie utworzenia diec. wigierskiej (we współpracy z bp. Józefem Rybińskim) oraz unickiej diecezji w Supraślu K. H. Szembekowi, nie wiedząc o jego śmierci; S. przejął te obowiązki. Na żądanie władz austriackich S. utworzył 19 X oficjalat dla południowej części diecezji, obejmujący dziewiętnaście parafii w rejonie Stanisławowa w Galicji Zachodniej; na oficjała i wikariusza generalnego powołał ks. Ignacego Obrębskiego, proboszcza w Niegowie. Po otrzymaniu (17–19 XI) uprawnień od Stolicy Apostolskiej S. przekazał je 22 XII oficjałom i ich zastępcom, a także administratorom części diecezji pod rządami pruskimi: archidiakonowi smoleńskiemu Michałowi Karpowiczowi oraz ks. Janowi Gołaszewskiemu, kanonikowi przemyskiemu, dziekanowi w Bielsku Podlaskim, którego 24 I 1798 mianował wikariuszem «in spiritualibus per Podlachiam» w dawnej diec. łuckiej. Na podstawie przeprowadzonych przez S-a procesów informacyjnych papież Pius VI erygował dwie nowe diecezje: 6 III 1799 unicką supraską, a 16 III t.r. łacińską wigierską, nadając S-owi prawo subdelegowania wykonawców bulli; zgodnie z sugestiami S-a diec. supraską podporządkowano bezpośrednio Rzymowi, pozostawiając królowi pruskiemu decyzję o erygowaniu seminarium. Dn. 27 XI 1797 otrzymał S. delegację z Rzymu do przeprowadzenia procesu informacyjnego kandydata na unickiego biskupa supraskiego ks. Teodozego Wisłockiego. Dn. 14 XI 1799 przekazał S. administrowany przez ks. Obrębskiego oficjalat w południowej części diecezji bp. chełmskiemu Wojciechowi Skarszewskiemu. Gdy na mocy brewe apostolskiego Piusa VII z 9 IX 1800 nastąpiło oddzielenie od diec. płockiej dekanatu radzymińskiego i przyłączeniu do niedawno utworzonej diec. warszawskiej, S. powiadomił o tym wiernych listem z 17 III 1801, jak również o włączeniu parafii Duninów z czterema wsiami do diec. włocławskiej. Był w Warszawie podczas wizyty króla Fryderyka Wilhelma III z królową Luizą i 25 VI 1802, podczas balu u ks. Józefa Poniatowskiego, otrzymał pruski Order Orła Czerwonego (Der Rote Adlerorden).
Po śmierci bp. sufragana pułtuskiego Antoniego Narzymskiego (10 XII 1799) mianował S. następcą proboszcza w Ostrołęce ks. Marcina Szwejkowskiego, kanonika honorowego smoleńskiego, i powierzył mu administrację dóbr prepozytury kolegiaty pułtuskiej. Szwejkowski zmarł jednak 14 XII 1801, prawdopodobnie nie uzyskawszy zgody władz pruskich; nie dostał jej również drugi kandydat S-a, Maciej Rokitnicki, scholastyk katedralny i oficjał generalny płocki. Dopiero Antoni Luboradzki, kanonik katedralny i sędzia surogat płocki, mianowany sufraganem w r. 1804, uzyskał w sierpniu t.r. zgodę na objęcie prepozytury kolegiaty pułtuskiej. S. udzielił mu 25 V 1806 w Pułtusku sakry biskupiej.
Po przejęciu przez władze pruskie w zarząd dóbr biskupich i kapitulnych otrzymywał S. zaledwie trzecią część dotychczasowych dochodów i swój pałac w Płocku zmuszony był wydzierżawić. Dn. 8 VII 1798 konsekrował wzniesiony przez poprzednika kościół św. Idziego w Wyszkowie, a 5 IX 1808 nowy kościół św. Anny w Grodzisku. Odbudował po pożarze dom wikariuszy kolegiaty pułtuskiej, dbał o szpitale. W r. 1803 przeprowadził remont kościoła NMP w Pułtusku, a w r. 1805 rozpoczął tam przebudowę kościoła Świętego Krzyża w stylu klasycystycznym. Na własny koszt wzniósł dwa domy księży rezydentów. Mimo że władze pruskie odebrały biskupom płockim tytuł książąt pułtuskich, król Fryderyk Wilhelm III nadał S-owi w drodze wyjątku ten tytuł 3 XI 1799 (Arch. Diec. w Płocku, Acta Episcopalia, nr 174 s. 479–84). S. ogłosił 26 VI 1800 w Pułtusku List do diecezjan, nakazując modły w celu odwrócenia klęsk, dwa dni później list Onufrius Cajetanus a Słupow Szembek [...] Universis et singulis, w którym dawał wskazówki spowiednikom, jak mają postępować z chrześcijanami podejmującymi pracę u Żydów, a 16 III 1801 powiadomił wiernych o śmierci papieża Piusa VI i wyborze Piusa VII. Z inicjatywy S-a wydano w r. 1800 po raz drugi (1. wyd. w r. 1772) „Krótkie zebranie nabożeństw parafialnych...”, drukowane w „Directorium divini officii pro dioecesi plocensi [...] ad annum 1801”. Przyjmował w Pułtusku cesarza Napoleona, który przebywał tu od 28 XII 1806 przez osiem dni. S. wszedł w skład senatu Ks. Warsz. Zmarł w nocy z 30 na 31 XII 1808 w Warszawie, został pochowany 5 I 1809 w Pułtusku, pod progiem kościoła Świętego Krzyża.
Portret na nagrobku w kościele p. wezw. Świętego Krzyża w Pułtusku; – Enc. Kośc., XXVII 512; Encyklopedia katolicka, L. 2011 XV (diec. płocka, z błędami); Estreicher, XV 1, XVI 283, XXVIII 233, XXX; Karpińska M., Senatorowie, posłowie i deputowani Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, W. 2002 s. 89; Korytkowski, Prałaci gnieźn., IV 202; Kossakowski, Monografie, III; Kowalski T. i in., Wpisani w historię Pułtuska. Słownik biograficzny, Pułtusk 2002 s. 288; Łętowski, Katalog bpów krak., IV 195–6; Łoza, Kawalerowie; Łoza S., Order Orła Białego, W. 1939; Mańkowski A., Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów, Tor. 1928 s. 210; Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce 966–1999. Słownik biograficzny, Płock 2002 s. 581; PSB (Gołaszewski Jan, Poniatowski Michał, Rybiński Józef, Skarszewski Wojciech); Papierowski A. J., Stefański J., Płocczanie znani i nieznani. Słownik biograficzny, Płock 2002 s. 581; Pomarański S., Senatorowie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), w: Diariusz Senatu z roku 1830–1831, Wyd. tenże, „Arch. Kom. Hist.” T. 14: 1930 s. 454; Przybyszewski B., Katalog kanoników krakowskiej kapituły katedralnej w XVIII w., Kr. 2009; Rudkowski T., Cmentarz świętokrzyski w Pułtusku, w: 200 lat cmentarza Świętego Krzyża w Pułtusku. Materiały z konferencji naukowej, Red. R. Lolo, Z. Morawski, Pułtusk 2004 s. 49; Słown. Geogr. (Pułtusk, Sawa); Słown. Pol. Teologów Katol., IV; Szczepaniak J., Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kr. 2008; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Żychliński, I 305, II 350, XII 158, XV 200, 213, XXII 155; – Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy XVIII wieku, Pet. 1856 III 136–7; Czubaty J., Księstwo Warszawskie (1807–1815), W. 2011; Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764–1864), L. 1983; Dzieje Grodziska Mazowieckiego, Red. J. Kazimierski, W. 1989; Dzieje Płocka, Red. A. Gieysztor, Płock 1973; Gawarecki W. H., Wzmianka o życiu biskupów mazowieckich, później płockich, „Pam. Relig.-Moralny” T. 4: 1843 s. 102, 109–10; Gawlik J., Dwudziestolecie istnienia parafii pod wezwaniem św. Józefa w Pułtusku, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Pułtusk 2003 V; Hierarchia catholica medii aevi, VI; Historia Kościoła w Polsce, Red. B. Kumor, Z. Obertyński, P.–W. 1979 II cz. 2 s. 142, 256; Ignatowicz A., Grecko-katolicka diecezja supraska (1796–1807), „Wiad. Kośc. Archidiec. w Białymstoku” R. 2: 1976 z. 4 s. 106–10; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV s. 74, figura 419, X z. 20 s. XXXVI, 46, 72; Kisiel D., Kalendarium Pułtuska i okolic (do roku 2000), Płock [2001] s. 34–5; tenże, Ks. prałat Bonawentura Grabowski w świetle materiałów źródłowych, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Pułtusk 2005 VI; tenże, Nekropolia św. Krzyża jako miejsce pochówku pułtuskiego duchowieństwa, w: 200 lat Cmentarza św. Krzyża w Pułtusku. Materiały z konferencji naukowej, Red. L. Lolo, Z. Morawski, Pułtusk 2004 s. 66; Królik L., Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, W. 1990 s. 200; tenże, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, L. 1983 s. 33; tenże, Organizacja kapituły kolegiackiej w Warszawie do końca XVIII w., „Warsz. Studia Teolog.” T. 3: 1985 s. 253, 264; Królik L., Grzybowski M., Administracja diecezjalna za czasów M. Poniatowskiego, „Studia Płockie” T. 5: 1977 s. 128; Kumor B., Granice diecezji płockiej, „Studia Płockie” T. 3: 1975 s. 502; tenże, Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1772–1918, Kr. 1980 (w indeksie pomylony z K. H. Szembekiem); Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, L. 1976 s. 167 (błędne imię Krzysztof); Müller W., Diecezja płocka od drugiej połowy XVI wieku do rozbiorów, „Studia Płockie” T. 3: 1975 s. 214 (pomylony z K. H. Szembekiem); Nalepa M., „Płyną godziny pomiędzy nadzieją i bojaźnią czułą”, Rzeszów 2010; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II 302–3; Nowak S. J., Parafia św. Stanisława Kostki w Pułtusku (do roku 1997), w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Pułtusk 2005 VI; Nowowiejski A., Płock. Monografia historyczna, Płock 1930 s. 71–2; Rabowicz F., Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł, Wr. 1965; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Oprac. M. H. Serejski, A. Wierzbicki, W. 1976 (w indeksie błędnie jako Krzysztof Hilary); Szczepański J., Dzieje Wyszkowa i okolic, W. 1998; Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806, P. 1963 s. 52; Wilczyński M., Klasztor św. Kazimierza OO. Reformatów w Krakowie, Kr. 1893 s. 247, 261; Wołosz A., Fundacje artystyczne biskupów Szembeków w Pułtusku i diecezji płockiej w XVIII i na początku XIX wieku, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Pułtusk 2003 V; Wysocki J., Biskupstwo warszawskie. Erekcja diecezji w świetle stosunków politycznych i kościelnych na ziemiach polskich końca XVIII i początku XIX stulecia, „Nasza Przeszłość” T. 35: 1971 s. 80; tenże, Józef Ignacy Rybiński, Rzym 1967 (częściowo pomylony z K. H. Szembekiem); – Akty powstania Kościuszki, II; Akty Vil. Archeogr. Kom., XVI 257–65; Album stud. Univ. Crac., V 121; Bulla erekcyjna diecezji wigierskiej, Wyd. B. Kumor, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 14: 1967 s. 256–67; Królik L., Osiemnastowieczne dokumenty parafii Boglewice w Archiwum Archidiecezjalnym w Warszawie, „Warsz. Studia Teolog.” T. 3: 1985 s. 285; Liber mortuorum monasterii Coronoviensis O. Cist, Wyd. A. Mańkowski, Tor. 1931 s. 116; Receptiones seu instalationes ad episcopatum praelaturas et canonicatus ecclesiae cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800, Wyd. R. Waimann, ,,Roczn. Tow. Nauk. Pozn.” T. 35: 1909 s. 154; Sozański, Imienne spisy osób, s. 14 nr 273, s. 15 nr 473 (błędna data 1764 zamiast 1769); Vol. leg., X; – „Gaz. Warsz.” 1809 nr 1; Kalendarz Polit. dla Król. Pol. i W. Ks. Lit. na r. 1786..., W. [1785]; Kalendarzyk Polit. na r. 1794, W. [1793]; „Korespondent Warsz. i Zagran.” 1796 nr 55 dod. I, II s. 673–8, 681, 683; – AGAD: Metryka Kor., Księgi Kanclerskie, nr 51 cz. 1 s. 169–70 (166–7), nr 77 cz. 1 s. 1–4, Sigillata, nr 32 k. 235, 272, nr 37 k. 156v, Zbiór Popielów, rkp. 414; Arch. Diec. w Płocku: Acta Capituli Plocensis, nr 25 s. 987, nr 26 k. 20, 26v–8, nr 148 s. 95, Acta Capituli Pultoviensis, nr 10 s. 152, nr 12 s. 370, nr 304B k. 1–3, Acta Episcopalia, nr 77 s. 327–8, 447, nr 79 s. 368–9, nr 80 s. 42–6, 252–70, 382–4, nr 82 s. 420–2, nr 83 k. 1, nr 100 k. 141–4, nr 174 s. 2–11, 479–84; Archivio Segreto Vaticano w Rzymie: Processus Consisoriales, nr 169 k. 60v, 66–7v, nr 196 k. 185–99v, nr 200 k. 204–16v; B. Jag.: rkp. 5344 t. IV k. 194, 195v–6, rkp. 5346 t. II k. 370, 383; – Informacje Andrzeja Haratyma z W.
Tadeusz Żebrowski