Sanguszko Paweł Karol, książę (1680–1750), podskarbi nadworny lit., marszałek nadworny, a następnie wielki lit. Był synem Hieronima, star. suraskiego, i Konstancji z Sapiehów, córki Pawła Jana (zob.), młodszym bratem Kazimierza Antoniego (zob.) i Anny Katarzyny Radziwiłłowej (zob.).
Po śmierci ojca opiekę nad S-ą i jego rodzeństwem przejęli m. in. bracia matki Franciszek Stefan Sapieha (zob.) i Leon Bazyli Sapieha (zob.), a po ich śmierci w r. 1686 zapewne kolejny wuj Benedykt Paweł Sapieha (zob.). Edukacją S-i zainteresowała się też jego starsza siostra Anna Katarzyna zamężna od r. 1692 za Karolem Stanisławem Radziwiłłem (zob.), wówczas podkanclerzym lit. W r. 1696 rozdarty między dwoma opiekunami S. wrócił od Radziwiłłów do Sapiehy, który przyjął go życzliwie i obiecał należytą edukację. Dopiero w r. 1700 S. usamodzielnił się materialnie dzięki zawartemu z bratem podziałowi dóbr i w listopadzie t. r. wyjechał w blisko roczną podróż zagraniczną. Na sejmie lubelskim 1703 r. wybrany został na deputata do boku króla Augusta II. Po niespodziewanej śmierci brata w r. 1706, zapewne jeszcze w t. r. ożenił się S. z wdową po nim Bronisławą z Pieniążków. Po jej rychłej śmierci na początku r. n. odziedziczył całość spadku po bracie i żonie, co uwikłało go w długotrwałe procesy z jej rodziną. Rodzice zmarłej pozwali S-ę do sądu o zawarcie małżeństwa bez dyspensy, wyłudzenie różnych obligów i zawładnięcie jej dobrami Ostromęczynem. Spór z Pieniążkami, komplikowany wzajemnymi zajazdami dóbr i kolejnymi apelacjami, zakończył się ugodą zawartą w r. 1712 przy dyskretnej pomocy Augusta II.
W czasie wojny północnej S. pozostał lojalny wobec Augusta II, mimo że podczas działań wojennych litewskie dobra S-i, Smolany, zostały zniszczone i zrabowane przez wojska rosyjskie. Król po powrocie do Polski nadał mu 4 XI 1709 dobra Czernik i Żuchówkę w woj. mazowieckim. S. podpisał postanowienia Walnej Rady Warszawskiej 1710 r. Starał się w tym czasie o rękę Marianny (Marii Anny) Lubomirskiej, córki Józefa (zob.), siostry Aleksandra Dominika Lubomirskiego, ordynata ostrogskiego. Lubomirscy byli przeciwni temu małżeństwu, popierając kandydaturę podstolego kor. Michała Lubomirskiego. S-ę wspomagała siostra i szwagier Radziwiłłowie, miał też poparcie Augusta II, który po śmierci rodziców Lubomirskiej był jej oficjalnym opiekunem. Panna schroniła się u Radziwiłłów w Warszawie, a następnie 9 IV t. r. poślubiła S-ę bez zgody brata. Ostatecznie w t. r. i r. n. Sanguszkowie zawarli z Lubomirskim ugody w sprawie dóbr otrzymanych przez Mariannę.
Dn. 16 II 1711 S. dostał pułkownikostwo gwardii lit., także w t. r. został podskarbim nadwornym lit. Dn. 10 IV 1713 August II mianował go marszałkiem nadwornym lit. S. należał do stronników dworu, nie udzielał się jednak aktywnie na radach senatu. Uczestniczył w obradach sejmu grodzieńskiego 1718 r., był też na sejmie 1720 r. Po śmierci Aleksandra Dominika Lubomirskiego w r. 1720 S. podjął starania o przejęcie po nim ordynacji ostrogskiej. Z pretensjami do ordynacji wystąpił również popierany przez Augusta II August Czartoryski, jako jedyny kawaler maltański w Polsce. Król powierzył dobra ordynackie w dwuletnią administrację Janowi Tarle i Stanisławowi Poniatowskiemu, S. nie dopuścił jednak do objęcia przez nich tych dóbr. August II w kolejnym reskrypcie rozszerzył zespół administratorów o S-ę. S. zawarł 7 VI 1721 ugodę w Wąworkowie z Tarłą i Poniatowskim; w akcie tym został przez nich uznany za wyłącznego administratora do czasu decyzji najbliższego sejmu. Przyczynił się do zerwania tego sejmu w r. n. Pewnego rodzaju legalizację zarządzania ordynacją osiągnął S. przez uzyskanie wyroku trybunalskiego, w innej drobnej zresztą sprawie, w którym określony został jako posesor ordynacji.
Dn. 23 X 1728 otrzymał S. list przypowiedni na chorągiew husarską w wojsku kor. Brał udział w sejmie grodzieńskim 1729 r., w t. r. dyplomaci austriaccy uważali, że S. skłonny był poprzeć zbrojną konfederację przeciw dworowi, planowaną jakoby przez Józefa Potockiego, woj. kijowskiego, i Teodora Lubomirskiego, woj. krakowskiego. S. wymieniany był także wśród zwolenników konfirmacji elekcji Stanisława Leszczyńskiego po ewentualnej śmierci Augusta II. W rzeczywistości jednak pozostał lojalny wobec króla; w r. n. dostał Order Orła Białego. Uczestniczył w obradach sejmu 1732 r.
Po śmierci Augusta II (luty 1733) S. wymieniany był czasem wśród kandydatów do tronu. W marcu 1733 wysłannik rosyjski J. Lieven zapewniał go o życzliwości carowej Anny Iwanowny dla jego ewentualnej kandydatury. Uchwały konfederacji zawiązanej na konwokacji podpisał 27 IV t. r. «salva libera electione». Zdecydowany przeciwnik Leszczyńskiego, był S. jednym z sygnatariuszy tajnego manifestu zaaranżowanego przez posła rosyjskiego K. G. Loewenwolda, a skierowanego przeciw uchwałom sejmu konwokacyjnego i zawierającego prośbę do carowej o pomoc i obronę. Znalazł się na spisanej przez Loewenwolda liście osób, których dobra powinny być oszczędzane przez wojska rosyjskie. S. poparł starania królewicza Fryderyka Augusta o koronę polską. W czasie obrad sejmu elekcyjnego wraz z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem odwiedzał nocą 27 VIII t. r. posłów lit., namawiając ich do opuszczenia pola elekcyjnego i przejścia na Pragę, gdzie gromadzili się przeciwnicy Leszczyńskiego. Podpisał datowany 14 IX t. r. manifest przeciw jego elekcji. Po zawiązaniu konfederacji warszawskiej i wyborze 5 X t. r. Augusta III S. wszedł do ścisłego grona polskich doradców nowego króla. Uczestniczył w jego sejmie koronacyjnym w lutym 1734 w Krakowie; otrzymał wówczas 4 II t. r. nominację na marszałka w. lit. W lipcu t. r., po poddaniu się obleganego przez wojska rosyjskie i saskie Gdańska, brał S. udział w naradach prowadzonych w klasztorze oliwskim przez najbliższych doradców Augusta III z dyplomatami austriackim i rosyjskimi. We wrześniu t. r. przebywał przy królu w Dreźnie, nadal uczestnicząc w poufnych naradach, kontynuował tę działalność po powrocie do Rzpltej w grudniu t. r.
Brał S. udział w radach konfederacji warszawskiej w styczniu i czerwcu 1735, opowiadał się za zwołaniem sejmu pacyfikacyjnego i ewakuacją wojsk rosyjskich i saskich po zakończeniu sejmu. Był na sejmie pacyfikacyjnym 1735 r. i następującej po nim radzie konfederacji, brał też udział w radzie w marcu 1736. Uczestniczył w sejmie 1738 r. Na sejmie grodzieńskim 1744 r. opowiedział się za aukcją wojska jako sprawą najpilniejszą. Podczas pobytu w Grodnie domagał się, by ambasador francuski A. M. de Saint-Sévérin d’Aragon, wysłany specjalnie na ten sejm, złożył mu pierwszą wizytę (jako marszałkowi w. lit.). Swoim uporem doprowadził do tego, że dyplomata nie zdołał złożyć listów uwierzytelniających i nie objął formalnie swojej funkcji. Sprawa etykietalna była w istocie elementem rozgrywki z niewygodnym dla dworu wysłannikiem Francji. Dn. 4 X 1744 Michał Kazimierz Radziwiłł scedował S-ce star. krzemienieckie. Gdy w r. n. krążyły pogłoski o zamiarze Augusta III starania się o koronę cesarską i rezygnacji z polskiej, król pruski Fryderyk II rozważał ewentualną kandydaturę S-i jako «Piasta». W r. 1746 S. brał udział w obradach sejmu. Nadal opowiadał się za aukcją wojska. Miał opinię dobrego mówcy.
Na podstawie zawartej z bratem Kazimierzem w r. 1700 umowy o podziale dóbr S. otrzymał dobra Smolany i Połonne, Hawryłków i Janów w woj. witebskim oraz liczne place w Orszy. Dostał też należny mu udział w prowadzonym dotychczas handlu z Gdańskiem, Królewcem i Rygą. Brat miał mu przekazać także star. bolnickie, wydaje się jednak, że nie dopełnił tego warunku. Majątek S-i powiększył się znacznie po objęciu przez niego w r. 1707 spadku po bracie i pierwszej żonie Bronisławie z Pieniążków. Druga żona S-i Marianna z Lubomirskich wniosła mu «księstwo» zasławskie na Wołyniu, a na podstawie umów z l. 1710 i 1711 otrzymała od brata m. in. klucze jakubowicki, kijański i miasto Lewartów w woj. lubelskim, klucze ostrowiecki i ćmielowski w woj. sandomierskim. Po śmierci szwagra Lubomirskiego, a następnie żony (w r. 1729) S. zarządzał ordynacją ostrogską, która przeszła po niej na ich jedynego syna Janusza Aleksandra. Dn. 12 XII 1738 S. zawarł z nim ostateczną umowę, przekazując mu administrację całej ordynacji. Jako rekompensatę za poniesione w utrzymaniu ordynacji starania i koszty (w umowie wymieniono 2 150 000 złp.) syn zrzekł się na rzecz ojca wszelkich praw własności w stosunku do Lewartowa, Kijan, Jakubowic oraz Łąki (woj. ruskie), całej Zasławszczyzny, hrabstwa tarnowskiego i dóbr węgierskich (klucz Budzimir i Makowica w hrabstwie Sáros – okolica dzisiejszych Koszyc na Słowacji). S. zrzekł się na rzecz Janusza Aleksandra starostwa czerkaskiego (za zgodą Augusta III z 12 III 1739).
S. był zapobiegliwym gospodarzem w dobrach dziedzicznych i administrowanych przez siebie. Dzięki dochodom z Zasławszczyzny uporządkował swoje dobra dziedziczne, spłacał też długi szwagra ciążące na dobrach ordynackich. Kupił od Duninów Dobrowlany w woj. wileńskim, gdzie wybudował barokowy pałac. Od Hieronima Floriana Radziwiłła nabył Smorgonie. W Wilnie miał posiadłość wniesioną przez trzecią żonę Barbarę z Duninów i kamienicę przy ul. Zamkowej, wykupioną w r. 1730 od jezuitów, w Grodnie pałac, wybudowany przed r. 1730. Zapewne odziedziczył po bracie pałac w Warszawie, być może na Nowym Świecie. Po Lubomirskich Sanguszkowie mieli nadto w Warszawie pałac przy ul. Wierzbowej (przy Pałacu Saskim), zwany Sandomierskim, potem Sanguszkowskim, a następnie Brühlowskim, wynajęty w l. trzydziestych Augustowi II. Miał S. też dworek na Pradze (po pierwszej żonie) i być może dworek przy ul. Solec. W Tarnowie rezydował w tzw. pałacu Sanguszków (dom przy rynku, późniejszy pałac biskupi), a w Lublinie w pałacu z pięknym ogrodem przy Krakowskim Przedmieściu.
S. dbał szczególnie o Lewartów, przemianowany w r. 1744 na Lubartów. Będąc wielkim miłośnikiem ogrodów, sprowadził tam holenderskiego ogrodnika J. H. Tulipana. W Lubartowie działał jego nadworny architekt Paweł Antoni Fontana. W l. 1722–41 odbudowano pałac, w l. 1733–8 wzniesiony został ufundowany przez S-ę kościół farny, w l. 1737–41 kościół i klasztor Kapucynów. Również dla kapucynów S. i jego druga żona zbudowali kościół i klasztor w Lublinie. W Zasławiu odbudował S. kościół farny, a w l. 1727–44 kościół i klasztor Bernardynów. W r. 1750 ufundował tamże kościół dla misjonarzy. Od papieża Benedykta XIV otrzymał pozwolenie na urządzenie w Zasławiu kaplicy pałacowej. W r. 1732 ufundował cerkiew w Wolicy Wielkiej (na Zasławszczyźnie?). Zapewne odbudował po pożarze w r. 1742 kościół i klasztor Dominikanów w Rakowie (pow. miński). Fundował kościoły parafialne w Dubnie, Łokaczach, Białogródce na Wołyniu, prawdopodobnie kościół murowany w miejsce drewnianego w Cmolasie (woj. sandomierskie), odnowił kościół w Cudnowie (woj. kijowskie). Był też dobrodziejem karmelitanek w Dubnie, odbudował ich klasztor i kościół. Miało to związek z jego miłością do przełożonej karmelitanek dubieńskich Głoskowskiej, S. starał się w Rzymie o zwolnienie jej z ślubów zakonnych. Zabiegi te przerwała nagła śmierć Głoskowskiej, a fundacje dla karmelitanek miały być czynem pokutnym. S. zmarł 14 IV 1750 w Zahajcach na Wołyniu. Pochowano go 27 V 1751 w kościele Kapucynów w Lublinie, jego serce zostało pochowane następnego dnia w kościele farnym w Lubartowie. Synowie Janusz Modest i Hieronim ufundowali tamże w r. 1793 klasycystyczny nagrobek dla S-i i jego trzeciej żony.
Z pierwszego małżeństwa z Bronisławą z Pieniążków (zm. 1707), córką Jana, woj. sieradzkiego (zob.), S. nie miał dzieci. Z drugą żoną Marianną z Lubomirskich, damą orderu Krzyża Gwiaździstego (14 IX 1709), (zm. 1729 i pochowana w kościele Karmelitów Bosych w Wiśniczu), miał syna Janusza Aleksandra (zob.). Z trzeciego małżeństwa z Barbarą z Duninów (zob. Sanguszkowa Barbara), pozostawił córki Annę (1739–1765), żonę Antoniego Jabłonowskiego (zob.), Krystynę (ur. 1741), zamężną za Franciszkiem Bielińskim (zob.), i Kunegundę (ur. 1746), żonę Franciszka Czackiego (zob.), oraz synów: Józefa Paulina (zob.), Hieronima (zob.) i Janusza Modesta (zob.). W dzieciństwie zmarli: Konstancja (1736–1737), Antoni (1737–1738), Michał (ur. i zm. 1744), Krescencja (1749–1750).
Portrety w: Muz. Okręgowym w Tarnowie (reprod. w: Chrzanowska P., Sanguszkowie. Tarnów 1989), farze lubartowskiej (dokładne powtórzenie portretu z Muz. Okręgowego w Tarnowie), kościele w Kijanach (reprod. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., VIII z. 11, tamże reprod. nagrobka w farze lubartowskiej); – Estreicher; Słown. Geogr. (Dubno, Raków, Zasław); Borkowski, Almanach; tenże, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki; Piotrowski M., Rodowód książąt Sanguszków Olgierdowiczów, Gumniska 1931; Żychliński, XI; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit; Katalog zabytków sztuki w Pol. (T. 1: Woj. krakowskie); – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, IV, W. 1987; Dzieje Lublina, L. 1965; Gerie V., Bor’ba za pol’skij prestol 1733, Moskva 1862 s. 270; Hornecki A., Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w l. 1581–1754, „Studia Hist.” R. 15: 1972 z. 3; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w l. 1740–1745, Kr. 1912–13 I, II; Sobieszczański F. K., Warszawa. Wybór publikacji, W. 1967; Staszewski J., August III Sas, Wr. 1989; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, S. 2., Lw. 1871; Wanat B. J., Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kr. 1979; Zahorski A., Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, W. 1970; Zielińska T., Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., W. 1987; Zielińska Z., Walka „familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Diariusze sejmowe z w. XVIII, XVIII; Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Matuszewicz, Diariusz; Teka Podoskiego, II 51, 160–162, 201, III 257, 308, IV 151, 385, VI 62; Vol. Leg., VI 286, 313; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II t. 18 nr 2512, Sigillata 26 k. 170v.; AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków rkp. wg Katalogu Gorczaka 93a, 254, 257, 280, 287, 337, 347.3, 373, 380, 415, 426.7, 432, 435, 437.8, 440, 441.1–2, 446, 448.9, 451.1, 455, 457, 458.6.8.11, 465, 468, 474, 477, 478, 479, 484, 486, 487, 489, 495, 501.2, 504, 505.1, 506, 512, 514, 517, 522, 523 a, 525, 532, 535, 547, 554, 556, 562, 567, 569a, 571.1.2., 572, 578, 581, 586, 590, 591, 595, 598, 600, 601, 602, 696, 846, 853, 867 b, 872, 881, 882, 884, 892, 903, 915, 937, 940, 948, 950, 951, 956, 962, 964, 996, 1004, 1021, 1022, 1023.30a.43.53c.78., 1029, 1033.6.8a, 1048, 1090, 1112, 1123, Arch. Sanguszków teki arabskie 440–442, 457, 464, 467, 469, 479, 566–569, 582, dokumenty pergaminowe 305–307, Arch. Sanguszków inwentarz dokumentów, rkp. i listów 1610, 1627, 1630, 1679, 1886, 1899, 1925, 1928, 1934, 2005, 2006, Arch. Rodzinne Sanguszków 1, 149; B. Czart.: rkp. 1798 k. 78, rkp. 1954 k. 59, rkp. 1988 s. 483.
Roman Marcinek