Orzechowski Paweł «młodszy» h. Rogala (zm. 1632), działacz kalwiński, poseł na sejmy. Ur. w Dorohusku, był synem Pawła (zob.) i jego pierwszej żony Zofii ze Spinków. Wraz z bratem Stanisławem wyjechał w r. 1603 na studia zagraniczne pod opieką Jana i Pawła Krokierów, arian lubelskich. Studiował w Marburgu (od r. 1603) i w Orleanie (od r. 1606); do kraju wrócił w r. 1608. Dn. 1 V 1613 został przyjęty do «Rzeczypospolitej Babińskiej», otrzymawszy – za opowiedzenie nieprawdopodobnego zdarzenia, jakiego rzekomo był świadkiem w Gdańsku, tytuł snycerza. W r. 1616 ponownie wyjechał – wraz z Pawłem Krokierem – do Marburga, gdzie studiował chymiatrię (chemię lekarską) u prof. J. Hartmanna.
O. był wyznawcą kalwinizmu i udzielał hojnie pomocy materialnej zborom kalwińskim w swoich dobrach. Na synodzie prowincjonalnym w Bełżycach (wrzesień 1616) zobowiązał się dawać na utrzymanie miejscowej szkoły po 200 zł rocznie w ciągu dwu pierwszych lat jej istnienia, a następnie po 100 zł. Miał też niezwłocznie wszcząć starania w Prusach o nauczyciela dla tegoż gimnazjum. Wówczas też został obrany na scholarchę szkoły bełżyckiej. Synod lubelski w r. 1617 wybrał go na świeckiego seniora dystryktu lubelskiego i chełmskiego, urząd ten pełnił O. do końca życia, mimo dwukrotnych (1622, 1627) prób rezygnacji. Wychowany w tradycjach ariańskich popierał projekt porozumienia z braćmi polskimi. Najprawdopodobniej, aby go przed niebezpieczeństwem takiego związku przestrzec, kalwinista Jakub Zaborowski dedykował mu w r. 1619 swój traktat przeciwko unii pt. „Ogień z wodą…”. W ujętej w formę listu dedykacji sławił Zaborowski O-ego, «który dla obrony zboru lubelskiego zdrowia swego stawić na szańce nie litował». Ze strony ariańskiej Walenty Szmalc, w «odpowiedzi na książkę ks. Jakuba Zaborowskiego, której dał tytuł ogień z wodą» (1619), zwracał się niewątpliwie do O-ego, kiedy uzasadniając pogląd o możliwości rokowań o unię pisał: «k temu z ust niektórych prawie przedniejszych w rozsądku słyszeliśmy, że pragną tego…». W r. 1620 dedykował O-emu Michał Mylius „Disputatio rhetorica profectus Keckermaniani” wydaną w Rakowie.
O. brał udział w życiu politycznym woj. lubelskiego i był posłem na sejmy. Po raz pierwszy posłował na sejm warszawski w r. 1618 i został na nim deputowany do Trybunału Radomskiego. Był marszałkiem sejmiku lubelskiego 15 IX 1626 i następnego – odbytego 25 IX, na którym wybrano go na posła na sejm nadzwycz. w Toruniu. Posłował następnie na sejm zwycz. w Warszawie w r. 1627. Na sejmiku lubelskim 3 I 1628 wybrano go na szafarza poboru w woj. lubelskim, marszałkował sejmikowi lubelskiemu 5 VI 1628. Był jeszcze posłem na sejm zwycz. w Warszawie w r. 1629 oraz na sejm w r. 1631. Z tego ostatniego wszedł do komisji powołanej w celu lustracji zamku lubelskiego i podjęcia decyzji o zakresie jego restauracji. Był t. r. deputatem do Trybunału Radomskiego. Otrzymany w dziedzictwie po ojcu majątek O. znacznie pomnożył. W r. 1626 był właścicielem Bełżyc, 12 wsi, miał nadto części w 9 wsiach oraz jedną trzymał w dzierżawie. Zmarł w r. 1632. Wojciech Węgierski napisał z powodu jego śmierci „Threnodia carmine lugubri super immaturo fato Pauli Orzechowski” (Baranów 1632).
Z małżeństwa z Zofią z Konar Słupecką zostawił O. synów: Stanisława i Pawła Bogusława (zob.), oraz dwie córki: Barbarę i Mariannę.
Estreicher; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Niesiecki; – Hubicki W., Uczniowie z Polski na studiach chymiatrii w Marburgu w latach 1609–1620, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. A. Z. 12, W. 1968 s. 95–6; Kossowski A., Przyczynek do dziejów rodziny Orzechowskich, „Mies. Herald.” R. 15: 1936 s. 41–2; Moreau-Reibel J., Sto lat podróży różnowierców polskich do Francji, „Reform. w Pol.” T. 9–10: 1939 s. 12; Seredyka J., Sejm w Toruniu 1626 r., Wr. 1966 s. 164; Tworek S., Działalność polityczna i reformacyjna P. Orzechowskiego, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 4: 1959 s. 95; tenże, Szkolnictwo kalwińskie w Małopolsce…, L. 1966 s. 267–72 i passim; – Akta Rzeczypospolitej Babińskiej, Wyd. S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII 69; Rejestr poborowy województwa lubelskiego, Oprac. J. Kolasa, K. Schuster, Wr. 1957; Vol. leg., III 325, 673, 699; – AGAD: BOZ rkp. IXb-41 s. 80, 89v., 95v; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 104, 407, 464, 1563; B. PAN w Kr.: Teki Pawińskiego: Lauda sejmiku lubelskiego, rkp. 8323.
Stanisław Tworek