Oderborn (Odrobornius, Otterbornius, Ottrobornius) Paweł (ok. 1555–1604), duchowny luterański na Litwie, w Inflantach i Kurlandii, superintendent kościołów luterańskich w Kurlandii, pisarz. Ur. w miejscowości Bardo (Barth) na Pomorzu Zachodnim. W kwietniu 1570 wpisał się do metryki uniwersytetu w Rostoku, gdzie 13 X 1574 (nie w r. 1579) uzyskał stopień magistra filozofii. Najprawdopodobniej z końcem 1577 r. i z początkiem 1578 r. (a nie, jak podaje Adamowicz, w r. 1560) sprawował obowiązki kaznodziei w zborze luterańskim w Wilnie. W tym charakterze był zapewne obecny na synodzie prowincjonalnym, który się zebrał 20 VI 1578 pod patronatem Mikołaja Rudego Radziwiłła w siedzibie wileńskiego zboru kalwińskiego. Napisał w tym czasie panegiryczny utwór Reges Poloni a prima gentis origine usque ad Stephanum I descripti. Poema (Królewiec 1579, w oficynie Jerzego Osterbergera). Ordynowany pod koniec 1578 r. w Królewcu, został kapelanem polowym 540-osobowego oddziału piechoty, zaciągniętej na kampanię połocką Stefana Batorego (1579). Na przełomie 1579/80 r. objął stanowisko proboszcza luterańskiego w Kownie.
Tu powstały najważniejsze dzieła O-a. W lipcu 1581 ukończył pracę nad De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu… et de Tartarorum religione ac moribus… Narratio… (Rostock 1582 u Stefana Myliandra). Dziełko to poświęcone opisowi zasad religii, obrzędów kościelnych i obyczajów Rusinów i Tatarów napisane zostało w formie listu do Dawida Chytraeusa (Kochhaff), teologa luterańskiego w Rostoku. Narratio opracował autor na podstawie obserwacji własnych oraz dociekań, które prowadził na ziemiach W. Ks. Lit. i państwa moskiewskiego. Ze względu na swą treść Narratio doczekało się jeszcze w r. 1582 drugiej, osobnej edycji (b. m. druku i wydawcy; 12° – egzemplarz nie znany Estreicherowi) i weszło w pierwotnej wersji do prac Jana Łasickiego („De Russorum Moscovitarum religione…”, Spira 1582) i Dawida Chytraeusa („Oratio de statu Ecclesiarum…”, Wittenberga 1582). Oryginalny tekst Narratio przedrukowano w XVII i XIX w. („Respublica Moscoviae et urbes”, Leyda 1630 s. 125–73; A. Starczewski, „Historiae Ruthaenicae Scriptores”, Berlin–Pet. 1841 nr 15 s. 35–44). Z inspiracji Stanisława Ninińskiego powstała biografia cara Iwana Groźnego pt. Joannis Basilidis Magni Moscoviae Ducis vita… (Wittenberga 1585, u J. Cratona). Dzieło to jest dedykowane bpowi halberstadzkiemu i późniejszemu księciu Brunszwiku i Wolfenbüttel, Henrykowi Juliuszowi, którego pobożność i sprawiedliwość przeciwstawiał O. tyranii Iwana. Być może, iż O., który daremnie zabiegał przed laty o miejsce na uniwersytecie w Królewcu, chciał tą pochwałą księcia utorować sobie drogę do kariery uniwersyteckiej w Helmstedt. Pomimo skłonności do przesady i jednostronności w ujęciu życiorysu, zawiera jednak Joannis Basilidis vita wartościowy materiał dotyczący stosunków politycznych, religijnych i obyczajów w państwie moskiewskim i na dworze cara Iwana Groźnego. Jak przystało na protestanta, O. nie omieszkał przypomnieć głośnej dysputy religijnej, która odbyła się w Moskwie w r. 1570 między carem Iwanem Groźnym a Janem Rokitą, ministrem Braci czeskich. Kreśląc przebieg dysputy wykorzystał dzieło J. Łasickiego „De Russorum religione” oraz ustną relację uczestnika rozmowy Mikołaja Talwosza, kasztelana żmudzkiego i patrona zboru luterańskiego w Wilnie. Żywot Iwana Groźnego cieszył się poczytnością w XVI i XVII w. Miarą zainteresowania był dwukrotny przekład dzieła na język niemiecki (1588, 1698). Niezmieniony przedruk wersji łacińskiej z XVI w. wszedł do dzieła zbiorowego pt. „Rerum Moscovitarum auctores varii” (Frankfurt 1600 s. 241–324).
Równolegle O. brał udział w życiu różnowierców litewskich. W r. 1585 wymieniany jest wśród uczestników kolokwium wileńskiego na temat Sakramentu Ołtarza. Przyjąć można, że w tym czasie utrzymywał kontakty z Janem Łasickim, który wtedy przebywał u Hlebowiczów. Szczególnie serdeczne związki przyjaźni i, jak się zdaje, wspólnoty wyznaniowej łączyły O-a z sekretarzem królewskim Tiedemanem Giese (wg O-a «homo omnium hominum humanissimus»). Jako protegowany ks. Jerzego Fryderyka spotykał się O. w Kownie z dyplomatą książęcym von Bülowem. Osobnych badań wymaga jeszcze sprawa kontaktów O-a z D. Chytraeusem. Prawdopodobnie sięgają one czasów uniwersyteckich O-a w Rostoku. Na podstawie uwag poczynionych w Narratio wolno wnosić, iż był on przez wiele lat informatorem Chytraeusa w sprawach dotyczących Rzeczypospolitej i państwa moskiewskiego. Przedruk Narratio przez Chytraeusa, a także informacje na tematy polskie i moskiewskie zawarte w jego „Chronicon Saxoniae” (Lipsk 1593), zdają się to przypuszczenie potwierdzać.
O., który był gorącym zwolennikiem Stefana Batorego, należał do tych duchownych różnowierczych, którzy z radością przyjęli elekcję Zygmunta III Wazy na tron polski. Dał temu wyraz w utworze Panegyricus ad Johannen III Sueciae et Sigismundum III Poloniae reges, wydanym w Rydze w r. 1589. Jeszcze w r. 1587 został O. przyjęty i życzliwie wysłuchany przez króla na audiencji w Grodnie. Tam także zetknął się z posłem sułtańskim, sturczonym Siedmiogrodzianinem, eks-antytrynitarzem i przeprowadził z nim dysputę religijną. Potem utrzymywał z nim korespondencję w języku arabskim. W r. 1587 za radą wpływowych przyjaciół objął stanowisko pierwszego proboszcza luterańskiego przy kościele Św. Piotra w Rydze. Przybywszy tu w czasie «zaburzeń kalendarzowych», próbował doprowadzić do porozumienia pomiędzy Radą Miejską a przywódcami niższych warstw zbuntowanego mieszczaństwa. Wbrew stanowisku radykalnej opozycji opowiedział się za wprowadzeniem w Rydze kalendarza gregoriańskiego. Dn. 13 II 1589 przedstawił Radzie Miejskiej instrukcję dla posłów miasta Rygi, udających się na sejm, w której proponował, aby miasto złożyło królowi Zygmuntowi III przysięgę wierności i zaprosiło komisarzy królewskich na rozmowy w sprawie uśmierzenia zaburzeń. Przywódców opozycji M. Giesego i H. Brinkena starał się – zresztą bezskutecznie – nakłonić do stawienia się przed sądem królewskim. Przedkładając takie propozycje liczył na powstrzymanie akcji kontrreformacyjnej w Inflantach i zachowanie kościoła Św. Jakuba w Rydze w rękach protestantów. Podczas pobytu Zygmunta III w Rydze w październiku 1589 w imieniu delegacji Rady Miejskiej usiłował przedstawić kompromisowe propozycje ujęte w instrukcji z 13 II 1589. Rozgniewany król brutalnie przerwał przemówienie O-a i potępił stanowisko Rady. Ostatecznie fiasko tej misji przypisano O-owi. Rozczarowany nieustępliwością króla i poróżniony z Radą Miejską opuścił Rygę.
W r. 1593 O. został nadwornym kaznodzieją ks. Fryderyka Kurlandzkiego w Mitawie. Dzięki poparciu księcia otrzymał w r. 1597 nominację na stanowisko kaznodziei niemieckiego przy kościele Św. Trójcy w Mitawie i jednocześnie objął funkcję superintendenta kościołów luterańskich w Kurlandii. W r. 1599 odbył w Mitawie, w obecności rodziny książęcej, dysputę religijną z Michałem Ottonem Becanem, rektorem kolegium jezuitów w Rydze (informację o przebiegu dysputy podał Becan do druku pt. „Ein Gesprech von der Religion…”, Wil. 1605, u Jerzego Nigeliusa). Działalność pisarska i wydawnicza O-a w l. 1590–1604 ogranicza się do kazań okolicznościowych i pieśni religijnych. Trostschrifft an den… Herrn Georg von Tiefenhausen… (Ryga 1590), Vier Predigten von den Bogen Gottes… (Ryga 1591), Trostschrifft an den edlen Herrn Wilhelm von Effern… (Ryga 1591), Leichenpredigt auf den Bürgermeister Otto von Meppen… (Ryga 1596); najpopularniejsze pieśni: Ihr lieben Christen trauert nicht… oraz Der Tag hat sich geneiget…, weszły w polskim przekładzie do kancjonałów XIX w.
O. – wg Andrzeja Węgierskiego – «poeta laureatus» i «theologus eruditus ac moderatus», pozostawił po sobie pamięć wszechstronnie wykształconego teologa i utalentowanego pisarza. Był duchownym obcego pochodzenia, który utrzymywał bliskie kontakty z polskimi różnowiercami. Reprezentował idee irenizmu melanchtoniańskiego i opowiadał się za współpracą wyznań protestanckich. Był zagorzałym przeciwnikiem jezuitów i przeciwstawiał się rekatolizacji Inflant. Miał zarazem opinię człowieka ambitnego, gwałtownego, skłonnego do pieniactwa i z tego powodu nie był lubiany wśród wiernych. Zmarł w r. 1604 w Mitawie.
Żonaty był z bliżej nie znaną mieszkanką Królewca, która po zgonie męża przeniosła się do domu wdów po pastorach w pobliżu Mitawy, gdzie zmarła w r. 1636.
Estreicher, XXIII 252; Enc. Kośc., I–IV 182; Enc Org.; Adelung J. Ch., Fortsetzung und Ergänzungen zu … Jöchers … Gelehrtenlexicon, Bremen 1816 V 928; Allg. Dt. Biogr., XXIV 149; Jocher Ch. G., Allgemeines Gelehrten-Lexikon, Lipsk 1751 III 1021; Drukarze dawnej Pol., V 191; Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, [b.m.r.] s. 211, 212, 284; Recke J. F., Napiersky K. E., Allgemeines Schriftsteller- und Gelehrten Lexikon der Provinzen Livland, Estland, Kurland, Mitau 1831 III 82, 339–40; ciż, Nachträge und Fortsetzungen, Mitau 1861 II 82; – Barycz H., Jan Łasicki, Wr. 1973 s. 150; Kleeberg G., Die polnische Gegenreformation in Livland, Leipzig 1931 s. 73, 88, 90; Kot S., La Réforme dans le Grand Duché de Lithuanie, Bruxelles 1953 s. 37, 38; Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, W. 1904 II cz. I s. 57–60; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840–2 II 461, IV 151; Müller J., Geschichte der Böhmischen Brüder, Herrnhut 1931 III 145–8; Religion in Geschichte und Gegenwart, Wyd. 2., IV 627; Säuberlich E., Die evangelisch-lutherischen deutschen Prediger zu Kaunas [Kowno] in Litauen und deren Familien, „Familiengeschichtliche Blätter” R. 33: 1935 z. 9 S. 305–6; Stupperich R., Einflüsse der Reformation auf russischen Boden im Verlauf des XVI Jahrhunderts, „Kirche in Osten” T. 18: 1975 s. 42–3; Wiśniewski M., Historia literatury polskiej, W. 1851 VIII 149; – Adamowicz A. F., Chronik der Wilnaer Gemeinde, Wil. 1855 s. 59, 62, 64; Bergmann B., Historische Schriften, Leipzig 1806 s. 8; Gadebusch F. K., Livländische Bibliothek, Riga 1777 II 299–303; Hartknoch Ch., Preussische Kirchen-Historia, Frankfurt am Main–Leipzig 1686 s. 496; Kallmeyer F., Die evangelische Kirchen und Prediger Kurlands, Bearb. u. ergänzt von G. Otto, Riga 1910 s. 557–8; Die Matrikel der Universität Rostock, Rostock 1891 II 171, 183; Nordische Miscellaneen, Riga 1791 cz. XXVII s. 408; Węgierski A., Slavonia reformata, W. 1972 s. 92, 140, 146, 356, 459; – Staatliches Archivlager w Getyndze: E. M. 91 c 2 nr 15, 17, 18, 24 e nr 1, 2; – Informacje Dr I. Mager (list z 16 I 1978).
Janusz Narzyński