Pater Paweł (1656–1724), pedagog, matematyk, teoretyk drukarstwa, założyciel szkoły technicznej. Ur. w Wierzbowie na Spiszu, był synem Pawła, duchownego gminy luterańskiej. Początkowo kształcił się w szkole w Kieżmarku u matematyka D. Froelicha, a następnie, po przeniesieniu się rodziców do Wrocławia na skutek prześladowań religijnych, podjął pracę w księgarstwie i naukę w Gimnazjum Św. Marii Magdaleny. Dzięki pomocy E. Thomae, M. Hankego i Ch. Gryphiusa, którzy znając trudności materialne rodziny polecili go syndykowi wrocławskiemu K. von Lohensteinowi jako opiekuna dla syna, mógł ukończyć gimnazjum w r. 1679. Wydał wówczas okolicznościowe życzenia Bei der Bresslau den 11 April des 1679 Jahres glücklich vollzogenen Beckisch und Weberischen Hochzeit-Feyer suchte seine Pflicht… abzustetten, dziękując rodzinom, które mu pomagały, i zwąc Wrocław «adoptiva mater». Poparcie Lohensteina ułatwiło mu uzyskanie pięcioletniego stypendium Rady Miejskiej na dalsze studia. Wiosną 1680 udał się do Lipska i przez kilka letnich miesięcy słuchał wykładów J. Fellera. Jesienią wyjechał z Lipska i 5 X zapisał się na uniwersytet w Jenie. Uczęszczał tam na zajęcia prowadzone przez matematyka E. Weiglego, a poza tym pogłębiał wiedzę z zakresu filozofii, geografii, retoryki, historii, nauk ścisłych i teologii. Podczas studiów w Jenie zbliżył się do kierunku pietystycznego i z czasem zadedykował F. J. Spenerowi egzemplarz swojej rozprawy Insignia Turcica (Jena 1689). W marcu 1681 wygłosił pod kierunkiem J. A. Schmidta pierwszą dysputę Lunam in cruce visam (Jena 1681) na temat zaobserwowanej komety,w czerwcu przetłumaczył ją na język niemiecki. W Jenie uzyskał stopień magistra filozofii i w lutym 1685 już się nim podpisywał. W r. n. wydał komentarz do dzieła C. Tolliego „Palaephati incredibilia”, uzupełniony rozprawą Doctrinae morales ad palaephati incredibilia, dedykowaną życzliwym mu profesorom wrocławskich gimnazjów. Problematykę matematyczną i etyczną kontynuował w Pythagorae Symbolae sive arcana moralia (Frankfurt 1687). Po ukończeniu studiów udzielał lekcji prywatnych, podróżował wraz z wychowankami po Niemczech i Holandii, na dłużej zatrzymał się w Wolfenbüttel, korzystając z zasobów miejscowej biblioteki książęcej.
W r. 1688 P. otrzymał zaproszenie do objęcia funkcji profesora Gimnazjum Akademickiego w Toruniu i 18 III został oficjalnie wprowadzony na to stanowisko. Wygłosił przy okazji mowę De iis quae recentiores mathematici in coelo detexerunt, wspominając w niej o randze matematyki, nazwach gwiazd i o roli Mikołaja Kopernika. W Toruniu prowadził głównie zajęcia z matematyki, chociaż uzupełniał je dodatkowo wykładami z retoryki, geografii, astronomii, mechaniki, architektury i praktycznymi ćwiczeniami o profilu technicznym. Był uczonym o szerokich horyzontach myślowych, popularyzował wśród słuchaczy dzieła F. Bacona, G. Galileusza, Kopernika, J. Locke’a, I. Newtona oraz poglądy pedagogiczne J. L. Vivesa, J. A. Komenskiego czy W. Ratkego. Dużą wagę przywiązywał do treści spisów wykładów, informując w nich o problematyce swoich zajęć, jednocześnie akcentował więź pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami i konieczność poglądowego przedstawiania materiału. W dydaktyce starał się łączyć metody obserwacji i eksperymentu, stosować liczne instrumenty i narzędzia wykonywane często przez młodzież wg jego pomysłów. W r. 1688 wydał w Toruniu Catastrophe sive excidium Neapolitanum, rozpatrując przyczyny trzęsień ziemi i równocześnie krytykując dotychczasowy program nauczania matematyki w szkolnictwie. Zawsze interesowały go kwestie astronomiczne, czemu dał wyraz w Coniunctio Solis et Veneris (Tor. 1690), niekiedy też podejmował tematy religijne (Christus patiens sive historia passionis Jesu Nazarenii, Tor. 1689). Włączył się do organizowanych w Gimnazjum Toruńskim przedstawień teatralnych. W r. 1691 wystawił swoją sztukę Als auf dem Königlichen Schloss der Residenz-Stadt Warschau das Beilager Hocherlauchter Personen glücklich angestellet… wurde (Toruń b. r.), głosząc w niej apoteozę zwycięstw króla Jana III, a jednocześnie pochwałę astronomii; podobnie ujął temat w panegiryku Die Vestung der Tugend, wygłoszonym 5 II 1693, i w sztuce z r. 1695 Das triumphirende Alter unter dem Bilde. P. zajął się też opracowywaniem i wydawaniem kalendarzy, co ułatwiała mu opieka sprawowana nad szkolną typografią. Pierwsze kalendarze P-a wyszły w r. 1698, w kolejnych latach ogłaszał je dość regularnie w Toruniu i następnie w Gdańsku. Bardzo bogaty jest zakres omawianych w nich zagadnień, od spraw naukowych i dydaktycznych poczynając, a na ciekawostkach kończąc. Dn. 28 I 1703 August II nadał mu przywilej wyłączności druku kalendarzy na teren północnej Polski. Pragnąc okazać królowi swą wdzięczność, ofiarował mu jedną z najlepszych lunet wykonanych przez uczniów. Z r. 1689 datuje się też najwcześniejszy toruński ekslibris P-a. Okres toruński jest równocześnie obfity w utwory o charakterze literackim: różne epitalamia, panegiryki, okolicznościowe wiersze i pochwały kierowane pod adresem wielu osobistości.
W r. 1703, w okresie wojny północnej, P. podjął decyzję powrotu do Wrocławia. W pocz. 1704 r. wyjechał z Torunia i udał się jeszcze do Gdańska, pragnąc poznać zbiory biblioteki. W Gdańsku uległ namowom młodzieży i rozpoczął prywatnie nauczać drukarstwa i innych umiejętności technicznych, udostępniając swój warsztat i posiadane narzędzia. Rada Miejska w Toruniu bardzo niechętnie udzieliła mu 3 X 1704 oficjalnego zwolnienia z gimnazjum. Okoliczności i przyczyny opuszczenia Torunia zostały bliżej naświetlone w wydanym w r. 1705 powitalnym wierszu Den im Dantziger Parnass gastirenden Apollo wolten… (Gd. 1705). W Gdańsku odmówiono mu prawa otwarcia drukarni. Próbował więc otworzyć drukarnię w Toruniu i we wrześniu 1704 wystosował list do tamtejszej Rady Miejskiej z prośbą o pozwolenie na wydzierżawienie mu drukarni i na przeniesienie z Gdańska amsterdamskiej drukarni Eliasza Kopijewicza, z którym P. nawiązał współpracę. Rada Miejska Torunia odrzuciła prośbę P-a, natomiast w Gdańsku, dzięki poparciu burmistrza Jana Ernesta Schmiedena, został powołany na wakujące miejsce profesora matematyki w Gimnazjum Akademickim. Introdukcja odbyła się 25 IX 1705, wygłosił z tej okazji mowę De causis mathematicae pereuntis. Zajęcia dydaktyczne w Gdańsku uwzględniały w l. 1705–7 geometrię euklidesową, prawa ciał stałych i płynnych, mechanikę i geografię, w r. 1710 doszła architektura i budownictwo fortyfikacyjne, w l. 1711–14 matematyka stosowana, w r. 1717 dokonał podziału na matematykę stosowaną i czystą, zaś w ostatnich latach skoncentrował się na astronomii, geografii i architekturze. Współuczestniczył prawdopodobnie w rozbudowie fortyfikacji miejskich, np. zachowała się okolicznościowa tablica z twierdzy w Wisłoujściu, z poetyckim tekstem ułożonym przez P-a w r. 1721 z okazji kolejnego remontu obwarowań.
P. starał się zorganizować szkołę i drukarnię, dającą młodzieży podstawy wykształcenia ogólnego i przygotowanie do pracy zawodowej. Król August II w specjalnym liście do Rady Miejskiej poparł dążenia P-a, dzięki czemu w r. 1707 udało się mu skupić grono młodzieży dokoła swego warsztatu stanowiącego zaczątek szkoły technicznej, jednej z pierwszych w Polsce. Natomiast oficjalne zezwolenie na otwarcie oficyny drukarskiej stanowiącej integralną część szkoły otrzymał dopiero w r. 1711. Wydał wówczas odpowiednie druki informujące o przewidywanym profilu kształcenia. Szkoła miała internat, absolwenci otrzymywali dyplom czeladnika; szczegółowy program zawiera opublikowany przez P-a Mechanischer Vorschlag (Gd. 1714). Praca drukarni rozpoczęła się prawdopodobnie już w r. 1710 wydaniem cennej rozprawy De typis literarum… dissertatio, stawiającej P-a w rzędzie znawców teorii i praktyki drukarstwa.
Tematyka gdańskich publikacji P-a dotyczyła głównie nauk ścisłych. W r. 1705 wydał Chorographiae et topographiae ductu tabularum publicarum (Gd.), mówiąc o roli topografii, geografii historycznej i historii, w Beschreibung von Erschein (Gd. 1706) poruszył zjawisko zorzy polarnej, ruchy planet opisał w Wunder des Himmels (Gd. 1714), problematykę astrologiczną omówił w Astrologia Perska (Gd. 1720), a geograficzną w Dissertatio de Mari Caspio (Gd. 1723). Jednocześnie w l. 1706–24 wydawał w Gdańsku kalendarze, wiele w języku polskim, przeznaczone do rozpowszechniania na terenie całego kraju. Pod koniec życia P. zdziwaczał nieco i niekiedy nadużywał alkoholu. Zmarł po krótkiej chorobie 7 XII 1724. Rodziny nie założył.
Estreicher; Allg. Dt. Biogr.; Altpreuss. Biogr.; Drukarze dawnej Pol., IV; Jöcher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Bremen 1816; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713; PSB (Kopijewicz Eliasz); Słown. Pracowników Książki Pol.; – Augustowska K., Z dziejów nauk geograficznych w Gdańsku w XVI–XIX wieku, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W. 1977 E VI 15–17; Bieńkowska B., Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku, Wr. 1971; Kubik K., Nauczanie matematyki w Toruńskim Gimnazjum Akademickim w XVI–XVIII w., w: Księga Pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, Tor. 1972 I 116–20; tenże, Nauka o świecie współczesnym w ujęciu gdańskiego pedagoga XVIII wieku P. P-a, „Roczn. Gdań.” T. 23: 1964 s. 155–71; tenże, Profesor P. P. pionier kształcenia technicznego w Gdańsku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959 s. 79–152 (bibliogr.); Kubik K., Mokrzecki L., Trzy wieki nauki gdańskiej, Wr. 1976; Pelczarowa M., Z dziejów oficyn drukarskich w Gdańsku (w. XVI–XVIII), „Roczn. Gdań.” T. 14: 1955; Salmonowicz S., Myśl Kopernika w Toruniu na przełomie XVII/XVIII wieku, Studia Warmińskie, Olsztyn 1972 IX; tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie (1681–1817), Tor. 1973 (bibliogr.); tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie a Ziemie Korony Węgierskiej w XVII i XVIII w., w: Księga Pamiątkowa 400-lecia…, Tor. 1972 I 182–4; Schwarz F., Paul Pater, Gründer der ersten technischen Schule in Danzig 1707, „Mitteilungen d. Westpreussischen Gesch.-Vereins” Bd 27: 1928 nr 2 s. 17–27; – Burckhard J., Historia Bibliothecae Augustae quae Wolffenbutteli est, Lipsiae 1744; Die iungere Matrikel der Universität Leipzig 1559–1809, Leipzig 1909; Die Matrikel der Universität Jena, Weimar 1963; – B. Gdań. PAN: rkp. 504, 517, 864; B. Narod.: rkp. XVIII. 1. 3861; B. Uniw. Gdań.: Bałachowski K., Nauczanie matematyki w Gdańskim Gimnazjum Akademickim (XVI–XVIII wiek), Gd. 1976 (mszp.); Książnica Miejska w Tor.: rkp. Ill R 2° 28.
Lech Mokrzecki