Piasecki Paweł (1579–1649), biskup kamieniecki, chełmski, potem przemyski, autor pism teologicznych, historyk. Ur. 17 X bądź we wsi Wzdół w Sandomierskiem, bądź Piaski w Lubelskiem; był synem Sebastiana i Katarzyny z Gromadzkich. «Miejskim synkiem» nazywa go Walerian Trepka, a również nuncjusz O. Visconti pisze, iż zarzucono mu nieszlacheckie pochodzenie. Czy słusznie, nie wiadomo. Z czasem pieczętował się P. herbem Janina. Podawana w nowszej literaturze informacja o studiach P-ego na Uniw. Krak. jest mylna (wpis z r. 1596 dotyczy Pawła, syna Wawrzyńca). Studia rozpoczął w r. 1598 w Rzymie. Z początkiem 1602 r. wrócił do kraju, przyjął święcenia kapłańskie i dostał się na dwór bpa poznańskiego Wawrzyńca Goślickiego. Za jego protekcją otrzymał w r. 1605 kanonię poznańską. Po śmierci Goślickiego, który go wyraźnie protegował, wyjechał ponownie na dalsze studia za granicę. Zatrzymując się kolejno w akademii jezuickiej w Ołomuńcu, potem na uniwersytetach praskim i wiedeńskim, dotarł w r. 1608 do Rzymu, gdzie na Sapienzy studiował prawo. Otrzymawszy tytuł doktora obojga praw (19 VII 1610) i protonotariusza apostolskiego, wyjechał do kraju z rozprawą, którą wydał w r. 1611 w Wenecji, pt. Praxis episcopalis, i która miała kilka wznowień. Po powrocie do kraju zyskał sobie względy marszałka w. kor. Zygmunta Myszkowskiego, który go wprowadził do kancelarii królewskiej i wyrobił tytuł sekretarza. Przed r. 1613 otrzymał P. kanonię warszawską, potem archidiakonat lubelski, a 5 VII 1616 został instalowany z prezenty królewskiej na archidiakonat warszawski, co zmusiło go do zrezygnowania z trzymanych poprzednio kanonii i plebanii w Chrobrzu. Nowe stanowisko zapewniło mu poważne dochody, które zresztą P. skrzętnie gromadził i o które zabiegał. W r. 1623, kiedy król nominował swego małoletniego syna Jana Olbrachta biskupem warmińskim, zlecił P-emu, wraz z Jakubem Doruchowskim, nadzór nad administracją dóbr biskupich. W r.n. został P. opatem cysterskiego zakonu w Mogile pod Krakowem. Po wyborze królewicza Karola Ferdynanda na biskupa wrocławskiego wysłał król w r. 1626 P-ego, wraz z Zygmuntem Opackim, dla załatwienia formalności i kontroli zarządu majątków biskupich do Wrocławia. P. zabawił tam czas dłuższy, skoro jeszcze z początkiem 1628 r. przebywał na Śląsku. Dn. 15 VII 1627 mianował go król biskupem kamienieckim, po czym po zatwierdzeniu nominacji przez papieża został P. 16 VII 1628 wyświęcony na biskupa i udał się do swej diecezji. Poprzednio prowadził z ramienia króla poufne rokowania z posłem hiszpańskim d’Auchy w sprawie zasiłków na budowę floty polskiej, a potem doglądał przekazania okrętów polskich cesarzowi. Jak sam twierdzi, był przeciwny połączeniu floty polskiej z cesarską. W ostatnich latach panowania Zygmunta III P. przebywał rzadko na dworze i, jak się zdaje, jego stosunki z królem uległy pogorszeniu. Co było tego powodem, nie jest jasne (późniejszy nuncjusz papieski Visconti utrzymuje, że sprzeniewierzenie przez P-ego jakichś pieniędzy, wydaje się to jednak mało prawdopodobne). Być może, że u podstaw tego odsunięcia się P-ego od dworu leżała różnica poglądów na politykę zagraniczną Polski, lub też intrygi przemożne jezuitów na dworze królewskim. Sejm 1629 r. wyznaczył P-ego na rezydenta u boku królewskiego na pół roku, nie wiemy jednak, czy istotnie P. przebywał wówczas w Warszawie.
W czasie bezkrólewia w r. 1632 P. wziął udział w sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym, potem zaś koronacyjnym w r. 1633, na którym wygłosił krótkie wotum. W r. 1635 uczestniczył w marcu w posiedzeniu senatu, na którym omawiano sprawę małżeństwa króla. Wówczas to, ku oburzeniu zelantów katolickich, poparł projektowane przez króla małżeństwo z kalwinką – księżniczką Pa-latynatu. Obecny na tym posiedzeniu Albrycht S. Radziwiłł z pewną satysfakcją notuje, że hetman Stanisław Koniecpolski odmówił wówczas podania ręki P-emu przy pożegnaniu, a i król z lekceważeniem wyrażał się o nim jako o karierowiczu. Mimo to P. podtrzymał swe stanowisko na grudniowym posiedzeniu senatu t.r. i dopiero gdy projekt małżeństwa króla z palatynówną okazał się nierealny, na posiedzeniu senatu z początkiem 1637 r. bez zapału przystał na małżeństwo króla z Habsburżanką. Było to konsekwencją jego zdecydowanie antyhabsburskiego stanowiska. Nic dziwnego też, że w korespondencji posłów francuskich bywa wówczas zaliczany do grupy «patriotów». Poważniejszej roli politycznej w drugiej połowie panowania Władysława IV nie odgrywał. Zjawiał się czasem na posiedzeniach senatu (w r. 1642 raz, w r. 1643 dwa razy, w r. 1644 raz). Na sejmach absentował się. W r. 1638 podpisał poręczenie stanów, że królewicz Jan Kazimierz nie będzie walczył przeciw Francji. W r. 1645 słyszymy też, że poseł wenecki G. Tiepolo pozyskał go dla planów wojny tureckiej, aczkolwiek nie ma śladów, by P. angażował się w tę sprawę. W r. 1640 przesunął go król na biskupstwo chełmskie, które jednak P. objął dopiero wiosną 1642 (ingres 18 III). Dn. 8 VIII 1644 przeniósł go król na biskupstwo przemyskie, które P. objął uroczyście po potwierdzeniu przez papieża (7 XII t.r.) w lutym 1646. Po śmierci Władysława zjawił się na sejmie elekcyjnym, nie wiadomo jednak, po czyjej stronie się opowiedział. Był obecny na sejmie koronacyjnym w r. 1649, ale nie wotował. Nuncjusz papieski Visconti wystawił P-emu niezbyt pochlebne świadectwo zarówno jako człowiekowi, jak i jako duchownemu. Już Adam Szelągowski jednak zauważył, że poprzedni nuncjusze oceniali P-ego bardziej pozytywnie. W rzeczywistości P. starał się wypełniać swe obowiązki biskupie. Dwukrotnie brał udział w synodach prowincjonalnych (w Warszawie w l. 1634 i 1643). Wizytował diecezję kamieniecką, jako biskup chełmski zwołał synod diecezjalny (1644) i starał się uporządkować stosunki w tej zaniedbanej diecezji. Uderzająca jest przy tym jego niechęć do grekokatolików, wyrażająca się m. in. w zakazie spowiadania się rzymskokatolików u unickich księży. Jako opat mogilski starał się upiększyć kościół w Mogile. Nie wolny był jednak P. od skłonności do gromadzenia beneficjów, zapewniania sobie dochodów, wreszcie od nepotyzmu, wyrażającego się m. in. w popieraniu swych bratanków. Dn. 8 I 1642 przybrał za koadiutora z prawem następstwa na opactwie bratanka Jakuba. Te jego wady były też przyczyną, że jego stosunki z cystersami w Mogile nie układały się dobrze. P. okazał się wobec skarżących się na niego mnichów bezwzględny i postarał się o usunięcie przeciwnego mu przeora w Mogile Wojciecha Tarły do klasztoru w Szczyrzycu, po czym po śmierci Jakuba (1645) przeforsował wybór na opata mogilskiego swego drugiego bratanka – Remigiana, regenta kancelarii mniejszej koronnej.
W r. 1645 wydał P. w Krakowie swoje główne dzieło pt. Chronica gestorum in Europa singularium, które doczekało się za życia autora trzech wydań. Kronika wywołała w pierwszej chwili wiele pism polemicznych, atakujących zarówno autora, jak i jego rodzinę. Stanisław Oświęcim w swym diariuszu pisze o P-m, «że tak królów jako inszych polskich panów uszczypliwie w tej historii wspomniał, będąc sam suspectus w nieszlachectwie». Istotnie Kronika pisana jest, mimo przeciwnych zapewnień autora, wyraźnie stronniczo. Autor, aczkolwiek odnoszący się z szacunkiem do króla, jednak relacjonując zatargi króla ze szlachtą opowiadał się raczej po stronie tej ostatniej, będąc w pewnej mierze kontynuatorem polityki kanclerza Jana Zamoyskiego. Krytycznie też odnosił się P. do prohabsburskiej polityki Zygmunta III, a niechętnie do doradców króla, specjalnie zaś ostro atakował przemożnych na dworze królewskim jezuitów, zarzucając im brak orientacji w sprawach politycznych. Kluczem ideologicznym dla poglądów P-ego jest też niewielkie pisemko, do niedawna spoczywające w rękopisie, pt. Responsum de absoluto dominio (ogłosił W. Czapliński, „Arch. Literackie”, Wr. 1972 XVI 244–64). W pisemku tym, zredagowanym w ostatnich latach panowania Zygmunta III, zadeklarował się autor jako zwolennik poglądów, określanych potem jako sarmackie. «U nas postanowienie Rzpltej – pisał – jakie teraz jest w Polszcze, między sposobami politycznymi postanowienia Rzeczypospolitej jest najlepsze, najgruntowniejsze, od samego Boga uformowane, odmiany żadnej nie potrzebuje, bo może być jedno szkodliwa». Bronił też dawnych obyczajów polskich i na przykładzie Hiszpanii i Rosji udowadniał, że właśnie poprzez trzymanie się dawnych obyczajów utrzymały te państwa jedno swą siłę, drugie swą niepodległość w ciężkim okresie smuty. Konkludował: «starymi ojczystymi obyczajami żyć, cudzych się strzec, jeśli co złego w swoich, doma poprawiać, a nie może być poprawa, bezpieczniej swoje złe znieść, niżeli cudze, gorsze wprowadzać». Kronikę oparł P., jeśli chodzi o czasy XVI w., na opracowaniach poprzedników, jak Joachim Bielski, Dymitr Solikowski, a być może na rękopisach prac Reinholda Heidensteina; od rokoszu Zebrzydowskiego pisał już na podstawie własnych wspomnień i zebranych dokumentów. Dla dzisiejszego czytelnika, wobec opracowań dość dokładnych dziejów Zygmunta III, nie przynosi ona rewelacji, jednak niejednokrotnie daje drobne i ciekawe szczegóły, nie mówiąc już o tym, że stanowi dobrą ilustrację ówczesnych poglądów społeczności szlacheckiej. Kronikarski, wówczas powszechnie przyjęty sposób pisania, utrudnia nieco czytanie Kroniki. Doczekała się ona tłumaczenia na język polski przez Antoniego Chrząszczewskiego, niestety nie zawsze wiernego. Skrócone tłumaczenie wydał w r. 1870 Julian Bartoszewicz. Jak świadczą pamiętniki obcych, Kronika P-ego była pilnie czytywana na Zachodzie i stanowiła ważne źródło informacji o Polsce zarówno dla Niemców, jak i Francuzów.
P. zmarł 1 VIII 1649 w Mogile, gdzie został pochowany.
Portret P-ego rytowany przez Dawida Tscherninga na początku Chronica gestorum…, 1645; Portret epitafijny, przypisywany Tomaszowi Dolabelli, na nagrobku kamiennym P-ego w kościele Cystersów w Mogile; – Estreicher; Nowy Korbut, III; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Sarna, Episkopat przemyski obrządku łac., I; – Bartoszewicz J., Wstęp do: Piasecki P., Kronika, Kr. 1870; Ćwięczek G., Królewicz Karol Ferdynand Waza jako biskup wrocławski, Studia z historii Kościoła w Polsce, W. 1973 II; Czapliński W., Jakubowski J., Nieznany traktat P. Piaseckiego, Arch. Liter., Wr. 1972 XVI (Miscellanea Staropolskie, t. 4) 237–64; Historia nauki polskiej, Wr. 1970 II; Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kr. 1867; Mosbach A., Kilka kart z dziejów stosunków austriacko-śląsko-polskich za Zygmunta III, P. 1869; Starnawski J., Kilka głosów dawnej polskiej historiografii literackiej o P. Piaseckim, w: Z dziejów kultury i literatury ziemi przemyskiej, Przemyśl 1978 III 7–10; Szelągowski A., Paweł Piasecki historyk polski XVII w., „Przew. Nauk.-Liter.” R. 26: 1898; tenże, Rozkład Rzeszy a Polska za Władysława IV, Kr. 1907; Tazbir J., Szlachta a konkwistadorzy, W. 1969 (fragment Kroniki P-ego); – Archiv für die Geschichte des Bistums Breslau, Ed. A. Kastner, Nysa 1858 III; Elementa ad Fontium Editiones, V; Jarzębski A., Gościniec, W. 1974; Kod. mogilski; Liber chamorum; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Radziwiłł, Memoriale, II–IV; Receptiones seu installations ad episcopatum… ecclessiae cathedralis Posnaniensis, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 35: 1909 s. 77; Relacje nuncjuszów, II; Vol. leg., III 623–708, 738, 773, IV 198, 213, 224, 262; – Arch. Archidiec. we Wr.: rkp. III a 10; B. Kórn.: rkp. 347; WAP w Gd.: rkp. 300/29/113.
Władysław Czapliński