Popiel (Chościak Popiel) Paweł h. Sulima (1733–1809), regimentarz partii małopolskiej wojsk kor., kasztelan małogoski, potem sandomierski. Daleki krewny Krzysztofa (zob.), pochodził z tej gałęzi licznie rozrodzonej rodziny, która w aktach sądowych ruskich XVII–XVIII w. występuje z wyróżnikiem Popiel Chwościak, Fościak, Fostiak, Kosiak (Niesiecki utrwalił formę: Chościak). W połowie XVII w. część tej gałęzi przeniosła się do województwa sandomierskiego, tu szybko się rozpleniła i skoligaciła z miejscową szlachtą, wżeniając się w wioski. W r. 1697 wśród elektorów Augusta II z woj. sandomierskiego występuje już 7 (a nie jak w „Elektorów poczcie” O. Pietruskiego 5) Popielów. Sandomierscy Popielowie pisali się «de Popiele Popiel». Przydomek Chościak pojawił się dopiero na nagrobnym napisie P-a i był używany w XIX w. przez jego potomków w porządku polskim (Chościak Popiel), a nie ruskim (Popiel Chościak).
P. był synem Konstantego (zm. 1756 lub 1757), początkowo noszącego jeszcze tytularne urzędy ruskie: stolnika (1723) i miecznika (1724) żydaczowskiego, potem stolnika (1736) i chorążego (1754) wiślickiego, elektora Stanisława Leszczyńskiego (1733) i posła sandomierskiego na sejm 1748 r., dziedzica Chocimowa i Oczkowic w pow. sandomierskim (bywa on mylony z innym Konstantym Popielem, skarbnikiem i wojskim radomskim). Matką P-a była Marianna z Piegłowskich, córka kaszt. oświęcimskiego Jana, która wniosła posagową wieś Owczary (pow. wiślicki) i była dziedziczką Czapel Wielkich w woj. krakowskim (pow. księski). Jeszcze za życia matki P. otrzymał Owczary (odstąpił je w r. 1767 bratu stryjecznemu Kasprowi) i Czaple Wielkie (1764), a po wcześnie zmarłym (1760) bracie Stanisławie odziedziczył Chocimów, gdzie zamieszkał. Tak ustabilizowany majątkowo, ożenił się P. w r. 1764 z Konstancją z Komorowskich, wcześnie osieroconą przez ojca Piotra i będącą wychowanicą stryja, prymasa Adama Komorowskiego (zob.). Sądząc po spisanym po jej śmierci «regestrze», wniosła ona znaczny posag («regestr» wykazuje bogatą biżuterię), a także miała ekspektatywy spadkowe.
Karierę urzędniczą i wojskową P-a rozpoczyna nominacja na stolnika wiślickiego (17 VIII 1760), posłowanie z woj. sandomierskiego na sejm ekstraordynaryjny 1761 r. i awans z towarzysza na chorążego w chorągwi pancernej królewicza Fryderyka Chrystiana (22 III 1762). W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III pełnił służbę przy swojej chorągwi. Znajduje się wśród siedmiu Popielów, którzy 23 VII 1764 podpisali akt profamilijnej konfederacji województwa sandomierskiego pod laską Stanisława Lubomirskiego, a na elekcji głosował ze swym województwem (z czterema krewnymi) na Stanisława Poniatowskiego. Nowy król mianował P-a chorążym wiślickim (6 III 1765). Nie widać P-a (ani jego krewnych z Sandomierskiego) wśród konfederatów radomskich i barskich. O jego postawie regalisty może świadczyć, iż – awansowany na porucznika pancernego (1767) – został 22 X 1772 mianowany przez Komisję Wojskową Kor. regimentarzem partii małopolskiej. Miał więc za zadanie doprowadzić do subordynacji i ładu całkowicie po konfederacji zdezorganizowane chorągwie (w lutym 1774 doliczył się w partii małopolskiej jedynie 253 głów). W listopadzie 1774 pracował nad nowym etatem. W t. r. dostał z dóbr pojezuickich Grzegorzewice (pow. wiślicki). Na początku grudnia 1775 doszło do ostrego zatargu między P-em a bpem kujawskim Antonim Ostrowskim. Jak relacjonował korespondent Karola Radziwiłła Leon Borowski, P., «będąc publicznie» na pokojach królewskich, został przez Ostrowskiego nazwany «rabusiem». Te «kłótnie wielkie między dworskimi przyjaciółmi» przypisywał Borowski malkontenckim intrygom S. Lubomirskiego. Regimentarz, z woli swego zwierzchnika hetmana Ksawerego Branickiego, miał pozwać biskupa przed sąd marszałkowski, «dowodząc crimen laesae majestatis». Wg relacji posła saskiego A. Essena, król z trudem ten spór zażegnał (9 XII 1775).
Udekorowany Orderem Św. Stanisława (przed 15 IV), na wiosnę 1776 P. – określony już jako eks-regimentarz – był zalecony przez króla woj. sandomierskiemu Maciejowi Sołtykowi do poselstwa na sejm i mandat uzyskał. Podpisał akt regalistycznej konfederacji (23 VIII 1776) i został przez sejm powołany do kontroli Komisji Wojskowej Lit. Starał się usilnie o funkcję komisarską, czy też konsyliarską, rekomendowany Stanisławowi Augustowi przez kanclerza Andrzeja Młodziejowskiego («pamietaj królu – pisał on – i o Popielu, bo by wpadł w desperacyją»). Kandydatura P-a do Rady Nieustającej (RN) wprawdzie w sejmie przepadła (dostał tylko 6 głosów), ale znalazł inny sposób dostania się do urzędującej już Rady. Gdy powstał w niej wakans, został na sesji RN z dn. 3 VI 1777 wybrany na komisarza i wyznaczony przez króla do Departamentu Wojskowego. Odtąd aż do sejmu 1788 r. zasiadał w centralnych gremiach rządowych. Wszedłszy do RN w toku mocno już zaawansowanej kadencji 1776–8 r., często przewodniczył w zastępstwie marszałka Ignacego Twardowskiego. W czasie tej kadencji został P. kasztelanem małogoskim (wybrany przez RN 11 VII, nominowany przez króla 3 IX 1777), stosownie jednak do trybu swego powołania na konsyliarza senator nadal działał w RN «ex ordine equestri». Na sejmie 1778 r. został wybrany «ze starej Rady» i w kadencji 1778–80 r. ponownie urzędował w Departamencie Wojskowym. W r. 1780 otrzymał Order Orła Białego i w l. 1780–2 zasiadał w Assesorii kor. W czasie tej kadencji zdołał się jednak dostać i do Komisji Skarbowej. Gdy powstał w niej wakans po śmierci kaszt. krakowskiego Antoniego Lubomirskiego (8 III 1782), został P. przez RN powołany na komisarza. Wydaje się, że P-owi na komisarstwie skarbowym szczególnie zależało, zwłaszcza że łączył je w dość organiczny sposób z członkostwem ustanowionej przez króla w r. 1782 Komisji Kruszcowej (górniczej), zajmującej się bliskim mu terenem górnictwa i hutnictwa w ówczesnym woj. sandomierskim (tzw. dziś zagłębie staropolskie).
Na sejmie 1782 r. powołany przez króla na skrutatora («egzaminowanie kresek») wyborów do RN, musiał P. opanować żywy spór proceduralny o regestry wyborcze, a potem – jak donosił Teodor Ostrowski – powstał «hałas w senacie» na P-a, «że się z jurysdykcji do jurysdykcji podaje na kandydata». Chodziło o to, że P. chciał kandydować do Komisji Skarbowej jako «nowy kandydat», a więc mogący teoretycznie zasiadać przez dwie kadencje (4 lata), podczas gdy był już przez kilka miesięcy w dawnym składzie. Przez kilka dni toczył się spór proceduralny i precedensowy (podszyty utarczkami partii dworskiej z opozycją) na temat charakteru powołań przez RN w czasie kadencji, aż w końcu P., skarżąc się na swą krzywdę, musiał złożyć przyrzeczenie, że jeśli teraz wejdzie do Komisji, to już wr. 1784 kandydować nie będzie. Z tym warunkiem został wybrany na kadencję 1782–4 r. W czasie tej kadencji P. często przewodniczył. We wrześniu 1783 wszedł do trzyosobowego zespołu, który z ramienia Komisji kontrolował kasę Skarbu Kor. i wykrył wielkie nadużycia kasjera Józefa Rudnickiego. Groziły skandaliczne procesy (m. in. podskarbiemu Rochowi Kossowskiemu), ale niedobór został w końcu wyrównany. P., który otrzymał po śmierci marszałka w. kor. S. Lubomirskiego rotmistrzostwo kawalerii narodowej (9 IX 1783) i postąpił na kasztelanię sandomierską (9 VIII 1784), na sejmie 1784 r. został znów wybrany do RN; tym razem wszedł na kadencję 1784–6 r. do Departamentu Skarbowego. Wreszcie, wybrany ze «starej Rady» na sejmie 1786 r., zakończył swoje urzędowanie w l. 1786–8 w Departamencie Wojskowym.
Bardziej urzędnik niż parlamentarzysta i polityk, P. oczywiście pełnił przy boku woj. sandomierskiego M. Sołtyka kasztelańskie posługi w polityce sejmikowej i powiatowej, będąc umiarkowanym regalistą. Jego obfita korespondencja ze Stanisławem Augustem – ze strony króla przyjazna, a ze strony kasztelana służbista – nie mówi o daleko posuniętej intymności politycznej. Różne prośby o urzędy i ordery (nie zapominał w nich P. o swojej rodzinie) to rzeczy dość banalne. Trzeba jednak uwzględnić, że jak na prowincjonalnego matadora P. w l. 1775–88 wyjątkowo wiele przebywał w stolicy i miał pozakorespondencyjne kontakty. Był blisko Stanisława Augusta w czasie jego objazdu Polski w powrotnej drodze z Kaniowa. Wyjechał naprzeciw króla do Żółkwi i często sadzany w jego karecie towarzyszył w lecie 1787 przeszło miesięcznej wizytacji województwa sandomierskiego. Stanisław August miał odwiedzić P-a w Chocimowie i na tę okazję był już napisany „Wiersz na przyjęcie Stanisława Augusta w domu Pawła Popiela…”, wchodzący w wiele wydań poezji Stanisława Trembeckiego (jego autorstwo ostatnio zakwestionował J. W. Gomulicki). Ale 9 VI król zastał w Chocimowie żałobę, bowiem w przeddzień zmarła żona P-a, porażona piorunem w czasie świątecznej procesji. Wkrótce P., jako członek Komisji Kruszcowej, dalej towarzyszył królowi w zwiedzaniu «zagłębia staropolskiego». O jego zażyłości ze sferami dworskimi świadczy doprowadzenie do zgody między Trembeckim i gen. Janem Komarzewskim, którzy w maju 1788 mieli się pojedynkować, a których P. pogodził uzyskując od Stanisława Augusta bilet wyjaśniający nieporozumienie. W pracach Sejmu Czteroletniego udziału nie brał, stolicę i króla odwiedzał sporadycznie. W lutym 1792 przeprowadził na dość burzliwym sejmiku opatowskim zaprzysiężenie Konstytucji i wyznaczenie dziękczynnej delegacji (sam do Warszawy nie pojechał, usprawiedliwiając się przez Stanisława Badeniego «słabością»).
Od konfederacji targowickiej trzymał się P. z daleka (jak i inni Popielowie z Sandomierskiego), ale 10 X 1792 napisał do króla list pełen rozterki: «Dotąd żadnego nie czyniłem akcesu i wszelkiego porozumiewania się z konfederacją radomską [lokalną targowicką zawiązaną 30 VII] unikam». Jednak wobec wejścia wojsk rosyjskich do Sandomierszczyzny i dochodzących wieści o gwałtach, zatrwożeni obywatele uzależniali swoje akcesy od P-a, który w czasie choroby woj. Sołtyka stał się pierwszą osobą w województwie. Prosił więc kasztelan króla o «jasne rozkazy», jak ma postępować, «iżby się nie stał ofiarą współobywatelskich nieszczęść». Odpowiedź króla nie jest znana i brak nazwiska P-a w aktach targowickich, poza wezwaniem 13 IV 1793, aby zajął swoje dawne miejsce w przywróconej RN (układając w Grodnie listę członków J. Sievers wpisał P-a wśród ludzi «ze starej Rady»). W skład grodzieńskiej RN P. nie wszedł. Przed wyznaczonymi na luty 1794 sejmikami elekcyjnymi (urzędników i deputatów) posłał J. Igelström do Chocimowa sztafetę z wezwaniem, aby P. niezwłocznie przybył do Warszawy lub porozumiał się z miejscowymi targowiczanami, znającymi wolę rosyjskiego posła, «bo gdyby układy moje względem takowych elekcyj przez wpływ osobisty J. W. Pana Dobrodzieja lub przyjaciół jego uskutecznionymi nie zostały, w tym razie mógłbyś zostawać w odpowiedzi z osoby i dóbr swoich». Dalej wiadomo jedynie, że synowie P-a (w każdym razie starszy) byli czynni w powstaniu kościuszkowskim.
Wnuk P-a, Paweł Popiel, w swych pamiętnikach przekazał rodzinną tradycję, iż dziad urzędując w Warszawie «majątek podrujnował i zadłużył, część jego utracił». Zapewne P. na polityce – w przeciwieństwie do wielu współczesnych – wielkiego majątku nie zrobił. Ale z akt archiwalnych wynika, że był człowiekiem zapobiegliwym i dość przedsiębiorczym; jak cała ówczesna szlachta gęsto się procesował (także z krewnymi), bywał nie tylko dłużnikiem, lecz i wierzycielem (np. w r. 1781 pożyczył Karolowi Bironowi, osiadłemu w Polsce bratu księcia kurlandzkiego Piotra, sumę 60 000 złp.), brał zastawy, lokował sumy, z «chleba dobrze zasłużonych» poza pojezuickimi Grzegorzewicami dostał w r. 1779 w emfiteuzę «starostwo łętowskie» (Łętkowice w Miechowskiem). Obok dóbr odziedziczonych po rodzicach (Chocimów i Czaple Wielkie) pozostawił zwłaszcza zastawną posesję połowy miasteczka Ożarowa z Wyszmontowem (w Opatowskiem). Sposób dojścia P-a do tej posesji ma pewien związek z jego działalnością w Komisji Kruszcowej. Na ożarowskich dobrach Andrzeja Tarły ciążyła wyprocesowana w Komisji Skarbowej należność dyrektora «fabryki mineralnej» miedzianogórskiej Antoniego Soldenhoffa, ten odstąpił ją też zaangażowanemu w Miedzianogórze przemysłowcowi Mikołajowi Breningowi, Brening zaś w r. 1788 P-owi, który wszedł w posiadanie części dóbr ożarowskich. Wierzyciel Soldenhoffa, warszawski kupiec Andrzej Stroński, chciał dojść swych roszczeń na P-u, wyłuszczając sprawę w drukowanej odezwie do króla i Skonfederowanych Stanów (1789). Rzecz wróciła na sejm grodzieński 1793 r., który specjalną uchwałą polecił Komisji Skarbowej «ostateczne rozsądzenie» między Strońskim i P-em. Nie wiadomo, jak się to skończyło, w każdym razie połowa Ożarowa z Wyszmontowem stały się podstawą wyposażenia starszego syna P-a – Onufrego. P. był człowiekiem, który podniósł kondycję swojej rodziny, jednak nie tyle poprzez zapobiegliwość w sprawach majątkowych, co poprzez pilną karierę urzędniczą i wejście w otoczenie Stanisława Augusta. Synów, w każdym razie starszego, kształcił w Szkole Rycerskiej i niewątpliwie dzięki swym powiązaniom ze stojącymi blisko dworu Badenimi skojarzył ożenek młodszego syna z córką Marcina Badeniego (zob.). P. zmarł 28 V 1809. Pochowany został w Kunowie, w kościele parafialnym Chocimowa.
W małżeństwie z Konstancją z Komorowskich (1732–1787) P. miał córki: Annę, zamężną za Stanisławem Stadnickim, Petronelę, zamężną za Janem Stadnickim, i Marię, żonę Józefa Dunin-Wąsowicza, oraz synów: Onufrego (zob.) i Konstantego.
Konstanty (1776–1847) nie figuruje w spisie uczniów Szkoły Rycerskiej (K. Mrozowska), który jednak nie jest pełny. Wg Adama Chmiela (który znał rodzinę Popielów) był Konstanty «wychowankiem Szkoły Kadetów w Warszawie, towarzyszem Kościuszki». Jest więc prawdopodobnie identyczny z «Konstantym Popielem kadetem», który 19 IV 1794 podpisał akces do powstania, i «Konstantym Popielem od kadetów», który 7 VI awansował na chorążego w artylerii kor. (ale wobec rozrodzenia rodziny Popielów nie można mieć pewności). Wg napisu na tablicy w kościele w Czaplach Wielkich: «Dwukrotnie poseł na sejm, członek Komisji Włościańskiej», był Konstanty dziedzicem Czapel Wielkich i Chocimowa, ojcem Pawła (zob.) i Wincentego (zob.).
Portret olejny P-a (cała postać w kontuszu) w Muz. Świętokrzyskim w Kielcach; – Estreicher (Stroński A.); Niesiecki; Uruski; Elektorowie; Elektorów poczet.; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Sozański, A., Imienny spis osób…, Kr. 1866; – Chmiel A., Domy krakowskie, ul. św. Jana, Część II, Kr. 1924; Gomulicki J. W., Pseudo-Trembeciana, Biul. Polon., z. 3, W. 1968 s. 45; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1894 s. 149, 151–2; Iłowajski D., Sejm grodzieński roku 1793, P. 1872 s. 16, 84; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II 234, IV; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 346; Mrozowska K., Szkoła Rycerska, Wr. 1961; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Popiel P., Rodzina Popielów…, Kr. 1936 s. 27, 33, 37–43, 46–8 (reprod. portretu); Rabowicz E., Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł, Wr. 1965; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego… A. D. 1761; Diariusz sejmu…, 1776 s. 16, 460; Diariusz sejmu…, 1778 s. 89; Diariusz sejmu…, 1782 s. 11, 16, 22–36, 46–54, 60–1; Diariusz sejmu…, 1784 s. 25, 35, 420–1; Diariusze sejmowe z wieku XVIII, W. 1911 I; [Naruszewicz A.], Diariusz podróży Naj. Stanisława Augusta… 1787, W. 1787 s. 186–8, 193–4, 204–6, 272, 275, 278, 284, 288, 293–4; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Popiel P., Pamiętniki (1807–1892), Kr. 1927 s. 2–3 (poza indeksem); Summariusz materii do prowincji W. X. Lit. ściągających z akt Konfederacyi Generalnej O. N..., Nr 74; Trembecki S., Listy, Wr. 1954 II; tenże, Poezje…, W. 1820 II 14–17; Vol. leg., VIII 836, 945, 969, IX, 3, 4, 7,14, X; – „Gaz. Warsz.” 1787 nr z 20 i 23 VI; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V/1213 (Borowski), Tzw. Metryka Lit. VII/18, 20, 22, 51; B. Czart.: rkp. 683, 687, (Sołtyk), 698, 700, 723, 729, 730 (Sołtyk), 735, 799 (Młodziejowski), 929, 930 (Sołtyk); B. PAN w Kr.: rkp. 8341 (Teki Pawińskiego, nr 24); IH PAN: Fastnach A., Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu (mszp.); Sachsisches Landes-Hauptarchiv w Dreźnie: rkp. 3566 (Essen); – Papiery rodzinne u autora życiorysu.
Emanuel Rostworowski