Potocki Paweł h. Pilawa (zm. 1675), dworzanin królewski, poseł na sejmy, kasztelan kamieniecki, historyk. Był synem Stefana, woj. bracławskiego (zob.), i Marii Mohilanki, bratem star. śniatyńskiego Piotra (zob.) i woj. bracławskiego Jana (zob.).

W r. 1638 rozpoczął P. studia na Uniw. Krak., następnie wyjechał za granicę. Studiował w l. 1641–2 na uniwersytecie w Padwie (wpisany 1 XI 1641) i 3 V 1642 został konsyliarzem nacji polskiej. W dn. 21 X i 27 XI t. r. był w Rzymie świadkiem doktoratów W. Murzyńskiego i F. Malinowskiego. T. r. wydał w Wenecji Exercitationes oratoriae..., dedykowane swemu bratu stryjecznemu Stanisławowi «Rewerze» Potockiemu. W Padwie pisał liczne panegiryki, m. in. poświęcone Władysławowi IV, cesarzowi Ferdynandowi III, a także ułożył mowę na cześć Św. Stanisława. W Rzymie 16 VIII 1643 wydano jego utwór Sanctitas peregrina sive oratio in laudem divi Hyacinthi Regni Poloniae patroni..., który dedykował innemu krewnemu Mikołajowi Potockiemu, przyszłemu hetmanowi w. kor. Po powrocie do kraju przebywał na dworze Władysława IV, gdzie pełnił funkcję sekretarza. W r. 1646 dedykował Władysławowi IV zaczerpniętą z Liwiusza rozprawkę pt. Historico-Politicus sive quaestiones historiae et civiles … (Kr. 1646). Przekład polski pt. Historyko-polityk z Liwiusza … został wydany w Krakowie w r. 1649 z dedykacją dla Aleksandra Lubomirskiego, koniuszego kor. P. był dziedzicem dóbr w ziemi halickiej, m. in. miasta Czortków i miasteczka Monasterzyska. Na sejmiku ziemi halickiej 4 I 1649 pełnił P. funkcję marszałka. Z sejmiku tego posłował na sejm koronacyjny Jana Kazimierza i został obrany na czas wojenny deputatem «do boku» królewskiego. Pozostał zresztą w służbie dworskiej jako dworzanin pokojowy. Przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego ziemi halickiej 15 III 1649. Na tymże sejmiku został wybrany na deputata ziemi halickiej na Trybunał Kor. Ponownie był marszałkiem sejmiku w Haliczu 6 X t. r. i został posłem na sejm. Na tymże sejmie (1649/50 r.) wyznaczono go do komisji mającej za zadanie uregulować sporne sprawy między ziemią halicka a hospodarstwem wołoskim. P. przewodniczył również obradom sejmiku w Haliczu 31 X 1650.

W kompucie wojska koronnego po sejmie 1650 r. znajdujemy chorągiew P-ego zaciągniętą na miejsce ludzi woj. krakowskiego Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego. Nie wiadomo jednak, czy rzeczywiście doszło do jej wystawienia; wg rachunków wojskowych miał P. w okresie od stycznia 1651 do grudnia 1653 jedynie chorągiew kozacką. Wziął udział w bitwie beresteckiej (28–30 VI 1651), a jego chorągiew wchodziła w skład pułku «Rewery» Potockiego. Nie uczestniczył w bitwie pod Batohem, natomiast był obecny na popisie wojska koronnego w obozie pod Sokalem (4 XI 1652) pod komendą «Rewery». W r. 1653 wziął udział w wyprawie żwanieckiej, jego chorągiew wchodziła w skład pułku woj. bracławskiego Piotra Potockiego. W 2. poł. 1655 r. przebywał wraz z rodziną i okoliczną szlachtą w fortecy w Czortkowie; w lipcu lub sierpniu przez 4 dni bronił Czortkowa przed oddziałami kozacko-moskiewskimi. W następstwie kapitulacji zamku jego obrońcy, wśród nich P. wraz z synem Stanisławem, dostali się do niewoli. Pamiętnikarz Joachim Jerlicz błędnie identyfikował jeńca z Czortkowa z Piotrem Potockim, woj. bracławskim; był nim oczywiście Paweł. Przy podziale jeńców P. wraz z synem dostali się Rosjanom i zostali wywiezieni do Moskwy. Już w instrukcji kapitulacyjnej z 7 X 1655 dowództwo Krakowa domagało się od Karola X Gustawa, aby przekazanych mu jeńców moskiewskich wymienił na pozostających w niewoli w Moskwie Polaków, m. in. P-ego.

P. pozostawał w niewoli moskiewskiej 13 lat. O jego uwolnienie występowali niejednokrotnie polscy komisarze podczas rozmów ze stroną moskiewską. Już w lutym 1658 poseł polski Franciszek S. Medeksza traktował w tej sprawie, lecz bez powodzenia. O uwolnienie P-ego i jego syna zanosiła instancję do króla szlachta na sejmikach w Haliczu 25 II 1659, 8 X 1664, 1 III i 22 IX 1666, 3 III 1667. Liczne instancje spowodowały, że sytuacją rodziny P-ego zajął się sam Jan Kazimierz. Uniwersałem z 6 III 1664 wyznaczył opiekunów dóbr jego syna Stanisława w osobach: brata Jana, woj. bracławskiego, i Andrzeja Potockiego, star. halickiego. O opiekę nad tymi dobrami wybuchł spór pomiędzy Janem, woj. bracławskim, a Zuzanną Konstancją Jarmolińską, 2. v. Szczawińską, starościną łęczycką (siostrą pierwszej żony Pawła). P. podczas swego pobytu w Moskwie zjednał sobie względy cara Aleksego Michajłowicza i na przełomie 1660/1 r. zaślubił Eleonorę Sałtykow, córkę Piotra, spowinowaconą z rodziną cara. Mimo to, na wieść o kapitulacji pod Cudnowem armii W. B. Szeremietiewa, osaczonej przez wojska «Rewery» Potockiego, omal nie stracono P-ego w odwet za klęskę. Przez cały czas prowadził P. działalność zmierzającą do swego uwolnienia. Korespondował z dygnitarzami Rzpltej, prosząc o interwencję w sprawie jego wyjazdu z Moskwy. M. in. 28 III 1666 prosił Bogusława Radziwiłła, by wyjednał interwencję elektora Fryderyka Wilhelma w Moskwie. W niewoli napisał P. dziełko Moschovia sive brevis narratio de moribus Magnae Russorum Monarchiae … (wyd. Gd. 1670). W dedykacji dla Jana Kazimierza stwierdzał, że opisując obce królestwo i przebywając na obcym dworze zawsze pozostawał jego wiernym poddanym. Dziełko to, będące doskonałym na owe czasy studium o religii, ustroju, prawach i wojsku Moskwy, zawiera również spisy dygnitarzy, wojewodów, bojarów i okolniczych państwa moskiewskiego.

P. został uwolniony w wyniku traktatu andruszowskiego z 30 I 1667. Wrócił do kraju na przełomie lutego i marca t. r. Wkrótce udał się do Rzymu jako poseł od Rzpltej do papieża Aleksandra VII. Było to w kwietniu bądź w początkach maja 1667, gdyż Aleksander VII zmarł 22 V t. r. P. w końcu czerwca wrócił do kraju i natychmiast włączył się do działalności politycznej ziemi halickiej. Marszałkował na sejmiku w Haliczu 27 i 28 VII 1668. Sejmik ten darował mu z racji zrujnowanej fortuny i trzynastoletniej niewoli ósme i dziewiąte podymne w zamian za koszty poniesione przezeń, gdy sprawował funkcję dyrektora sejmiku tej ziemi w latach pięćdziesiątych, a także wobec podjęcia się poselstwa na sejm nadzwycz. t. r. Darowano mu także czopowe z Czortkowa i Monasterzysk za okres od 14 VI 1667 do 15 IX 1668. W instrukcji zalecono posłom, by postulowali u króla nadanie P-emu pierwszego wakansu. Na sejmie 1668 r. podpisał P. dyplom abdykacyjny Jana Kazimierza. Posłował następnie na sejm konwokacyjny, podpisał się pod aktem konfederacji generalnej warszawskiej (6 XII 1668). Na sejmiku w Haliczu 11 IV 1669 obrano go marszałkiem koła, a następnie posłem na elekcję i zalecono do nagrody. Ponownie został zalecony do nagrody przez sejmik ziemi halickiej 12 IX 1669. W okresie panowania Michała Korybuta należał do stronnictwa królewskiego. W grudniu 1671 był marszałkiem sejmiku generalnego podolskiego. Dopiero w maju 1674 otrzymał P. kasztelanię kamieniecką. Po śmierci brata Jana, woj. bracławskiego, z woli króla Jana III objął w maju 1675 jego chorągiew pancerną pod komendą por. Jerzego Stetkiewicza. Brał udział w radzie senatu w dn. 30 X i 1 XI 1675 w obozie wojska kor. nad Zbruczem między Czarnokozińcami a Kudryńcami, na której omawiano sprawę zwołania sejmików i sejmu, a także lokacji wojska na leża zimowe. P. zmarł zapewne na przełomie listopada i grudnia 1675, w każdym razie przed 23 XII.

P. jest autorem dzieła Saeculum bellatorum et togatorum seu centuria elogium clarissimorum virorum Polonorum et Lithuanorum … (wyd. w Krakowie, dopiero w r. 1702). Zawiera ono liczne panegiryczne biografie wodzów oraz polityków, w tym także wielu jego krewnych. Wszystkie prace P-ego zebrał Józef Andrzej Załuski, wydając je w r. 1747 w Warszawie. Owe Opera omnia, obok utworów P-ego, zawierają mowy i panegiryki, układane przez przedstawicieli jego rodziny, a także tablicę genealogiczną rodziny Potockich, sporządzoną przez Józefa A. Jabłonowskiego.

Z pierwszego małżeństwa z Elżbietą z Jarmolińskich miał P. syna Józefa Stanisława (Stanisława), kaszt. kijowskiego (zob.). Z drugą żoną Eleonorą Sałtykow, która pozostała wyznawczynią prawosławia, miał 9 dzieci: Aleksandra (zm. 1714), woj. smoleńskiego, Teodora (zob.), Stefana, marszałka nadwornego kor. (zob.), Jakuba (zm. 1715), star. czehryńskiego, Michała (zm. po r. 1709), podstolego lit., posła na sejm 1703 r., generał-majora wojska lit., fundatora kolegium jezuickiego w Nowogródku, Piotra (zm. 1726), kaszt. bełskiego (1720), woj. czernihowskiego (1724), Piotra Dominika, płka królewskiego, zmarłego w młodym wieku bezżennie, Elżbietę, żonę Wiktora Sobieskiego, chorążego halickiego, star. mierzwickiego, i Annę, żonę 1. v. Michała Floriana Rzewuskiego, podskarbiego nadwornego kor., 2. v. Kaspra Kunickiego, podczaszego chełmskiego.

Estreicher; Nowy Korbut (Pism. staropolskie), III; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób, Wyd. J. Bartoszewicz, 1858 I 255; Boniecki, VIII 243; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 216–18, 220–1, 224, 229–30, 232–3; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XIV 78–9; Elektorowie, 175; – Bartoszewicz J., Stefan i Paweł Potoccy, dziad i ojciec prymasa, w: Snopek literacki, Dzieło zbiorowe ułożone staraniem P. Wilkońskiej, P. 1857 s. 435–67; Barycz H., Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego, W. 1981 s. 283; Częścik Ł., Sejm warszawski w 1649/50 roku, Wr. 1978 s. 148; Hruševs’kyj, Istorija, IX č. 2 s. 1102–3; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Kubala L., Wojna szwecka [!] w r. 1655 i 1656, Lw. 1913 s. 130; Nowak T., Operacja krakowska króla Karola X Gustawa 17.09–19.10.1655, w: Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973 s. 246; Przezdziecki A., O Polakach w Bolonii i Padwie, W. 1853 s. 14, 23; Starczewski W., Możnowładztwo polskie na tle dziejów, Kr. 1914 s. 559, 650 (tabl. geneal. nr 16); Targosz K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667), Wr. 1975; Tazbir J., Arianie i katolicy, W. 1971; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., V 496–7, VII cz. 2 s. 407–8; Wiszniewski M., Podróż do Włoch, Sycylii i Malty, W. 1848 I 216; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968 s. 27; – Akta grodz. i ziem., XXVI; Akty Juž. i Zap. Ross., IV; Album stud. Univ. Crac., IV 182; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I–II; Jerlicz J., Latopisiec, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1853 I 172; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XV cz. 2 s. 228, 230; Medeksza, Księga pamiętnicza; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Pamjatniki izdannye kievskoju komissieju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1898 I 193; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I; Radziwiłł A. S., Pamiętnik, W. 1980 II 59; Sarnecki K., Pamiętniki, Wr. 1958; Temberski, Roczniki; Vol. leg. IV 264, 269, 294, 1023, 1063, V 408; – AGAD: ASW Dz. 85 nr 89 s. 1–8, Arch. Radziwiłłów Dz. V t. 281 nr 12258 (korespondencja Pawła Potockiego), Metryka Kor., t. 181 s. 177, BOZ rkp. 1014; Arch. Państw. w Kr.: Zbiór Rusieckich rkp. 31 s. 113–116, Zbiór Rusieckich IT „Pinocciana” nr 363 s. 887–891, Zbiory Krzeszowickie Potockich nr 105 (korespondencja P-ego); B. Czart.: rkp. 146 s. 229–233; B. Ossol.: rkp. 224/II s. 1021–1024, rkp. 5656 s. 229–235.

Mirosław Nagielski