Szczawiński Paweł h. Prawdzic (1529–1594/5), kasztelan łęczycki.
Ur. 8 I. Pochodził z rodziny wywodzącej się ze Szczawina Wielkiego, był synem kaszt. sochaczewskiego Piotra (zm. przed 27 III 1557) oraz poślubionej 9 IX 1527 Anny (ur. 1513), najstarszej córki kanclerza kor. Pawła Wolskiego. Miał brata Macieja oraz siostry: Jadwigę, żonę Bartłomieja Szamowskiego, a następnie Wojciecha Gajewskiego, Annę, wydaną za kaszt. rawskiego Stanisława Uchańskiego, i Zofię, zamężną za kaszt. rypińskim Andrzejem Sieprskim, a potem za woj. rawskim Anzelmem Gostomskim (zob.).
S. posłował z ziemi gostynińskiej (wówczas gostyńskiej) na sejm krakowski 1553 r. W l. 1556–7 zajmował się spławem zboża do Gdańska przez komorę we Włocławku. Już jako kaszt. sochaczewski uczestniczył w sejmie warszawskim 1563/4 r., opowiadając się 23 XII 1563 za przeprowadzeniem reform egzekucyjnych. Również na sejmie w Piotrkowie poparł 20 I 1565 program egzekucjonistów, a 11 IV t.r. opowiedział się za projektem ujednolicenia miar i pomiaru gruntów, zgłoszonym przez woj. inowrocławskiego Jana Krotoskiego; podczas sejmu świadczył 3 III na przywileju Zygmunta Augusta, potwierdzającym przyłączenie do Lwowa Zubrzy i Sichowa, a 15 IV na dokumencie ustanawiającym prawo składu w Wieluniu. Był na sejmie lubelskim 1566 r., może jako poseł, bowiem wymienionym tylko z nazwiska posłem z woj. rawskiego mógł być zarówno on (I. Kaniewska), jak i sędzia ziemski gostyniński Jakub Szczawiński (W. Polak). W czasie obrad S. (może występujący jako senator) zobowiązał się do złożenia dobrowolnej składki w wysokości 50 fl. na opłacenie służących na Litwie żołnierzy zaciężnych. Po śmierci Rafała Cybulskiego otrzymał 26 VI 1567 od króla star. sochaczewskie, w związku z czym przed 5 VII t.r. zrezygnował z kaszt. sochaczewskiej; między 5 X 1567 a 27 IX 1568 otrzymał nominację na kaszt. brzezińskiego. Dn. 18 V 1571 świadczył w Warszawie na dokumencie królewskim dla mieszczan kazimierskich. T.r. został przyjęty do prawa miejskiego Starej Warszawy.
W chwili śmierci króla Zygmunta Augusta, 7 VII 1572, przebywał S. w Łowiczu, gdzie zjawił się na wezwanie arcybp. gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego, wystosowane do senatorów; w dn. 16–23 VII t.r. uczestniczył w łowickim zjeździe senatorów wielkopolskich. Na sejmie konwokacyjnym podpisał 28 I 1573 akt konfederacji warszawskiej. Podczas sejmu elekcyjnego pod Kamieniem poparł kandydaturę Henryka Walezego i 16 V t.r. podpisał dekret o jego elekcji. Na sejmie koronacyjnym w Krakowie 9 III 1574 zabrał głos w sprawie Samuela Zborowskiego, uznając, że bez pozwu nie powinien on stanąć przed sądem królewskim. Dn. 28 IV t.r. świadczył na dokumencie Walezego, potwierdzającym wszystkie prawa i przywileje Lwowa. Po ucieczce króla Henryka uczestniczył w konwokacji warszawskiej 30 VIII – 18 IX, ale już 25 IX był obecny w Sochaczewie podczas wnoszenia do tamtejszych akt grodzkich protestacji Uchańskiego przeciw pogwałceniu praw i przywilejów duchowieństwa. Jako jeden z nielicznych senatorów uczestniczył w konwokacji warszawskiej 3–5 X 1575. Podczas elekcji 22 XI t.r. opowiedział się za kandydaturą cesarza Maksymiliana II Habsburga i zapewne nie zmienił zdania, chociaż 26 XI wojski łęczycki Jan Pstrokoński stwierdził w imieniu ziemi łęczyckiej, że wojewoda, kasztelani i cała szlachta łęczycka zgadzają się na kandydaturę «Piasta». Wraz ze szwagrem Gostomskim znalazł się w gronie secesjonistów, którzy 2 XII wycofali się z pola elekcyjnego na Woli i zatoczyli obóz na Nowym Mieście. Został wymieniony 18 XII jako elektor Maksymiliana II, podpisał też wystawiony w Łowiczu akt jego elekcji z 31 XII. Prawdopodobnie jednak wkrótce potem porzucił sprawę cesarza, gdyż nie uczestniczył już w zjeździe łowickim 29 II 1576. Mimo pełnienia urzędu senatorskiego posłował na sejm koronacyjny Stefana Batorego, wspólnie z innymi senatorami witając elekta, przybywającego 23 IV t.r. do Krakowa. Dn. 4 V był jednym ze świadków potwierdzenia przez króla praw i przywilejów wszystkich stanów oraz zobowiązania do dotrzymania postanowień artykułów henrykowskich; również w tym przypadku świadczył (tego dnia) na dokumencie, którym monarcha zatwierdził prawa i przywileje Lwowa. Po koronacji, mimo sprzeciwu 11 V posłów rawskich, wskazujących na dominującą, zwłaszcza w sądownictwie, pozycję w województwie spowinowaconej ze S-m rodziny Gostomskich, król mianował go 12 V kaszt. rawskim. Po nominacji S. zasiadł nowe miejsce w senacie, natychmiast jednak wrócił do pełnienia obowiązków poselskich. Posłowie rawscy wysunęli wówczas argument, że nie posiada on dóbr na terenie swej kasztelanii, a ponadto zgodnie z prawem nie powinien łączyć urzędów star. sochaczewskiego i kaszt. rawskiego. Skłoniło to króla do zmiany decyzji i nadania S-emu kaszt. łęczyckiej. Jeszcze z tytułem kaszt. brzezińskiego S. poświadczył 17 V potwierdzenie przez Batorego przywilejów mieszczan krakowskich.
Dn. 19 VIII 1576, z tytułu stacji należnych ze star. sochaczewskiego, zaopatrywał S. podróżującego przez Sochaczew do Torunia i Malborka króla i jego dwór. Po raz kolejny świadczył stację i zapewne gościł monarchę w Sochaczewie 20 IV 1577, w trakcie jego powrotu do Warszawy. W l. 1579–81 zarządzał dobrami biskupstwa płockiego w imieniu swego wuja, bp. Piotra Wolskiego, wysłanego w misji dyplomatycznej do Rzymu. Pełniąc funkcję ochmistrza dworu królowej Anny, należał do grona senatorów wspierających jej działania. Przed sejmem warszawskim 1581 r. witał 18 I t.r. w jej imieniu Batorego w Kamionnej pod Warszawą; 23 I wziął udział w wotach senatorskich, a 27 II wypowiadał się w sprawie zaopatrzenia królowej. Dn. 8 VIII 1582 w imieniu królowej witał króla, przybywającego do Warszawy. T.r. uczestniczył w sejmie warszawskim. W związku z planowanym małżeństwem swej córki Anny z ewangelikiem reformowanym, chorążym lwowskim Janem Herburtem z Bruchnala (zob.) zwrócił się 1 IV 1583 do nuncjusza Alberto Bolognettiego z prośbą o wyrażenie zgody na udzielenie ślubu przez kapłana katolickiego, ale wobec wydanego przez papieża zakazu udzielania ślubu «heretykom» spotkał się z odmową; stanowiska nuncjusza nie zmieniło wstawiennictwo spowinowaconego ze S-m referendarza kor. Jana Tarnowskiego. Dn. 12 VI 1583 gościł S. w Krakowie na weselu kanclerza kor. Jana Zamoyskiego z bratanicą króla Gryzeldą. Dn. 12 i 13 IX t.r. zeznawał przed Bolognettim w procesie o przyznanie koadiutorii biskupstwa poznańskiego bratankowi ordynariusza, bp. Łukasza Kościeleckiego, opatowi bledzewskiemu Andrzejowi Kościeleckiemu. W imieniu królowej Anny witał 12 I 1585 przybywającego na sejm do Warszawy króla Stefana; w trakcie spotkania małżonków pełnił rolę tłumacza, a na sejmie 8 II t.r. prosił monarchę o zwolnienie królowej z płacenia kwarty z posiadanych przez nią trzech starostw i opłat mostowego. Dn. 26 II podpisał zawarty z Gdańskiem traktat o palowym. Dn. 14 I 1586 uzyskał od króla zgodę na scedowanie star. sochaczewskiego Stanisławowi Tarle ze Szczekarzewic.
Po śmierci Batorego uczestniczył S. w warszawskim sejmie konwokacyjnym 2 II – 9 III 1587; często występował w imieniu królowej wdowy, m.in. 7 II t.r. dziękował posłom za kondolencje, a 4 III przedstawiał sprawę grodzieńskiego skarbu i klejnotów Zygmunta Augusta. Dn. 7 III podpisał akt konfederacji generalnej, jednak nazajutrz, wobec nieobecności przedstawicieli duchowieństwa, sprzeciwił się jego opieczętowaniu. Brał udział w sejmie elekcyjnym, na którym również działał jako reprezentant Anny Jagiellonki, zalecającej szlachcie królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazę; 19 VIII opowiedział się za jego wyborem i podpisał „Reces warszawski około elekcyi [...] Zygmunta III...”. W imieniu królowej i senatorów jeździł 21 VIII wraz z innymi wysłannikami do posłów cudzoziemskich, panów litewskich i zwolenników arcyksięcia Maksymiliana Habsburga; wobec niechętnego przyjęcia i przykrych uwag, apelował o należyte uszanowanie. Podczas sejmu koronacyjnego Zygmunta III podpisał 28 XII zatwierdzenie paktów konwentów. Uczestniczył w wotach senatorskich na sejmie pacyfikacyjnym 1589 r.; 6 IV t.r. świadczył na przywileju królewskim dla cechu karczmarzy krakowskich, a 19 IV na przywileju dla Poznania. T.r. otrzymał grodowe star. bielskie w woj. podlaskim. Na sejm warszawski 1590 r. przybył po wotach senatorskich. Nie uczestniczył w zjeździe szlachty wielkopolskiej w Kole 10 VIII t.r., na którym przyjęto uchwały przeciw wprowadzonemu przez sejm pogłównemu i zwiększeniu władzy hetmańskiej Zamoyskiego; jak jednak stwierdził występujący w jego imieniu woj. poznański Stanisław Górka, prosił o usprawiedliwienie nieobecności, «zezwalając na wszystko». Na sejmie warszawskim 1590/1 r. zjawił się po wotach senatorskich. Dn. 1 VI 1592 przebywał przy królu w Krakowie, skąd wspólnie z innymi senatorami wystosował posłanie do szlachty małopolskiej, zgromadzonej na zjeździe w Jędrzejowie. Na sejm inkwizycyjny t.r. przybył po wotach senatorskich, natomiast wotował na sejmie warszawskim 1593 r.
S. posiadał dobra dziedziczne w powiatach gostynińskim i sochaczewskim, m.in. w Szczawinie Wielkim, Trębskiej Wsi i Czerwonce. Dn. 14 V 1565 otrzymał zgodę Zygmunta Augusta na wykup wsi Brzezie (pow. gąbiński) z rąk Adama Sieprskiego; 27 VI 1567 król zabezpieczył mu 5 tys. fl. na Guzowie (koło Sochaczewa), pięciu innych wsiach i młynie. Za 1 tys. fl. wykupił S. od potomków Stanisława Borka trzecią część dochodów z młyna sochaczewskiego; jako kaszt. sochaczewski, zgodnie z dawnym zwyczajem, otrzymywał cło sochaczewskie. Na terenie starostwa założył wieś Sokule oraz folwarki Sokule i Prawda, poczynił także pewne prace budowlane na zamku starościńskim; z należnych w l. 1567–76 opłat w wysokości 3 tys. fl. rocznie do skarbu królewskiego, potrącał sobie znaczne sumy, niekiedy dochodzące do 1 tys. fl. (na utrzymanie koni królewskich i z tytułu klęsk elementarnych). Zgodnie z ordynacją Henryka Walezego S. powinien od r. 1576 przekazywać do skarbu królewskiego 40% dochodów ze starostwa (2500 fl.) oraz 1245 fl. 11 gr kwarty, jednak niekiedy zatrzymywał dodatkowe kwoty na własny użytek, m.in. w r. 1576 na naprawę budynków zamkowych. Dzięki zawartemu przed r. 1568 małżeństwu z Anną, jedyną córką stolnika łęczyckiego Wincentego Dunina z Ujazdu, uzyskał część miasta i zamku w Ujeździe oraz dobra we wsiach Tobiasze, Niebrów i Sangrodz w pow. brzezińskim. Dn. 27 IX t.r. zrezygnował ze wsi Brzezie i Sielce (pow. gąbiński) na rzecz dworzanina królewskiego Piotra Dunina Spota; nazajutrz wspólnie z żoną otrzymał dożywocie na wsiach Czerwonka i Plecewice w pow. sochaczewskim, z których wnosił do skarbu Rzpltej jedynie kwartę. Na sejmie w Warszawie, 6 V 1570, zrezygnował z uzyskanych od Adama Borka praw do wsi Sieńsko (pow. ksiąski) na rzecz kanclerza kor. Walentego Dembińskiego. W l. 1585–7 występował jako star. niegrodowy warecki; 13 I 1586 otrzymał konsens królewski na przekazanie starostwa pasierbowi swojej siostry, podkomorzemu rawskiemu Hieronimowi Gostomskiemu (zob.). T.r. uzyskał od króla zgodę na wykup Sannik, przypuszczalnie z rąk sukcesorów Jana Tomickiego. Prowadził handel zbożem z własnych dóbr i folwarków star. sochaczewskiego. Dn. 7 V 1590 i 27 IV 1591 udzielił ks. słuckiemu Aleksandrowi Olelkowiczowi dwóch pożyczek (łącznie 34 500 złp.), zabezpieczonych na dobrach, w skład których wchodziły: m. Waniewo z zamkiem, sześć folwarków i siedemnaście wsi w pow. brańskim woj. podlaskiego oraz Kraśnik w woj. lubelskim i Turobin w woj. ruskim; uzyskał również prawo wykupu dóbr Boturz z rąk spadkobierców woj. krakowskiego Andrzeja Tęczyńskiego. W dobra waniewskie został wprowadzony 28 VI 1590.
S. był katolikiem. Do grona protestantów bywa zaliczany błędnie, na podstawie mylnej interpretacji wzmianki z r. 1569, określającej kaszt. sochaczewskiego (którym już wówczas nie był) jako zwolennika «herezji». Zmarł po 2 III 1594; jego następca na urzędzie kaszt. łęczyckiego, Stanisław Bykowski, został odnotowany 16 I 1595.
W małżeństwie z Anną z Duninów z Ujazdu h. Łabędź miał S. synów: Pawła, Jana (ok. 1580 – 30 XI 1615), Samuela i Andrzeja (Jędrzeja); dwaj ostatni zrezygnowali ze Szczawina Wielkiego na rzecz szwagra, kaszt. gostynińskiego Michała Sokołowskiego, i zapewne zmarli młodo, skoro w r. 1612 nie uczestniczyli w podziale dóbr między Pawłem a Janem. Córkami S-ego były: Petronela, żona podkomorzego różańskiego Mikołaja Krasińskiego, matka kaszt. sierpskiego Stanisława Krasińskiego (zob.), Anna, poślubiona Janowi Herburtowi z Bruchnala, Zofia, zamężna za star. kruszwickim Grabskim i Barbara, wydana za Sokołowskiego, matka Zofii, żony woj. brzeskiego kujawskiego Jakuba Szczawińskiego (zob.). Z zapisu oprawy uczynionej przez Sokołowskiego w r. 1594 wynika, że posag Barbary wynosił 15 tys. fl. Paweł (zm. przed 17 IV 1634) wpisał się na uniw. w Grazu (7 III 1592) i Heidelbergu (7 X 1592), w l. 1595–6 studiował prawo na uniw. w Padwie. Dn. 25 XI 1620 uzyskał nominację na kaszt. konarską sieradzką, 13 XI 1621 awansował na kaszt. brzezińską; t.r. Wojciech Laudański zadedykował mu wydaną w Krakowie pracę „Oratio tertia in synodo provinciali petricovensi…”. Dn. 10 II 1633 został mianowany woj. podlaskim (nominacja z 28 II t.r.). Jako senator nie wykazywał aktywności politycznej, prawdopodobnie nie uczestniczył w żadnym sejmie. Posiadał dobra Zawada, Nieborów, Brzostówko, Lipniki, Łagiewniki i Ojrzanów oraz Rudny Młyn ze stawem we wsi Zaosie w pow. brzezińskim, które zadłużył na sumę 68 tys. złp. W małżeństwie z Anną z Gostomskich, córką kaszt. rawskiego Jana, wnuczką Anzelma Gostomskiego (zob.), siostrą Doroty, żony Krzysztofa Sułowskiego (zob.), miał córki: Ewę Zofię, zamężną za Szydłowskim, Dorotę, żonę Jakuba Leśniowskiego, Barbarę, wydaną za stolnika bielskiego Wojciecha (Olbrychta) Kurzenieckiego, Mariannę, poślubioną Marcjanowi Chrząszczowi, i Annę, zakonnicę, oraz synów: Franciszka, Jana (zm. przed 26 V 1646), sekretarza królewskiego, kanonika poznańskiego, i Tomasza, posła na pierwszy sejm 1635 r. i sejm brzeski 1635 r., w r. 1655 pułkownika jazdy pospolitego ruszenia ziemi bielskiej i deputata szlachty bielskiej do przyjęcia protekcji szwedzkiej.
Boniecki, V 99, XII 186; Chłapowski K., Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565–1696 (materiały źródłowe), W. 2007; Niesiecki; Paprocki; Szlachta przyjęta do prawa miejskiego Starej Warszawy w latach 1506–1718, „Mies. Herald.” R. 11: 1932 nr 7–8 s. 145; Urzędnicy, II/2; Żychliński, VIII 440, XIV 141, XVI 176, 218, 258, XIX 119–20; – Budka W., Kto podpisał konfederację warszawską 1573 r., „Reform. w Polsce” R. 1: 1921; Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Wr. 1996; Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w latach 1559/64, W. 1935 s. 109; Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; Geschichte der Stadt Danzig, Hrsg. P. Simson, Danzig 1918 IV 229; Kieniewicz L., Senat za Stefana Batorego, W. 2000; Kolankowski L., Posłowie sejmów Zygmunta Augusta, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928; Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Libiszowska Z., Ziemie sieradzka i łęczycka wobec pierwszego bezkrólewia, „Roczn. Łódz.” T. 4: 1961 s. 95; Nowak T., Dzieje Ujazdu do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej, w: Z dziejów Ujazdu koło Tomaszowa Mazowieckiego, Red. L. Kajzer, Ł. 2005 s. 33–5; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wr. 1974; Seredyka J., Rozprawy z dziejów XVI i XVII wieku, P. 2003 s. 173–6, 212; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wr. 1974; Urban W., Daty życia niektórych osób z XVI w. związanych z Krakowem, „Biul. B. Jag.” R. 41: 1991 s. 93; Wojtyska H., Województwo rawskie wobec dwu pierwszych bezkrólewi (1572–1576), w: Materiały do dziejów społeczno-religijnych w Polsce, L. 1974 s. 115–16, 119, 131, 134, 136, 138–40, 148; – Acta Hist., XI 390 (poza indeksem); Acta nuntiaturae Polonae, Roma 1994 IX cz. 1; Akta sejmikowe woj. pozn., I 1; Arch. Zamoyskiego, I–III; Diariusz sejmu lubelskiego 1566, Wyd. I. Kaniewska, Wr. 1980; Diariusz sejmu piotrkowskiego R.P. 1565, Wyd. W. Chomętowski, W. Krasiński, W. 1868; Lustracje dóbr królewskich województwa rawskiego 1564 i 1570, Wyd. Z. Kędzierska, W. 1959; Matricularum summ., V 3181, 3685, 3690, 7937, 9967, 9969, 9975, 10404–10405; Mon. Pol. Vat., V, VI; Obrębski A., Dziennik z lat 1561–1583 dyplomaty i biskupa płockiego Piotra Dunina-Wolskiego, „Biul. B. Jag.” R. 42: 1992 s. 116, 120, 124; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I, II; Pryvilei mista L’vova (XIV–XVIII st.), Oprac. M. Kapral’, L’viv 1998; Przywileje miasta Poznania XIII–XVIII wieku, Wyd. W. Maisel, P. 1994; Regestra thelonei Vlad.; Script. Rer. Pol., I 154, XI (diariusze sejmu 1587), XVIII (diariusze sejmu 1585), XXI (diariusze sejmu 1591–2); Sumariusz Metryki Koronnej, S. Nowa, Red. W. Krawczuk, W. 2009 V; Uchańsciana, II, V; Vol. leg., II 914, 1067, 1088, 1200; Źródła Dziej., IX, XI, XVI – „Mies. Herald.” R. 11: 1932 nr 7–8 s. 145; – AGAD: Arch. Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1260, Arch. Skarbu Kor., oddz. I sygn. 49 k. 490, Księgi grodzkie wieluńskie, Inskrypcje, ks. 16 k. 372v–5.
Bibliogr. dot. syna Pawła i wnuków S-ego: Estreicher, XXI 119–20; Niesiecki; Receptiones seu installationes ad episcopatum, praelatures et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis, Oprac. R. Weimann, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 35: 1909 s. 98,100; Urzędnicy, II/2, VIII; Żychliński, XIX 119–20; – Ciesielski T., Sejm brzeski 1653 r., Tor. 2004; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992 s. 179; Filipczak-Kocur A., Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648. Projekty – ustawy – realizacja, W. 2006; Płosiński J., Potop szwedzki na Podlasiu 1655–1657, Zabrze 2006 s. 25–7, 34–6, 39; Żołądź-Strzelczyk D., Peregrinato academia. Studia młodzieży polskiej z Korony i Litwy na akademiach i uniwersytetach niemieckich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, P. 1996 s. 233; – Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I 30; Karłowicz J., Polacy na wszechnicy heidelberskiej w wiekach XV do XVII, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 15: 1887 s. 318; – AGAD: Metryka Kor., t. 166 k. 345–6, t. 167 k. 98–8v, t. 180 k. 67v–8, Księgi grodzkie łęczyckie, Inskrypcje, t. 95 s. 316v–17, t. 150 k. 12v–13, t. 171 k. 148v–51; – Mater. Red. PSB: Biogram Pawła Szczawińskiego, syna S-ego, autorstwa Hanki Żerek-Kleszcz.
Tadeusz Nowak