Arkudius Piotr (Άρκούδιος, Arcudius, Arkudeusz) (1562 lub 3–1633), Grek z Korcyry, odegrał ważną rolę w dziejach unji brzeskiej. W r. 1578 wstąpił do kolegjum greckiego św. Atanazego w Rzymie, tam otrzymał święcenia kapłańskie. Pierwszy z wychowańców kolegjum uzyskał 24 I 1591 doktorat teologji i filozofji. W tymże roku z polecenia Grzegorza XIV do Polski w celu pozyskania prawosławnych wysłany dla katolicyzmu, przybył z Rzymu z biskupem łuckim Bernardem Maciejowskim, gorliwym zwolennikiem zjednoczenia Rusinów z Rzymem. Podczas pobytu w Polsce 1591–3 pozyskał dla katolicyzmu Hipacego Pocieja; próbował również, bezskutecznie, zjednać dla Rzymu ks. Konstantego Ostrogskiego. Od r. 1593–1596 znajdował się w Rzymie, był obecny podczas zaprzysiężenia unji w r. 1595 przez biskupów ruskich Pocieja i Terleckiego, z którymi powrócił do Polski. Przebywa w Łucku, Janowie, Warszawie, w Brześciu w czasie synodu 16–20 X 1596. Utrzymuje bliskie stosunki z Pociejem, Terleckim, Maciejowskim, bp. wileńskim Benedyktem Wojną, Lwem Sapiehą i in. Wywarł podobno wpływ na późniejszego męczennika Jozafata Kuncewicza. Na prośby Pocieja, Zygmunt III 23 VIII 1599 nadał A-owi, pod warunkiem pełnienia obowiązków nauczyciela w projektowanem seminarjum brzeskiem, wieś Torokanie w woj. brzeskiem, odebraną od archimandrji żydyczyńskiej. Spowodu tego wynikł długi zawzięty spór pomiędzy A. i prawosławnym biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. A. nie rozpoczął działalności pedagogicznej w Brześciu. Natomiast wziął udział w poselstwie Lwa Sapiehy do Moskwy w r. 1600, które miało wśród innych zadań pozyskać Moskwę dla katolicyzmu. Wyruszył do Moskwy pod pozorem poszukiwań rękopisów greckich w Kremlu. Moskwy nie nawrócił, a rękopisów też nie znalazł, o czem zawiadamił kardynała San-Giorgio w liście 16 III 1601 z Możajska, dokąd przybył razem z Sapiehą. Zapewne jako wynagrodzenie za trudy, poniesione podczas podróży do Moskwy, Zygmunt III »za zaleceniem« Lwa Sapiehy nadał mu archimandrję w Ławryszewie. Potem A. otrzymał protopopję pińską, którą za zezwoleniem króla w r. 1603 zamienił na archimandrję kobryńską. Przebywał w Polsce prawdopodobnie do r. 1609, w którym, opatrzony polecającym listem biskupa Benedykta Wojny do Pawła V, udał się do Rzymu; tam w ostatnich latach życia pracował w bibljotece kolegjum greckiego św. Atanazego oraz był cenzorem książek. Przeszedł na obrz. łaciński, jednak stosunków z unitami polskimi nie zerwał i utrzymywał korespondencję z metropolitą Rutskim, który w memoriale, złożonym 1623 Kongregacji rozkrzewienia wiary, w skargach na prześladowania unitów powołuje się na A. jako na świadka (Harasiewicz, Annales, 259, 261). W chwilach krytycznych dla unji podtrzymywał ją. W liście do Kong. Propagandy z d. 7 VIII 1626 zaświadczył, że liturgja unitów w Polsce jest zgodna z liturgja Jana Złotoustego i Bazylego Wielkiego i nie sprzeciwia się dogmatom kościoła katol. Zmarł w Rzymie w r. 1633. Powszechnie przyjmowana wiadomość o pochowaniu go w kościele św. Atanazego nie jest pewna.
Działalność Arkudjusza w Polsce nie jest dostatecznie znana. O pracy pedagogicznej i naukowej – jeżeli wogóle była – nic konkretnego nie wiadomo. Niewątpliwie oddziałał na ustalenie obrządku unickiego. Jako znawca rytuału greckiego opracowywał poprawny tekst, przekładał na łacinę formuły i modlitwy (np. przy sakr. bierzmowania i ślubu), które Pociej wydawał w jęz. ruskim. Działalność jego literacka silnie związana jest z Polską: 1) w dziełach swych wspomina A. o dziejach unji w Polsce; 2) pismami swemi wywiera wpływ na utwory Pocieja lub dostarcza mu materjału; 3) dedykuje swe pisma wybitnym osobistościom w Polsce; 4) drukuje w Polsce. Do pierwszej kategorji należą Historia Collegii Graecorum (rkp. w arch. kolegjum greckiego w Rzymie cyt. Legrand), która wspomina o nawróceniu Pocieja i próbach pozyskania Konstantego Ostrogskiego, oraz Historia de Ruthenorum cum Romana Sede unione (rkp. zaginiony). Wpływ na nasze piśmiennictwo a szczególnie na Pocieja – jak to wykazał Studziński – wywarło dzieło Libri VII de concordia Ecclesiae occidentalis et orientalis in septem sacramentorum administratione, wydane wprawdzie po raz pierwszy w Paryżu 1619 (2-gie wyd. 1626, 3-cie wyd. 1672), ale znane poprzednio w rękopisie. Nie jest dotychczas rozstrzygnięta sprawa autorstwa Pocieja i Arkudjusza słynnej anonimowej »‘Aντίρρησις abo Apología przeciwko Krzysztofowi Philaletowi« (1600), istnieje jednak w rkpsie łaciński traktat A. Apología adversus Chr. Ph. W Krakowie wydał A. tłumaczenie Bessariona (1602) i Beccosa (1603) o pochodzeniu Ducha Św.; obydwa te przekłady poświęcił swemu »dobroczyńcy i protektorowi« B. Maciejowskiemu, a De concordia Zygmuntowi III.
Legrand E., Bibliographie hellénique du XVII siècle, Paris 1895, III 209–232, życiorys, bibljografja druk. i rękop., wyjątki i streszczenia pism; L. Petit w Dict. de Théol., I; G. Hofmann w Lexikon f. Theol. u. Kirche, e. M. Buchberger (1930), I, 622; K(orolewskij) C. w Enciclopedia Italiana; Stebelski I., Dwa wielkie światła, Wil. 1781; Susza J., Cursus vitae, Rzym 1665 (2-gie wyd., Bruksela 1865). Artykuły Encykl. Powsz. 1862 i kościelna (ks. Nowodworskiego) 1873 przestarzałe. – O działalności na Rusi: Charłampowicz K., Zapadnorusskija praw. szkoły, Kazań 1898, s. 491–4; Żukowicz P., Sejm. borba, Pet. 1901; Sawicz A., Zapad. russ. uniat. szkoły XVII–XVIII w., Trudy Biełorus. Hosud. Un. w Minske, 1922, nr 2/3, s. 149– 50; Likowski E., Unja brzeska, W. 1907 (mylna pisownia »Arkadjusz«). Niewiele przynoszą panegiryczne: Guépin A., Un apôtre d’union des églises. S. Josaphat, Paris 1897, s. 13–14; Wołyniak, Z przeszłości zak. bazyljańskiego na Litwie i Rusi (Przew. Nauk. i Lit. 1904, t. 32, s. 261). O misji do Moskwy: Pierling P., La Russie et le Saint Siège, Paris 1897, t. II, s. 375–6. O wpływach literackich i współpracy z Pociejem: Jocher, III, nr 9452; Studziński C., Ze studjów nad literaturą polemiczną. R. A. U. W. fil., ser. II, t. 28 (og. zb. 43), s. 89–96; Tretiak J., Piotr Skarga, Kr 1912, s. 212–3; Skabałanowicz M., Ob. Apokrizisie Chr. Filaleta, Petersburg 1879, s. 156–57; Woźniak M., Istorja ukr. literatury, Lw. 1921, II t.; Fijałek J. ks., Losy unji florenckiej, Sprawozd. P. A. U., 1934 styczeń, s. 24; Andrusiak M., Kw. Hist. 1933, s. 651. Dokumenty: Akta Zap. Ros., t. IV, nr 141 i 155; Akty J. Z. R. II, nr 13; Archiw J. Z. Ros., cz. II, t. I, nr 8, s. 70; Opis. dok. arch. unjat. mitr., nr 248. Rkp. B. Nar. w Warszawie Pol. F. I, nr. 49. Informacja o opactwach wileńskiem, ławryszowskiem, o dobrach w Torokaniach: Theiner, Vet. Mon. III, nr 245. Listy: Hofmann O., Die Wiedervereinigung der Ruthenen. Orient. Christ., 1925, vol. III, nr 12, s. 132–33. Znajdują się także w Archiwum Centralnem Tow. Jezusowego w Rzymie, dział »Germaniae«, t. 177, fol. 142–3 nn. listy z Polski z lat 1596/7; ma je niebawem ogłosić ks. Urban w »Oriens«.
Kazimierz Chodynicki