Gołuchowski Piotr h. Leliwa (ok. 1560–ok. 1618), działacz kalwiński i rokoszanin. G. był synem polityka i kalwina Andrzeja, podkomorzego sandomierskiego, oraz Krystyny, córki kanclerza Walentego Dembińskiego. Rodzina Gołuchowskich należała do zamożnej szlachty, a sam Piotr G. powiększył swe dobra do kilkunastu wsi rozrzuconych między Pińczowem a Gdowem. Charakterystyczne dla jego działalności gospodarczej było ostre traktowanie poddanych oraz zajadłe spory z klerem o dziesięciny i grunty. G. przez 9 lat podróżował i studiował za granicą, odwiedzając m. i. uniwersytet lipski (1579–80) i Genewę (1585). Ok. r. 1598 G. i jego brat Jan przebywali na dworze królewskim jako sekretarze, a Piotr uczestniczył prócz tego w życiu państwowym jako kilkakrotny poseł sejmowy (m. i. w r. 1595) i deputat trybunalski. Mimo wykształcenia i zasług nie uzyskał G. za sprawą jezuitów żadnych dostojeństw, toteż wybitny jego udział (wraz z bratem Mikołajem) w rokoszu Zebrzydowskiego był rzeczą naturalną. Piotr G. został wtedy przez woj. sandomierskie wybrany deputatem do sądu rokoszowego (1606) i posłem sejmowym (1607). Na sejmie 1607 r. walczył o egzekucję konfederacji warszawskiej, był jednak nastawiony ugodowo i został wybrany do deputacji mającej pogodzić rokoszańskie artykuły sandomierskie z regalistycznymi wiślickimi. Aktu wypowiedzenia królowi posłuszeństwa nie podpisał. G. wykazywał zainteresowanie teologią, a synów wysyłał na studia do protestanckich uniwersytetów niemieckich. Odgrywał on sporą rolę w małopolskim kalwinizmie i już w r. 1595 uczestniczył jako delegat zborów woj. sandomierskiego w synodzie toruńskim. W l. 1601 – ok. 1611 był seniorem dystryktu chęcińskiego i często wypełniał wymagające wykształcenia funkcje zborowe (egzaminatora, cenzora książek, wizytatora). W r. 1602 w jego majętności Radzanowie k. Wiślicy odbyła się konwokacja w sprawie opracowania jednolitego katechizmu. G. był patronem zboru w Aleksandrowicach (od kupna tej wsi w r. 1613 lub 1614), który upadł definitywnie po jego śmierci. Nastąpiła ona między 2 X 1617 a 19 III 1618. Do upadku zboru przyczynił się najstarszy syn Piotra, awanturniczy i nielubiany przez ojca rotmistrz Samuel, który odziedziczył Aleksandrowice i pierwszy z rodziny przeszedł na katolicyzm. Na oznaczającą bolesną stratę dla kalwinizmu śmierć G-ego wydrukował Mikołaj Kosna utwór „Lamentu i żałości godna śmierć Piotra Gołuchowskiego z Gołuchowa”.
Estreicher; Boniecki, VI 214; Niesiecki, IV 175–7; Uruski, IV 252–3; – M[erczyng] H., Zbory i senatorowie prot. w dawnej Rzpltej, W. 1904 s. 45, 71; Strzelecki A., Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, „Reform. w Pol.” R. 7/8: 1935–6 s. 113, 145–6, 171, 174, 178–9; Wotschke T., Polnische Studenten in Altdorf, „Jahrbücher f. Kultur u. Gesch. d. Slaven” 1928 t. 4 z. 2 s. 230; – Consensus in fide et religione Christiana inter ecclesias evangelicas…, Heidelberg 1605 s. 87; Metrica nec non liber nationis Polonicae Univ. Lipsiensis, Wyd. S. Tomkowicz, Kr. 1881 s. 34, 39–40; Rejestr poborowy woj. krakowskiego z r. 1629, Wr. 1956 s. 41–2, 73, 76, 78–9, 155; Vol. leg., II 1077; Węgierski W., Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, Kr. 1817 s. 61–3, 65, 72–3; Wotschke T., Des Herborner Alsted Verbindung mit Polen, „Arch. f. Reformationsgesch.” 1936 XXXIII (nr 131–2), 149, 153–6; Źródła dziej., XIV 84, 210, 219–20, 222, 225; – Arch. Państw. w Kr.: (Wawel) Terr. Crac. nr 112 s. 127, 165–6, 407, 120 s. 103, 224, 451–3, nr 123 s. 208–12, 461–4, 473, 852–5, Castr. Rel. 47 s. 73, (Oddz. Miejski) Variae Civitates IT 271, zakładka „Gdów”, zapiski plebana gdowskiego J. Dębochowskiego; Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka kontaktów Polaków z zagranicą; AGAD: Dep. Wileński 38 s. 90, 96, 374, 381–2, 404, 407–10, 413–4, 433, 439–40, 442, 447–8, 457, 463, 474, 561.
Wacław Urban