Przebendowski Piotr Jerzy (ok. 1674–1755), wojewoda malborski. Ur. przypuszczalnie w Janiszewie koło Gniewu, był synem Joachima i Elżbiety z Chojnowskich (Chynowskich), bratem Jana (zob.), Joachima Henryka (zob.) i Jakuba (zob.).

P. wraz z bratem Joachimem Henrykiem uczęszczał do gimnazjum jezuitów w Starych Szkotach pod Gdańskiem. Działalność polityczną rozpoczął w okresie bezkrólewia po śmierci Jana III. W r. 1696 był obecny na dwóch sejmikach generalnych Prus Królewskich u boku swego brata stryjecznego Jana Jerzego. W lipcu 1696 uczestniczył w zerwanym sejmiku generalnym w Grudziądzu. Na następnym sejmiku w sierpniu 1696 wybrano go z pow. mirachowskiego na posła na sejm konwokacyjny. W toku obrad sejmowych nie przejawiał aktywności. Po ich zerwaniu uczestniczył w utworzeniu konfederacji generalnej i podpisał jej uchwały z zastrzeżeniem, by nie godziły one w prawa Prus Królewskich. Wspólnie z J. J. Przebendowskim popierał kandydaturę elektora saskiego Fryderyka Augusta do korony polskiej i podczas elekcji w r. 1697 oddał na niego swój głos. Niebawem zwycięski Wettyn przyjął go do służby wojskowej, bowiem już w r. 1699 na sejmikach Prus Królewskich tytułował się P. rotmistrzem wojsk kor. W t. r. po raz drugi został posłem sejmowym z pow. mirachowskiego. W maju 1702 wraz z młodszym bratem Joachimem wyjechał do Francji. Zatrzymał się w Paryżu, gdzie zapisał się na studia. Z początkiem grudnia 1702 obaj Przebendowscy nieoczekiwanie znaleźli się we francuskim areszcie. Stało się to na polecenie Ludwika XIV w odwet za aresztowanie markiza du Hèrona, francuskiego posła w Polsce. Już 18 XII zostali jednak uwolnieni. Po 1706 r. P. zapewne wraz z J. J. Przebendowskim przebywał w Berlinie i w Lęborku. Do Polski powrócił najprawdopodobniej dopiero w r. 1709 wraz z wojskami Augusta II. Pełnił służbę wojskową w randze pułkownika. Miał chorągiew pancerną, a następnie i oddział dragonów. Dzięki protekcji J. J. Przebendowskiego 21 VI 1710 otrzymał pierwszą nominację senatorską na kaszt. inflancką. Dn. 20 II 1713 postąpił na woj. inflanckie. Senatorskie awanse zawdzięczał P. także wiernej służbie wojskowej u boku Augusta II. Pojawienie się jego oddziałów na jakimkolwiek terenie wywoływało skargi mieszkańców, którym niekarni żołnierze dawali się we znaki. Z początkiem r. 1715 przebywał P. we Lwowie, gdzie pomagał w porządkowaniu spraw celnych. Wiosną t. r. przybył do Gdańska z zadaniem werbunku żołnierzy dla zapewnienia obrony wybrzeża przed ewentualnym desantem szwedzkim. Jego oddziały przebywały wówczas w ziemi dobrzyńskiej. W okresie konfederacji tarnogrodzkiej stał ze swymi żołnierzami po stronie Augusta II.

Swą postawą ściągnął na siebie gniew szlachty, toteż po sejmie niemym 1717 r. schronił się w zacisze domowe i poświęcił się zagospodarowywaniu swych dóbr ziemskich. W okresie wojny domowej przeżywał niemałe trudności finansowe, ale pomoc J. J. Przebendowskiego pozwoliła mu na utrzymywanie dostatniego życia. Podobne wsparcie miał ze strony bpa warmińskiego Teodora Potockiego, stryja swej żony Urszuli z Potockich (od r. 1714). Potocka wniosła P-emu znaczne posiadłości ziemskie szacowane na 100 000 złp. Dużo trudu włożył P., by owe dobra wydobyć z rąk krewnych żony – stąd jego częste wizyty we Lwowie. W tym czasie prowadził w imieniu J. J. Przebendowskiego rozmowy z królewiczem Jakubem Sobieskim o kupno star. puckiego i rozległych dóbr wejherowsko-rzucewskich. Rozmowy zakończyły się pomyślnie – 3 II 1717 star. puckie otrzymał J. J. Przebendowski i 5 III t. r. przekazał je P-emu. W r. 1720 P. nabył zaś za 320 000 złp. dobra wejherowsko-rzucewskie, stając się jednym z największych posiadaczy ziemskich w Prusach Królewskich. Jako dobry gospodarz troszczył się nie tylko o powiększenie swych majątków, ale dbał też o poddanych chłopów, przychodząc im z pomocą w latach nieurodzajów i klęsk żywiołowych (np. w r. 1727 dostarczał im ziarna na chleb i zasiew). W dzień po nagłej śmierci woj. malborskiego Piotra Kczewskiego, 21 XI 1722 otrzymał nominację na woj. malborskie. Został jednocześnie star. dzierzgońskim (kiszporskim), co przynosiło mu ok. 40 000 złp. rocznej intraty.

Jako wojewoda z polecenia J. J. Przebendowskiego czuwał P. nad przebiegiem sejmików w Prusach Królewskich. Szczególnie baczną uwagę przykładał do sejmików deputackich. W r. 1723 osobiście zaangażował się w tok obrad sejmiku deputackiego woj. malborskiego w Sztumie. W rywalizacji z woj. chełmińskim Jakubem Zygmuntem Rybińskim udało mu się przeforsować tylko jednego swego kandydata na funkcję deputacką. Sejmiki woj. chełmińskiego w Radzyniu i pomorskiego w Starogardzie zostały za sprawą P-ego zerwane, gdyż jego stronnicy nie byli w stanie osiągnąć funkcji deputackich. Na sejmie 1724 r. wybrano go w skład deputacji mającej prowadzić rozmowy z posłami państw obcych. W styczniu – lutym 1726 uczestniczył w konferencjach obecnych w Warszawie senatorów i ministrów z królem, na których omawiano bieżące sprawy państwowe. We wrześniu t. r. zjechał na sejmik generalny do Malborka, którego obrady jednak się nie rozpoczęły z powodu zerwania sejmiku woj. chełmińskiego. Na sejmie 1726 r. został wydelegowany do komisji mającej prowadzić rokowania z dworem berlińskim. Wszedł również w skład komisji do rozmów ze Szwecją. Dopiero w r. 1728 na sejmiku generalnym w Malborku złożył P. stanom pruskim przysięgę, uprawniającą do otwarcia urzędu grodzkiego i sądów grodzkich. W t. r. nastąpiło też, po sześcioletniej przerwie, uroczyste otwarcie urzędu i sądu grodzkiego woj. malborskiego w Dzierzgoniu. P. był obecny na sejmach w r. 1730 i 1732. Przybył także na styczniowy sejm warszawski w r. 1733 i tutaj zastała go wiadomość o śmierci króla. W lutym 1733 wybrano go na członka rady przydanej prymasowi T. Potockiemu. Z początkiem bezkrólewia stronnictwo saskie zdołało przeciągnąć P-ego do swego obozu. Dlatego też w marcu 1733 na sejmiku generalnym w Malborku obstawał za niewykluczeniem kandydatów cudzoziemskich od tronu polskiego. Został wówczas prezydentem sądów kapturowych woj. malborskiego. Na sejmie konwokacyjnym przysiągł wprawdzie popierać kandydaturę «Piasta», ale z zastrzeżeniem zachowania wolności głosu na samej elekcji – gotów więc był opowiedzieć się za kandydatem saskim. Wkrótce jednak, pod wpływem Potockich, zmienił poglądy i już na sejmiku generalnym w Grudziądzu w lipcu 1733 należał do zdecydowanych stronników Stanisława Leszczyńskiego.

W czasie trwania sejmu elekcyjnego najpierw zaprotestował P. przeciw wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski, a później oddał głos na Stanisława Leszczyńskiego. W końcu września 1733 opuścił Warszawę i podążył za Leszczyńskim do Gdańska. Sprzyjał zawiązanej 24 XI 1733 w Grudziądzu przez Sebastiana Mełdzyńskiego konfederacji szlachty Prus Królewskich dla poparcia Leszczyńskiego, chociaż sam nie włączył się do ruchu konfederackiego. Pozostał przy królu w oblężonym przez wojska rosyjskie i saskie Gdańsku, jako jeden z komisarzy królewskich. Uczestniczył w obronie Gdańska. Po kapitulacji złożył w Oliwie 25 VII 1734 hołd Augustowi III, po czym wziął udział w radzie konfederacji warszawskiej w Oliwie 30 VII i podpisał jej uchwały. Sympatie polityczne P-ego nadal jednak były po stronie Leszczyńskiego. Dlatego też nie pojechał na zwołany w r. 1734 do Grudziądza sejmik generalny Prus Królewskich, który miał ugruntować pozycję Augusta III w prowincji pruskiej. Mimo to obrano tam P-ego jednym z licznych delegatów sejmiku do Augusta III. Na następny sejmik generalny do Malborka (29 VIII–6 IX 1735) przybył bardzo niechętnie i nie przejawiał tam większej aktywności. Dzięki poparciu ukrytych stronników Leszczyńskiego sejmik rekomendował go, obok Józefa Potockiego, do buławy w. kor. P. związał się wówczas z opozycyjnym wobec dworu stronnictwem Potockich. Utrzymywał bliskie kontakty zwłaszcza z woj. bełskim Antonim Potockim i aktywnie, aczkolwiek nie zawsze skutecznie, zwalczał na sejmikach województwa malborskiego wpływy dworu i «familii» Czartoryskich. Dwór był tym mocno zaniepokojony i kolejni wicekomisarze królewscy w Gdańsku, Konstanty Unruh i Antoni Leubnitz pilnie obserwowali wszelkie poczynania P-ego. W r. 1740 P. na kilka miesięcy przed sejmem, podobnie jak i inni przywódcy «republikanów», oferował swoje usługi dotyczące zerwania sejmu Fryderykowi II. Ostatecznie nie zdecydował się jednak na udział w obradach sejmowych. Dwór sasko-polski podejrzewał P-ego o uczestnictwo w tworzeniu planów antydworskiej konfederacji popieranej przez Prusy i Szwecję. Szczególne zaniepokojenie wywołało w otoczeniu Augusta III otwarte poparcie, jakiego udzielił P. w r. 1742 Łukaszowi Konopce w jego głośnym sporze z Toruniem. Doszło wówczas do zajazdu na dobra ziemskie Torunia. Dwór poważnie obawiał się, aby pod tym pretekstem P. nie zgromadził szlachty i nie zawiązał konfederacji. Chcąc choć w części rozproszyć podejrzenia dworu, P. informował z początkiem 1743 r. K. Unruha o zbrojeniach Fryderyka II.

W drugiej połowie lat czterdziestych XVIII w. P. na skutek podeszłego wieku i chorób wycofał się z bezpośredniej działalności politycznej. Zabiegał wówczas głównie o powiększenie swego majątku. W r. 1745 kupił od Franciszka i Doroty z Przebendowskich Bielińskich star. mirachowskie, a następnie w r. 1748 także należące do nich obszerne (acz poważnie zadłużone) dobra leźneńskie w pow. gdańskim. Wtedy to główną siedzibą P-ego stał się duży późnobarokowy pałac w Lezienku, wzniesiony jeszcze przez J. J. Przebcndowskiego. P. prowadził wówczas także rozmowy z hetmanem w. lit. Michałem Karolem Radziwiłłem o zakup star. człuchowskiego oraz z Augustem Czartoryskim o zakup star. kościerskiego, do czego jednak ostatecznie nie doszło. P. miał Order Orła Białego (1741). Otrzymał go zapewne w czasach Augusta II, kiedy to był czynnym stronnikiem dworu. Obok znacznych dóbr wejherowsko-rzucewskich i leźneńskich, 3 wsi w woj. rawskim oraz majątków w woj. krakowskim i ruskim miał starostwa: puckie, mirachowskie i dzierzgońskie, a także drobniejsze królewszczyzny w woj. malborskim i pomorskim. Wraz z żoną Urszulą ufundował kaplice w Zagórzu i Jastarni, a ponadto poważnie rozbudował oba kościoły w Wejherowie: Reformatów i parafialny. Ten ostatni wyposażył P. w wysokiej klasy rokokowe wnętrza. Zmarł rano 29 V 1755, pogrzeb odbył się w połowie czerwca w Wejherowie.

Z małżeństwa z Urszulą z Potockich, córką marszałka nadwornego Stefana (zob.), P. miał trzech synów; najstarszy, ur. przed r. 1725 – zm. przed r. 1728, pozostali dwaj to: Jakub (ur. ok. r. 1728/9, zmarły na ospę w Starym Targu 17 VII 1751), star. mirachowski od 9 I 1745, i Ignacy (zob.), oraz 4 córki: Anatolię Teresę (9 VII 1717 – 29 VI 1741), od r. 1736 jako Urszula od Najśw. Sakramentu u Sakramentek w Warszawie, Urszulę Elżbietę, która po r. 1737 wyszła za mąż za Jerzego Marcina Ożarowskiego (zob.), a przed r. 1750 powtórnie za Andrzeja Moszczeńskiego (zob.), Annę Teresę, od 27 VIII 1743 żonę byłego saskiego pierwszego ministra Aleksandra Józefa Sułkowskiego, damę Krzyża Gwiaździstego (1746), Teresę Izabelę, która 16 XI 1751 wyszła za mąż za Michała Czapskiego (zob.) i zmarła przy porodzie 2 XI 1753 oraz Zofię Antoninę Różę (1728 – 26 XI 1803), która po wstąpieniu (1746) do zakonu sakramentek w Warszawie przyjęła profesję w r. 1748, przybierając imię Urszuli od św. Apolonii;m po pobycie we Francji (1781–5) i Lwowie (1785–93) zamieszkała w klasztorze Klarysek w Starym Sączu.

Żona P-ego Urszula (zm. 8 VIII 1766 w Lezienku), kobieta energiczna i światła, prawdopodobnie spowodowała zerwanie Przebendowskich z Potockimi i związanie się z «familią» Czartoryskich. W r. 1757 ufundowała wraz z synem Ignacym stypendia dla 10 uczniów szkoły reformatów w Wejherowie. W r. 1763 udzieliła poparcia planom Czartoryskich i prowadziła na rzecz projektowanego zamachu stanu ożywioną agitację w Prusach Królewskich.

Portret olejny P-ego w klasztorze Franciszkanów w Wejherowie (Fot. w Materiałach PSB); – Estreicher; Słown. Geogr., (Wejherowo, Rzucewo); Wybitni Pomorzanie XVIII w., Gd. 1983; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XXVIII 61; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Czaplewski, Senatorowie Prus Król., Elektorowie; Elektorów poczet; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Achremczyk S., Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1690–1772, Olsztyn 1981; Askenazy S., Dwa stulecia XVII i XIX, W. 1903 s. 91; Dygdała J., Uwagi o magnaterii Prus Królewskich w XVIII stuleciu, „Zap. Hist.” T. 44: 1979 z. 3 s. 65, 68, 73, 78, 85; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku z Rzecząpospolitą w XVIII wieku, W.–P.–Tor. 1984; Flanss R., Die auf deutschen Fuss errichteten Regimenter der polnischen Kronarmee..., „Zeitschr. d. Hist. Vereins f. d. Regierungs-Bezirk Marienwerder” H. 32: 1894 s. 120–2; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 21; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; Jarochowski K., Z czasów saskich spraw wewnętrznych, polityki i wojny, P. 1886 s. 459, 462; Koceniak J., Antoni Sebastian Dembowski biskup włocławski, W. 1953; Muhl J., Geschichte der Dörfer auf Danzinger Höhe, Danzig 1938 s. 170 (Krzysztof); Schultz F., Das Schloss Rutzau und seine Besitzer, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsvereins” H. 45: 1903; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1913; Staszewski J., O miejsce w Europie, W. 1973; Szołdrski W., Benedyktynki od Nieustającej Adoracji (Sakramentki) w Warszawie 1687–1960, „Nasza Przeszłość” T. 19: 1964; Szujski J., Dzieje Polski, Lw. 1866 IV/2 s. 245; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Więckowiak J., Kalwaria wejherowska, Wejherowo 1982 s. 51, 97–8; Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wielkiej wojny północnej, W. 1956; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Annales Monasterii Olivensis, Tor. 1916, Fontes Tow. Nauk. Tor., XX; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, IX 314, 367, Dok. 81; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849 s. 247, 252; Schwangel G., Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae apparatus pauper, Tor. 1912–15, Fontes Tow. Nauk. Tor., XVI–XIX; Vol. leg., V 859, 975, VI 332, 337, 341, 400, 414, 416, 595, 602; Teka Podoskiego, II 114, III 201, 229, IV 151; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II ks. 45 s. 95, Dz. IV a (kopie) ks. 7 s. 151, 201, Dz. V 12461 (listy P-ego), 12466, 12471 (listy Urszuli Przebendowskiej), Arch. Roskie XIV 49, Metryka Kor. t. 225 k. 319, t. 234 k. 424, t. 271 k. 272, Sigillata t. 17 s. 219, t. 18 s. 37, t. 19 s. 217, 345, t. 20 s. 219, t. 23 s. 26, t. 27 s. 48; Arch. Państw. w Gd.: rkp. I 14/27, I 14/28, rkp. 300, 29/215 k. 210 n.; Arch. Państw. w Tor.: Arch. Sczanieckich, rkp. 54 s. 45, 69–71, Katalog II rkp. II 39 k. 52, rkp. VII 35 s. 829, rkp. VII 51 k. 8; B. Czart.: rkp. 562, 661 s. 9–16, rkp. 711 s. 277, rkp. 790, 1164, 3861 s. 121; B. Ossol.; rkp. 3553/II, 3357 s. 376; Staatsarchiv w Dreźnie: loc. 3653–3655 (relacje K. Unruha i A. Leubnitza z Gdańska z l. 1736–55).

Stanisław Achremczyk i Jerzy Dygdała