Kmita (Sobieński, Sobiński), Piotr z Wiśnicza h. Szreniawa (1477–1553), marszałek w. kor., starosta i wojewoda krakowski. Był młodszym synem Stanisława, wojewody ruskiego, i Katarzyny z Tarnowskich, przyrodniej siostry hetmana Jana Tarnowskiego. Młodość spędził na dworze cesarza Maksymiliana I, gdzie nabrał humanistycznej ogłady, a w wojsku nadwornym cesarza odznaczył się męstwem. Po powrocie do kraju brał udział w wojnie z Tatarami (1509), walczył pod Wiśniowcem (1512) i wraz z bratem Stanisławem w bitwie z Moskwą pod Orszą (1514). W r. 1520 zasłużył się w wojnie z Zakonem. Równocześnie rozpoczął służbę publiczną jako dworzanin królewski. W r. 1515 udał się w orszaku Zygmunta I do Preszburga, a stamtąd posłował do cesarza Maksymiliana do Linzu. Dn. 28 III 1518 r. objął K. urząd marszałka nadwornego. Pierwsze samodzielne poselstwo odprawiał w r. 1522 na sejm Rzeszy do Norymbergi z prośbą o pomoc cesarstwa w związku z zagrażającym krajom węgierskim niebezpieczeństwem tureckim. T. r. w czasie spotkania z pełnomocnikami rządu Rzeszy w Wiedniu skutecznie przeciwstawił się pośrednictwu arcyks. Ferdynanda w rokowaniach polsko-krzyżackich. W r. 1524 dowodził K. jazdą i w pobliżu Trembowli nad Seretem zadał porażkę wojskom tureckim, które dokonały najazdu na Podole. Przy tej okazji poddał on krytyce nieudolnie organizowaną obronę granic wschodnich. Był to już okres, gdy głos K-y w sprawach państwowych zaczynał się liczyć. Nagradzany za zasługi wojenne i dyplomatyczne starostwami: przemyskim (1512), spiskim (1523) i kolskim (1524), coraz większą rolę poczynał odgrywać w życiu publicznym. W r. 1526 towarzyszył królowi w podróży do Gdańska. Solidaryzując się ze stanowiskiem bpów: P. Tomickiego i A. Krzyckiego, domagał się wówczas surowych kar dla przywódców społeczno-religijnych wystąpień, traktując je m. in. jako wyraz rozzuchwalenia niemieckiego mieszczaństwa. T. r. zabierał K. głos w sprawie księstwa mazowieckiego, wypowiadając się za włączeniem go do Korony.
Szczególną rolę odegrał K. jako wyraziciel węgierskiej polityki królowej Bony. Na wieść o klęsce pod Mohaczem i śmierci Ludwika Jagiellończyka K. podsuwał Zygmuntowi myśl, aby zgłosił swoją kandydaturę na tron czeski i węgierski. Później stał się gorącym orędownikiem Jana Zapolyi i skupił w swoich rękach organizację akcji stronnictwa narodowego, zmierzającej do udaremnienia opanowania Węgier przez Habsburgów. Od r. 1527 kierował K. ochotniczymi zaciągami dla Zapolyi. Uzyskawszy nieoficjalnie zgodę króla, wyruszył 16 IX 1527 r. z Krakowa, eskortując pieniądze, zaciężnych i artylerię pod pozorem straży przybocznej udającego się na Węgry francuskiego posła A. Rincona. W drodze powrotnej oddział K-y zaatakowany został przez niemieckich mieszkańców Bardiowa. Doprowadziło to do zerwania stosunków handlowych z Koszycami i Bardiowem i komplikacji z 13 miastami spiskimi oraz królem Ferdynandem. Na stanowcze żądanie K-y Zygmunt I wyłączył Bardiów spod ochrony prawa kupieckiego na czas sporu z K-ą.
W r. 1527 (2 IV) otrzymał K. kasztelanię wojnicką, a 21 V 1529 marszałkostwo w. kor. Nominacja ta związała go jeszcze bardziej z Boną. Obok oddanego królowej P. Gamrata, był teraz K. trzecim w tzw. «triumwiracie», który przeciwstawiał się orientacji habsburskiej. K., o ile w sprawach polityki zagranicznej w pełni popierał stanowisko Bony, o tyle nie szedł całkowicie po jej linii w kwestiach wewnętrznych. Chętnie popierał posunięcia Bony wymierzone przeciw starej magnaterii, obawiał się jednak jej dążeń do wzmocnienia dynastii i stąd zbliżył się do szlachty, w stosunku do której starał się odgrywać rolę trybuna, by uzyskaną w szlacheckim stronnictwie popularność wykorzystywać dla swoich celów. Od r. 1532 kasztelan sandomierski, w r. 1533 otrzymał K. starostwo krakowskie, a dzięki poparciu Bony objął w r. 1535 (21 X) woj. sandomierskie, które już w r. n. (15 III) zamienił na krakowskie. Połączenie w jednym ręku urzędu starosty i wojewody krakowskiego dawało K-cie wielką władzę i wpływy w Małopolsce. Splendoru dodawał mu otrzymany w r. 1523 od Karola V tytuł hrabiego na Wiśniczu. Toteż łatwo było K-cie znaleźć oddanych wśród szlachty ludzi, którzy w zamian za poparcie w urzędach ziemskich i grodzkich, zwolnienia z poboru itp. chętnie służyli jego interesom na sejmikach i sejmach. A że własna ambicja K-y, zwłaszcza na tle ciągnącej się od lat rywalizacji z J. Tarnowskim (który nie mógł wybaczyć K-cie m. in. starostwa krakowskiego, o które sam zabiegał) oraz troska o dobro publiczne ciasno się ze sobą splatały, trudno jest niejednokrotnie właściwie ocenić jego intencje i zamiary. Na sejmie 1536/7 r. np. K., nie chcąc dopuścić do kanclerstwa niewygodnego Bonie kandydata, spowodował przy pomocy swoich ludzi żądanie izby poselskiej, aby urząd kanclerski był przyznawany zgodnie ze statutami Aleksandra. Analogicznie na rokoszowym polu pod Lwowem w r. 1537 spotkały się i splotły ze sobą niezadowolenie szlachty z polityki wewnętrznej królowej i opozycja antysenatorska oraz chęć wzięcia przez K-ę odwetu na królowej, m. in. za odebranie bogatych dzierżaw jego szwagrowi, Stanisławowi Odrowążowi ze Sprowy, i rywalizacja K-y z Tarnowskim. Potrafił jednakże K. tak pokierować wydarzeniami i swoimi ludźmi (M. Taszycki, W. Dembiński), że zasłużył się jeszcze w oczach tronu rolą mediatora, który uspokoił wzburzone umysły. Z roli trybuna stronnictwa szlacheckiego nie zrezygnował. Z jego inspiracji spisał prawdopodobnie Stanisław Orzechowski, wówczas dworzanin K-y, mowy lwowskiego zjazdu, pt. „Conciones in maximo totius regni Poloniae conventu apud Leopolim habitae”, krążące w licznych odpisach. Celom zwalczania polityki królewskiej służyć miała elegia klienta K-y, Klemensa Janicjusza, pt. „Querela reipublicae”, a być może i z jego otoczenia wyszła jedna z redakcji „Rad Kallimachowych”, ostrej satyry na absolutum dominium.
Jednakże rokosz lwowski nie na długo oddalił K-ę od Bony. Wprawdzie w r. 1541 wykonał pewien zwrot w kierunku pogodzenia się z Tarnowskim, ale w r. n., idąc za inspiracją królowej, wspólnie z Gamratem usiłował przeszkodzić małżeństwu Zygmunta Augusta z Elżbietą rakuską, a zwłaszcza nadal popierał politykę węgierską i turecką Bony. Wiosną 1540 r., po śmierci Jana Zapolyi, dokładał K. wszelkich starań, aby nie dopuścić do wojny z Turcją, do której dążył zwłaszcza Tarnowski. Na sejmie 1542 r., odbywanym pod nieobecność bawiącego na Litwie Zygmunta I, wpływy wojewody krak. znalazły pełny wyraz. W przesłanym królowi z sejmu liście poddano krytyce węgierską politykę króla i postulowano jak najenergiczniejszą pomoc dla Izabelli na drodze interwencji u Ferdynanda i użycia pośrednictwa Francji w układach z Turcją. Nastrojom antytureckim starał się K. przeciwdziałać także na sejmie następnym (1543), a w czasie sejmu piotrkowskiego (1544) był jednym z rzeczników reformy obrony. Przez niefortunne połączenie jej przez szlachtę ze sprawą unii, przeciw której wystąpił K. ulegając Bonie, reforma obrony jednakże upadła, co niewątpliwie nastawiło K-ę nieufnie do polityki Bony. Toteż wbrew królowej poparł na sejmie brzeskim (1544) żądanie szlachty oddania Litwy w regencję Zygmuntowi Augustowi, a na sejmie krakowskim (1545/6) był jednym z głównych rzeczników jak najrychlejszego dokonania unii z Litwą oraz z Prusami. Zbliżył się wówczas na krótko do Tarnowskiego i w r. 1546 popierał nawet inicjowany przez A. Oporowskiego plan wciągnięcia Polski do wojny z Turcją. Obok reformy obrony popierał K. projekt reformy monety, a przede wszystkim domagał się (1542) usunięcia monety ks. pruskiego zalewającej Polskę, tak że «już prawie ledwie nikłe ślady monety polskiej w Koronie znaleźć można» (do ks. Albrechta). To żądanie K-y poróżniło go w r. 1546 z popierającymi Albrechta Samuelem Maciejowskim i Tarnowskim, z którymi wszedł do wyłonionej w czasie sejmu 1545/6 r. komisji dla opracowania projektu reformy monety kor., co w rezultacie sparaliżowało całą sprawę.
Coraz bardziej niechętny Bonie i jej wpływom, zwłaszcza wobec bierności starego króla, popierał K. na ostatnich za życia Zygmunta Starego sejmach szlachtę w jej walce z «białogłowskim panowaniem» i żądaniu oddania regencji Zygmuntowi Augustowi (1547, 1547/8). Czynił nawet zabiegi w celu ściągnięcia Zygmunta Augusta z Wilna do Korony i gotów był popierać sprawę jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną. Tę inicjatywę K-y utrąciła jednakże niezręczność Radziwiłłów, którzy zwrócili się o pomoc najpierw do Tarnowskiego, pominąwszy K-ę. Wprawdzie Zygmunt August czynił już wcześniej starania w celu pojednania marszałka z hetmanem, nie powiodły się one jednak, a agitacja Tarnowskiego za królewskim małżeństwem wystarczyła, by K. ponownie znalazł się przy Bonie i stał się głównym motorem opozycji przeciw Zygmuntowi Augustowi. Patronował tej opozycji na sejmiku w Proszowicach (lipiec 1548) i na sejmie 1548 r., domagając się od króla zerwania małżeństwa z Radziwiłłówną. Jednakże na sejmie w r. 1550 dokonał zasadniczego zwrotu stając po stronie króla, a 24 VIII uroczyście podejmował Zygmunta z Barbarą na zamku wiśnickim. Porozumienie K-y z królem osłabiło stanowisko Tarnowskiego; na sejmie 1553 r. K. oraz jego stronnicy przeciwstawili się zmontowanej przez Tarnowskiego opozycji poselskiej, atakującej senatorskie rządy Zygmunta Augusta. W polityce zagranicznej nadal szczególnie interesował się kwestią węgierską i losami Jana Zygmunta Zapolyi, w którym, przewidując bezpotomną śmierć Zygmunta Augusta, widział jego następcę na tronie polskim.
Jako starosta krakowski, apodyktyczny i samowolny w postępowaniu, często doprowadzał K. do zatargów z innymi urzędnikami. W r. 1534 toczył spór z ówczesnym wojewodą krakowskim Ottonem z Chodczy o prawo jurysdykcji nad Żydami, a w r. 1541 z nie znanych bliżej przyczyn popadł w ostry zatarg z władzami miejskimi. Potrafił jednakże dać wyraz rzetelnej troski o interesy państwa, gdy np. starał się zapobiegać wywozowi srebra z Korony do Prus, czy też strzegł granicy polsko-węgierskiej. W r. 1538 wydał dla swojego województwa cennik, który czynił zadość potrzebom nie tylko szlachty, ale i rzemieślników krakowskich.
Zapobiegliwy, gospodarny, umiał dbać K. o swoje sprawy majątkowe, ale w zgromadzonych bogatych dzierżawach i starostwach często dopuszczał się nadużyć, powodujących interwencję króla w obronie chłopów i mieszczan. W r. 1524 otrzymał pozwolenie na poszukiwanie i wydobywanie rud metali w starostwie spiskim, przedłużone w r. 1532 na dalsze 10 lat. Oprócz królewszczyzn posiadał K., jako ostatni z rodu, olbrzymie dobra po stryju Piotrze, woj. krakowskim (zm. 1505), i po ojcu (zm. 1511). Na mocy podziału między K-ą a jego bratem Stanisławem, wojewodą bełskim, K. wziął klucz wiśnicki z zamkiem i (jako dziedziczną dzierżawę) miasto Lipnicę. Stanisław zatrzymał dobra w ziemi przemyskiej i sanockiej z głównymi siedzibami rodowymi Sobieniem i Leskiem, które po jego śmierci (1538) również przeszły w ręce Piotra. Po matce dziedziczył K. dobra Szczebrzeszyńskie Tarnowskich (1515). Stały się one przyczyną długoletniego sporu z hetmanem, który usiłował zagarnąć siłą przyznany K-cie Szczebrzeszyn. K. odzyskał posiadłość na mocy wyroku sądowego, ale spór o ten majątek był dodatkową przyczyną stałej niezgody między marszałkiem a hetmanem.
W rozbudowanym zamku wiśnickim, o bogato wyposażonym wnętrzu, otoczonym wspaniałym ogrodem, zorganizował K. dwór iście książęcy. Stanowił on w jakiś sposób odbicie zainteresowań i sprzeczności tkwiących w naturze samego mecenasa. Obok zbrojnego hufca, gromady zabijaków i hulaków, którzy wzbudzali lęk i nienawiść, znaleźli tu opiekę związani z Odrodzeniem prawnicy, pisarze, poeci i działacze polityczni: Jakub Przyłuski, Stanisław Orzechowski, Marcin Krowicki, Marcin Bielski, Józef Tectander (Zimmerman), Szymon Maricjusz, Klemens Janicjusz, Walenty Dembiński. Utrzymywał nadto kontakty zarówno z humanistami i uczonymi z Zachodu, jak i Polski: Łazarzem Bonamico, Benedyktem z Koźmina, Andrzejem Glaberem, Piotrem Rojzjuszem. Hojność i opiekę K-y sławił wierszami Janicjusz, a liczni pisarze i uczeni, m. in. Erazm z Rotterdamu, wyrażali mu uznanie, dedykując swoje dzieła. Swoim humanistycznym zainteresowaniom i wysokiej kulturze dał K. wyraz nie tylko udzielając poparcia zdolnej młodzieży. Sam wiele czasu poświęcał lekturze, zgromadził na zamku duży księgozbiór, w którym czołowe miejsce zajmowały dzieła Erazma. Po śmierci A. Krzyckiego starał się uzyskać jego spuściznę poetycką w celu wydania jej drukiem. Polecił również przepisać na własny użytek kronikę Długosza.
Związany blisko z duchowieństwem, w swoich dobrach (Wiśnicz, Lesko) dokonał licznych fundacji na rzecz kościoła katolickiego. Krytycznie nastawiony wobec polityki Kurii papieskiej, interesujący się nowościami religijnymi, nie poparł K. jednakże ruchu reformacyjnego. Zerwał ze swoimi dawnymi klientami – M. Krowickim i Marcinem z Opoczna, gdy ci odeszli od Kościoła katolickiego, protestował w r. 1550 przeciw poczynaniom Mikołaja Oleśnickiego w Pińczowie, a szczególnie ostro wystąpił przeciw różnowiercom na Spiszu. Wprawdzie w r. 1551 nie spieszył się z egzekwowaniem wyroku biskupiego przeciw Orzechowskiemu, a nawet starał się pojednać go z episkopatem, i o nieegzekwowanie wyroków sądów duchownych oskarżała go kapituła krakowska, ale oficjalnie do końca życia zajmował stanowisko przeciwne reformacji.
Zmarł K. na zamku krakowskim 31 X 1553 r., uroczysty pogrzeb odbył się dopiero 30 XI t. r. Zwłoki złożono w nie istniejącej już dziś kaplicy Św. Antoniego w katedrze wawelskiej, gdzie było mauzoleum rodzinne. Wystawiony mu pomnik figuralny z czerwonego marmuru w stylu renesansowym znajduje się dziś tuż przy wejściu do katedry. K. był żonaty dwukrotnie. Pierwszą jego żoną była Anna (zm. po 1530), córka woj. poznańskiego Łukasza Górki, drugą Barbara Herburtówna (zm. 1579), córka Jana z Dobromila. Po bezpotomnej śmierci K-y jego olbrzymi majątek przeszedł na siostry: Annę, żonę Andrzeja Barzego, i Katarzynę, żonę Andrzeja Stadnickiego ze Żmigrodu.
Sławiony przez współczesnych historyków (Decjusz, Wapowski, Orzechowski, Górnicki, Bielski, Paprocki), opisany w paszkwilu przez Stanisława Górskiego (anonimowe „Vita Petri Kmithae”), nie doczekał się K. jeszcze pełniejszej monografii. Potępiany przez większość historyków XIX i początku XX w. (K. Morawski, I. Chrzanowski, L. Kolankowski), a przedstawiany w literaturze pięknej (A. Feliński, L. Rydel) jako czarny charakter, był K. przez długi czas, wg określenia Bobrzyńskiego, kozłem ofiarnym, na którego zwalono odpowiedzialność za wszystkie błędy okresu. Niedawne badania, m. in. H. Barycza, A. Dembińskiej i W. Pociechy, rzuciły nowe światło na działalność K-y, przyczyniając się do jego rehabilitacji.
Posąg nagrobny w katedrze na Wawelu; Podob. wg współcz. portretu, reprod. w: Krasicki A., Nieco o Kmitach-Śreniawitach, „Bibl. Ossol.” 1847 t. 2 s. 18; – Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Paprocki; Uruski; – Barycz H., Kulturalna działalność P. K-y, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk w Przemyślu na rok 1925” (Przemyśl) 1925 (obszerna bibliogr.); tenże, Marcin Krowicki, „Reform. w Pol.” R. 3: 1924; tenże, Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wr.–W.–Kr. 1965; Bogatyński W., Hetman Tarnowski, 1488–1561, Kr. 1914 s. 55, 56, 74, 75, 80, 88–9, 90–1, 93, 94, 95–7, 114, 149; Brückner G. A., A reformáczió és ellen reformaczió a Szepességen (1520–1742), Budapest 1922; Dembińska A., Zygmunt I, P. 1948 s. 194, 195, 200, 202, 205, 212, 213, 226–7, 238–9, 245, 251, 253, 264–5, 286, 313, 315, 323–5; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565), W. 1939; Kolankowski L., Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lw. 1913; Kosiński J. H., Fragment księgozbioru P. Kmity w Bibl. Ossolineum, 1965; Majewski A., Zamek w Wiśniczu, W. 1956 s. 12, Teka Konserwatorska, z. 3 (reprod. portretu K-y: drzeworyt Regulskiego wg rys. Matejki na podstawie współczesnego portretu); Morawski K., Czasy Zygmuntowskie na tle prądów odrodzenia, W. 1965; Pajewski J., Węgierska polityka Polski w połowie XVI wieku (1540–1571), Kr. 1932; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 I–IV; Tomczak A., Walenty Dembiński, Tor. 1963; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w 2. poł. XVI w., Kr. 1959; Weber S., Geschichte der Stadt Béla, Igló 1892 s. 118–9; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary (1506–1548), W. 1946; – Acta Tom., II–XVI; Cennik wydany dla rzemieślników miasta Książa…, Podał B. Ulanowski, Kr. 1884, Spraw. Kom. Językowej AU, III; Dyaryusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570 r., Wyd. J. Szujski, Kr. 1872, Script. Rer. Pol., I; Górski Stanislai Conciones in maximo totius regni Poloniae conventu apud Leopolim de republica habitae A. D. MDXXXVII, Wyd. W. Kętrzyński, Kr. 1878, Arch. Kom. Hist., I; Hosii epistolae, I–II; Korespondencja Andrzeja Zebrzydowskiego, Wyd. W. Wisłocki, Kr. 1878, Acta Hist., I; Materiały do dziejów robocizny w Polsce w XVI wieku, Wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1913, Arch. Kom. Prawn., IX; Matricularum summ., IV, V; Orichoviana, Opera inedita et epistolae 1543–1566, Wyd. J. Korzeniowski, Kr. 1891, Bibl. Pisarzów Pol., XIX; Orzechowski S., Annales. Vita Petri Kmithae, Wyd. T. Działyński, P. 1854; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, I; Supplementum analectorum terrae scepusiensis, Ed. M. Schmauk, Szepeszávaljae 1889 II 345–8, 382–3, 388–91; Szymona Mariciusa z Pilzna Korespondencja z lat 1551–1555, Wyd. S. Kot, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1929 XVI nr 2; Wapowski B., Kronika…, Wyd. J. Szujski, Kr. 1874, Script. Rer. Pol., II; Zbiór aktów do historyi ustroju sądów prawa polskiego…, Wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1909, Arch. Kom. Prawn., VIII cz. 2; – Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech, Kr. 1919; Zesz. Nauk. UJ. Prace Hist., Kr. 1962 z. 9 s. 161 (informacje o materiałach archiwalnych w Bardiowie, dotyczących K-y); – B. Czart. w Kr.: rkp. nr 58 s. 205–10, nr 63 s. 11, nr 66 s. 392, nr 276 s. 227, nr 280 s. 30–1, 71, nr 2117 k. 236 i n.
Halina Kowalska