Konaszewicz (Kunaszewicz) Sahajdaczny Piotr (zm. 1622), hetman kozacki. Najprawdopodobniej był synem Konosza (Konona) i Pelagii, mieszczan samborskich (wg Łukaszewskiego; Barvinśkyj i Kostruba podtrzymują wersję, że był szlachcicem h. Pobóg). Już we wczesnej młodości wprawiał się we władaniu bronią (szczególnie w strzelaniu z łuku) i w jeździe konnej. Uczył się dłuższy czas w najlepszej wówczas szkole prawosławnej w Ostrogu. Niepewny jest pobyt K-a na dworze Jana Aksaka, sędziego kijowskiego. Nie wiemy, kiedy K. wstąpił do wojska kozackiego. Brał udział w którejś z wypraw mołdawskich w l. 1594–1612. W r. 1602 uczestniczył w wyprawie inflanckiej Jana Zamoyskiego. Brał prawdopodobnie udział w Smucie, może już przed r. 1614 związał się z A. Nalewajką, który w r. 1609 służył drugiemu Samozwańcowi, a w r. 1612 uczestniczył w wyprawie J. K. Chodkiewicza na Moskwę. Wiosną 1614 r. 200 Kozaków z pułku Nalewajki pod wodzą setnika Gonusze… (może K-a) brało udział w wyprawie A. Lisowskiego pod Smoleńsk. W końcu lutego 1615 r. znalazło się 3 000 Kozaków płka Sahajdacznego, podejrzanego o kontakty z Tatarami, na Polesiu kijowskim. Wiosną 1615 r. 80 czajek kozackich, być może pod wodzą K-a, złupiło i spaliło Mizewnę i Archiokę, porty w pobliżu Konstantynopola. U ujścia Dunaju Kozacy pobili ścigającą ich flotę turecką, po czym spustoszyli okolice Oczakowa, szturmowali zamek. W początkach 1616 r. Kozacy pod wodzą K-a zadali klęskę Ali paszy na limanie dnieprowym, po czym zdobyli Kaffę. Może dalszym ciągiem tej wyprawy było złupienie Trapezuntu i spustoszenie rejonu Bosforu przez 2 000 Kozaków wczesną wiosną 1616 r. Jakub Sobieski wspomina o zdobyciu przez K-a kilku większych miast tureckich w Europie i Azji. Być może dotyczy to właśnie złupienia Trapezuntu oraz Synopy (1614). Zapewne dzięki sławie uzyskanej swymi wyprawami morskimi został K. obrany hetmanem kozackim (1615?, 1616?); był nim już w czasie zdobywania Kaffy. Władze Rzpltej, obawiając się wojny z Turcją, zamierzały zmusić Kozaków do zaniechania wypraw morskich. «Starszy», «stateczniejsi» (starszyzna i może zamożniejsi czy rejestrowi) skłaniali się do ugody z Rzpltą. Ich to zapewne przywódcą był K. Ugrupowanie opozycyjne oparte o «czerń» gotowe było ostro przeciwstawić się ograniczaniu swobód kozackich. Prawdopodobnie ujawnione zimą 1616/7 r. zamiary polskie ujęcia w ryzy Kozaków doprowadziły do obalenia K-a. Dn. 17 III 1617 r. hetmanem był D. Barabasz – przywódca «czerni». Gdy w październiku 1617 r. S. Żółkiewski ruszył na Ukrainę, wśród Kozaków doszło do rozdwojenia, skrycie podsycanego przez Żółkiewskiego. «Starszy» kozaccy oświadczyli, że nie będą się bić z Polakami. Zawarto ugodę pod Olszanicą (28 X 1617), a K. odzyskał buławę (31 X występował jako hetman). Kozacy zgodzili się na ograniczenie rejestru do 1 000 ludzi i na likwidację wypraw morskich. Wbrew naciskowi «czerni» K. starał się rzeczywiście nie dopuścić do tych wypraw, ale nie porzucił myśli o walkach z Turkami. W początku 1618 r. związał się – może za pośrednictwem S. Koreckiego – z Ligą Milicji Chrześcijańskiej Karola Gonzagi de Nevers, obiecywał dostarczyć jej 60 000 wojska na wojnę z Turcją, a przy pomocy patriarchy Konstantynopola – z którym miał jakieś kontakty – doprowadzić do powstania Greków. Zamiary te były jednak dość mgliste; na razie K. prowadził posiłki dla królewicza Władysława.
K. wyruszył z Ukrainy, zapewne w czerwcu 1618 r., rzekomo na czele 20 000 Kozaków. Wbrew rozkazowi marszu wprost na Wiaźmę dla połączenia się z armią Władysława, wyprawił się w Riazańskie, pustosząc kraj. Armia główna K-a zdobyła m. in. Liwny (9 VII), Jelec, Skopin, obronił się Michajłow (26 VIII – 7 IX), Zarajsk, rozsyłano nieraz na znaczną odległość podjazdy i zagony. K. sforsował przeprawę przez Okę pod Kołomną, otarł się o Moskwę, pod którą rozbił grupę Buturlina, jego samego zwaliwszy z konia. Dn. 8 X pod Tuszynem połączył się z armią Władysława. Wyprawa K-a uniemożliwiła częściowo mobilizację i koncentrację sił z Riazańskiego dla obrony stolicy. Dn. 11 X doszło do nieudanego szturmu Moskwy przez wojska polsko-kozackie, po czym K. wycofał się do Sierpiechowa, następnie do Kaługi (zdobył ją również, tylko zamek się utrzymał). Zagony Kozaków i Lisowczyków, przenikające w głąb Rosji i pustoszące kraj, przyczyniły się walnie do zawarcia rozejmu w Deulinie (1619). W r. 1619 udało się Skinder paszy wytworzyć wśród Zaporożców ugrupowanie naciskające na K-a, aby rozpoczął rokowania ze Skinder paszą. Korespondencję w tej sprawie przejął Żółkiewski i we wrześniu ruszył z kilkunastotysięcznym wojskiem na Kozaków. Mimo tendencji do zbrojnego wystąpienia przeciw Polakom i połączenia się z Turkami udało się K-owi skłonić Kozaków do ugody z Polską (8 X 1619 tzw. ugoda rastawiecka). Władze Rzpltej podniosły liczbę rejestru do 3 000, «wypiszczycy» nie wracali do poddaństwa, Kozacy zobowiązywali się nie podejmować wypraw morskich. Istotnie, K. rozpędzał «wypiszczyków», palił czajki.
W grudniu K. ruszył rzekomo z 5 000 Kozaków na Krym i pod Perekopem rozbił Tatarów. Tymczasem masy «wypiszczyków» niezadowolone z ugody rastawieckiej, wykorzystując nieobecność K-a, obrały hetmanem Jakuba Borodawkę (wiosna 1620). Nie bardzo wiadomo, co oznacza poselstwo od K-a, jeszcze hetmana, do cara (w lutym 1620), wyrażające gotowość służenia carowi i prośbę o «żałowanie» (żołd, zasiłek). Być może, że chodziło tu o organizowanie wypraw przeciw Tatarom na koszt carski. Władze moskiewskie przyjęły w zasadzie usługi Kozaków, ale odrzuciły ich propozycje wypraw na Krym, wypłaciły im tylko 300 rubli. Może istotnym celem poselstwa był przyjazd Teofana, patriarchy jerozolimskiego, do Rzpltej w celu potajemnego odnowienia hierarchii prawosławnej, wbrew stanowisku władz Rzpltej. Brak bliższych danych co do roli K-a – gorliwego prawosławnego – w tej sprawie, była ona jednak znaczna; jeżeli nie był inspiratorem, to z pewnością był protektorem i dostarczał zbrojnej osłony tej akcji. M. in. K. i 1 500 Kozaków eskortowało Teofana przy jego wjeździe do Kijowa (22 III 1620). Ok. 10 III 1621 r. patriarcha udzielił w Buszy rozgrzeszenia Kozakom za walki przeciwko Moskwie, zabraniając im odtąd występować przeciw niej, nakazując bronić prawosławia. W 1620 r. Żółkiewski powierzył zapewne K-owi przygotowanie na Niżu wyprawy morskiej, ostatecznie jednak hetman koronny nie wydał rozkazu wyruszenia, dopiero 24 IX – zbyt późno – wezwał na pomoc Kozaków do Mołdawii (wg Suwary; odmiennie Wójcik: Misja patriarchy Teofana – agenta tureckiego – odciągnęła Kozaków od udziału w wyprawie cecorskiej).
Rada kozacka w Fastowie 15–17 VI 1621 r. pod wpływem m. in. K-a postanowiła wziąć udział w wojnie z Turcją, ale za cenę uznania nowej hierarchii prawosławnej. K. wysłany do króla uzyskał od Zygmunta III wstrzymanie egzekucji edyktu przeciwko nowo wyświęconym biskupom (początek sierpnia). Tymczasem, nie czekając na wynik poselstwa, Kozacy ruszyli przeciw Turkom. W drodze do armii w czasie walki z podjazdem tureckim postrzelono K-a z janczarki w rękę (niezagojona rana stała się przyczyną śmierci K-a). Dn. 30 VIII dotarł on do obozu kozackiego pod Mohylewem. Wówczas to, niezadowoleni z nieudolnego dowodzenia Borodawki, Kozacy obrali ponownie hetmanem K-a, ten wkrótce kazał stracić poprzednika. Dn. 1 IX armia kozacka (dwadzieścia kilka tysięcy) połączyła się z armią polską pod Chocimiem, zajęła stanowiska na lewym skrzydle. Wzniesione w ciągu doby umocnienia kozackie początkowo stanowiły najsłabszą część obozu. Turcy je przede wszystkim ostrzeliwali i atakowali (8 szturmów w dn. 2–11 i 28 IX). K. przechodził do działań zaczepnych: silne kontrataki (2–4 IX), 5 nocnych wypadów (6/7, 17–24 IX). Udało się K-owi zatrzymać do końca oblężenia głodujących i burzących się Kozaków, których część już w połowie września chciała wracać na Ukrainę. Królewicz Władysław za zasługi K-a w obronie Chocimia obdarzył go i przysłał mu swego lekarza. Dla wojska kozackiego nie udało się K-owi po wojnie nic uzyskać. Petycja kozacka (z października 1621) i poselstwo kozackie z lutego 1622 r., domagające się podwyższenia oraz wypłaty zaległego żołdu, swobody zamieszkiwania w dobrach prywatnych, przywrócenia uprawnień prawosławia, otrzymywały odmowne lub wymijające odpowiedzi. Niedługo przed śmiercią K. pisał do króla, prosząc o usunięcie krzywd kozackich, przede wszystkim unii. Dn. 20 IV 1622 r. K. zmarł w Kijowie i pochowany został w cerkwi Bohojawleńskiej (grób jego uległ zniszczeniu w czasie późniejszej przebudowy cerkwi). Testamentem z 15 IV 1622 r. przeznaczył spore sumy na szpitale, cerkwie, szkoły, bractwa (szczególnie na bractwo lwowskie i kijowskie, do którego się wpisał uprzednio imieniem wojska kozackiego).
Wiemy, że w r. 1619 K. miał żonę i «potomstwo» zapewne niedorosłe. Wytrzymały na zimno i głód, nie hołdował pijaństwu, za to jakoby skłonny był do miłostek. Potrafił utrzymać w wojsku stosunkowo surową dyscyplinę, stosując ostre kary. Wersja o piśmie K-a „Objaśnienie o unii” okazała się oparta na nieporozumieniu (Hruševskyj). Przedstawiciel starszyzny, zasadniczo lojalny wobec Rzpltej, prowadził nieraz b. samodzielną politykę.
O dowodzeniu K-a brak bliższych danych. Był to chyba przede wszystkim wybitny zagończyk tak na lądzie, jak zwłaszcza na morzu (tu jego działania należały do najzuchwalszych). Umiał łączyć klasyczny zagon terrorystyczny ze zdobywaniem twierdz (1618), stosować działania zaczepne w obronie stałej.
Postać K-a weszła do literatury pięknej: sławili go m. in. Wacław Potocki w „Wojnie Chocimskiej” i Józef Bohdan Zaleski w dumce „Czajki. Śpiew zaporożców w powrocie z wyprawy morskiej Konaszewicza”. Istnieje powieść D. L. Mordovceva „Sagajdačnyj”.
Konny portret reprod. w: Sakovyč K., Verše na Žalosnyj pogreb… P… Konaševyča Sahajdačnogo…, Kijev 1622; Portret (olej.) dawniej w zbiorach Akademii Duchownej w Kijowie, reprod. w: Istoričeskie dejateli Jugo-Zapadnoj Rossii, Kiev 1883 I; Płaskorzeźba z XVII w., reprod. w: Krypjakevyč J., Hnatevyč B., Istorija ukrainśkoho vijska, Lw. 1936 s. 180; – Russ. biogr. slovar’; – Alekberli M., Chotenskaja vojna (1621 g.), Černovcy 1957; Barvinśkyj B., Konaševyči v peremyśkij zemli v XV i XVI st., „Zapyśky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 100: 1930; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska… 1370–1632, W. 1934; Čajkovskyj O., Počatky hetmanovanja P. Konaševyča Sahajdačnoho, w: Nauk. zbirnyk prysvj. M. Hruševśkomu, Lw. 1906; Dorošenko D., Narys istorii Ukrajiny, W. 1932 I; Hruševskyj, Istorija, VII (tu zestawienie literatury i źródeł); Kostruba T., Petro Konaševyč-Sahajdačnyj, ,,Litopys’ Červonoj Kalyny” 1932 nr 7–8, 26–30; Krochmaljuk J., Voennyj šljach Sahajdačnoho na Moskvu 1618 r., Lw. 1936; Łukaszewski A., Pochodzenie Piotra Konaszewicza Sahajdacznego, w: Prace historyczne wydane ku uczczeniu 50-lecia Akademickiego Koła historyków Uniwersytetu… we Lwowie, 1878–1928, Lw. 1929; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1963 X cz. II s. 97, 99, 123–5, 137–8, 142–3, 1964 XI cz. 1; Prochaska A., Hetman S. Żółkiewski, W. 1927; Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r., Kr. 1930 s. 6, 19, 23, 40–2, 74–5, 78–84, 127–32; Tretiak J., Historia wojny chocimskiej (1621), Kr. 1921 s. 24–7, 31, 33, 50–7, 79–86, 119–21, 126, 129–30, 140–4, 147, 150–6, 163–6, 170–1, 188, 191–2, 204–11; Tyszkowski K., Kozaczyzna w wojnach moskiewskich Zygmunta III (1605–1618), „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 8: 1935 z. 1 s. 49–50, 60–3, 68–85; Wójcik Z., Dzikie Pola w ogniu, W. 1960 s. 88–9, 104–13; – Akty Juž. i Zap. Ross., II 72–3; Dwa przyczynki do działalności P. Konaszewicza Sahajdacznego, Wyd. M. Antonow. „Kwart. Hist.” R. 40: 1926 s. 196–9; Relacja Sahajdacznego z wyprawy na Moskwę w r. 1618, Wyd. K. Tyszkowski, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 8: 1935 z. 1; Sobieski J., Commentariorum Chotinensis belli libri tres, Dantisci 1646; Starowolski Sz., Sarmatiae bellatores, Coloniae Agrippinae 1631 s. 226–7; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej. Dokumenty…, Moskva 1954 I; Żółkiewski S., Pisma…, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1861; Žerela do istorii Ukrajiny – Rusy, Lw. 1908 VIII; – B. Czart.: rkp. 362 s. 32; B. Kórn.: rkp. nr 330 s. 652–6, 760–78, nr 320 s. 760; B. Raczyńskiego: rkp. 7 s. 320; B. Jag.: rkp. 3596 V (niewykorzystane).
Wiesław Majewski