Kostka Piotr h. Dąbrowa (ok. 1532–1595), biskup chełmiński. Był synem Macieja, najmłodszego brata woj. chełmińskiego Stanisława, i Barbary Komorowskiej h. Korczak, starościanki łęczyckiej, bratem Stanisława, podkomorzego chełmińskiego. Ur. w r. 1532 lub na początku 1533, zapewne w Szynwałdzie w woj. chełmińskim. W r. 1550 rozpoczął studia w Akad. Krak., a od r. 1554 kontynuował je w Padwie, gdzie 3 VII 1556 r. został wybrany konsyliarzem nacji polskiej do senatu. Padwę opuścił najpóźniej wczesną wiosną 1556 r., zapewne z tytułem doktora praw. Po powrocie do kraju wszedł do kancelarii mniejszej Jana Przerembskiego, szwagra Jana Kostki, nowo mianowanego kasztelanem gdańskim. Z polecenia podkanclerzego jeździł latem 1557 r. z Wilna do Prus do Stanisława Hozjusza i Jana Kostki, aby poinformować ich o sytuacji w Inflantach i przebiegu rokowań pokojowych. W najbliższych latach używał K. tytułu nie pisarza czy sekretarza, ale komornika królewskiego. W r. 1562 otrzymał kanonię warmińską, w związku z czym jeździł do Rzymu i do Hozjusza do Trydentu. Już wówczas wymieniano go wśród kandydatów na biskupstwo chełmińskie. Z początkiem lata 1564 r. przebywał w Rostoku z poselstwem polskim na zjazd mediacyjny stron walczących w wojnie północnej, zwołany z inicjatywy cesarza. W r. n. wybrał się K. do Francji. Po drodze zabawił dłuższy czas w Wiedniu przy Franciszku Krasińskim posłującym w sprawach węgierskich do Ferdynanda. Od jesieni 1565 r. co najmniej do r. 1569 studiował w Paryżu w świeżo powstałym Collège de Clermont; duży wpływ wywarły na młodego K-ę wykłady Jana Maldonata. W r. 1567 miał się K. przyczynić do odkrycia spisku na życie Karola IX. W Paryżu dopilnowywał także tamtejszego wydania „Confessio” Hozjusza. Posselius wspomina również o pobycie K-i w Salamance. Może tam był w r. 1570, ale z tego czasu nie zachowały się o nim żadne wiadomości. Tradycja jego studiów w Lowanium nie znajduje potwierdzenia. W r. 1571 bawił w Rzymie, zapewne w drodze do kraju. Wrócił najpóźniej z początkiem 1572 r., jeszcze t. r. wprowadzony przez Franciszka Krasińskiego jako sekretarz do kancelarii królewskiej. Podkanclerzy po swej nominacji na biskupstwo krakowskie ułatwił K-ce uzyskanie kanonii krakowskiej, postawił go na czele kancelarii biskupiej, a po swej konsekracji z początkiem 1573 r. mianował kanclerzem i audytorem. K. posiadał już wówczas od 19 IX 1572 r., pierwsze wyższe święcenia. Po podpisaniu przez Krasińskiego konfederacji warszawskiej jeździł w styczniu 1573 r. do Sulejowa, by przed legatem F. Commendone tłumaczyć swego biskupa. W rok później witał też na granicy, w imieniu Krasińskiego, przybywającego do Polski Henryka Walezego. Krótkie panowanie tego monarchy otworzyło w życiu K-i nowy okres całkowicie już samodzielnej działalności w życiu publicznym. Rodzina Kostków znacznie przyczyniła się do wyboru kandydata francuskiego, świadcząc również finansowo posłom z Francji oraz później i samemu królowi. Toteż poseł de Lansac już w r. 1573 w swym memoriale dla Henryka polecał K-ę na wakujące biskupstwo chełmińskie i nowy król poszedł za jego radą, oraz Hozjusza, a nie za radą J. Solikowskiego, który proponował oddać K-ce tylko pieczęć mniejszą. Nominacja królewska nastąpiła 7 IV 1574 r., a prowizja papieska już 4 VI t. r. W lecie t. r. K. objął rządy w diecezji, natomiast konsekracji udzieli mu Stanisław Karnkowski w Lubawie dopiero 4 IX 1575 r. (data przyjęcia święceń kapłańskich przez K-ę nie jest znana). K. zrezygnował wówczas z kanonii krakowskiej; warmińską zatrzymał do ostatnich lat przed śmiercią.

Nominacja na biskupstwo chełmińskie przyniosła K-ce nie tylko miejsce w senacie, ale i przewodnictwo stanów pruskich. Z urzędu przewodniczył im wprawdzie biskup warmiński, ale stany nie uznawały Hozjuszowego koadiutora, a później biskupa – M. Kromera. K. rozpoczął pełnienie swych funkcji od złożenia przysięgi na generalnym sejmiku pruskim w Grudziądzu 9 VIII 1574 r. Pod jego przewodnictwem stany pruskie długo czekały podczas drugiego bezkrólewia na powrót Henryka, nie chcąc brać udziału w zjazdach szlachty w Koronie. K. porzucił sprawę Walezego dopiero na sejmiku w Łasinie 29 X 1575 r., wypowiadając się wraz z wielkimi miastami Prus za Ernestem, choć osobiście wolałby popierać samego cesarza Maksymiliana. Na elekcję do Warszawy nie pojechał. Zwolennicy Batorego wyznaczyli go na zjeździe jędrzejowskim posłem do cesarza, na co się oczywiście nie zgodził. Jeszcze 2 V 1576 r. sejmik grudziądzki prowadzony przez K-ę wstrzymał się z wypowiedzeniem po stronie jednego z elektów, aczkolwiek biskup sam opowiedział się już za Batorym. Dopiero 5 VI t. r. na naradzie senatorów pruskich w Nowym Mieście K. otwarcie oświadczył się za przyjęciem Batorego, a 26 VIII witał uroczyście króla na lewym brzegu Wisły pod Toruniem. Od tej chwili służył wiernie Batoremu. Już we wrześniu t. r. posłował od króla do Gdańska, a w marcu 1577 r. brał udział w konwokacji senatorów we Włocławku. Uczestniczył K. w trzech kolejnych sejmach uchwalających pobory na wojnę moskiewską. W r. 1584 przewodniczył komisji królewskiej dla zbadania sprawy angielskiej kompanii wschodniej. Wymawiał się jednak od dalekich a kosztownych poselstw; nie pojechał do Grzegorza XIII z obediencją od Batorego, a w r. 1582 na sejm Rzeszy. K. nie wziął udziału i w następnej elekcji. Był wprawdzie w Warszawie w r. 1587, ale wyjechał przed obwołaniem Zygmunta królem. Wybrał się do Gdańska witać elekta, przybył tam jednak już po jego wylądowaniu. Na sejm pacyfikacyjny r. 1589 przyjechał z opóźnieniem, przywożąc memoriał stanów pruskich w sprawie poszanowania ich przywilejów. Zapraszany przez Zygmunta III w r. 1590 na poufne rozmowy w sprawie małżeństwa królewskiego, uważany był powszechnie za regalistę i takim też dał się poznać na sejmie r. 1592. Aktywność polityczna K-i jednak wówczas już słabła, zwłaszcza od chwili, gdy po zaprzysiężeniu przez stany pruskie 20 VII t. r. nowego biskupa warmińskiego, kardynała Andrzeja Batorego na ręce tegoż złożył ich przewodnictwo.

K. należał do obrońców odrębności ustrojowych Prus Królewskich. Ok. r. 1574 napisał memoriał dowodzący nieprawomocności egzekucji na obszarze Prus. Bronił przywilejów pruskich, reprezentując stany w rozmowach ze specjalną komisją senatu kor. podczas sejmu 1589 r. Na sejmiku grudziądzkim w r. 1579 pod przewodnictwem K-i uchwalono równouprawnienie języka polskiego z niemieckim w sądownictwie Prus. K. dopuszczał również używanie języka polskiego podczas obrad stanów pruskich. Jako przewodniczący tych stanów wykazał sporo talentu w godzeniu interesów wielkich miast i szlachty. Protestanckie miasta ceniły w katolickim biskupie obrońcę odrębności pruskich. Kontakt ze szlachtą miał K. ułatwiony dzięki bliskim stosunkom ze stryjecznym bratem, wojewodą pomorskim Krzysztofem, i rodzonym, podkomorzym chełmińskim Stanisławem. Utrzymując poprawne stosunki z sąsiednimi Prusami Książęcymi był osobiście niechętny Jerzemu Fryderykowi, który w r. 1578 otrzymał rządy księstwa wraz z kuratelą nad chorym Albrechtem Fryderykiem.

Starannie wykształcony, władający prócz ojczystego pięcioma językami, nie wykazywał K. większych skłonności do mecenasowania. Dwór utrzymywał skromny, przebywając w późniejszych latach swego życia najchętniej w zwykłej rezydencji biskupów chełmińskich w Lubawie. Z ludźmi pióra utrzymywał jednak żywe kontakty. Wracającego do Polski z Padwy K-ę witał wierszem Piotr Royzjusz. W r. 1570 napisał na jego cześć wiersz Jan Botero, a w 4 lata później nadesłał mu z Paryża większy poemat, łącząc nazwisko K-i z imieniem Walezego. Ingres na stolicę biskupią uczcił panegirykiem Bartłomiej Cunelius. W r. 1590 poświęcił mu też panegiryk Andrzej Schoneus. Bliski Kostkom Krzysztof Warszewicki dedykował biskupowi kilka swych utworów. K. reprezentował nowe potrydenckie pokolenie biskupów polskich rozpoczynające okres kontrreformacji. W r. 1583 odbył synod diecezjalny w Chełmży, przeprowadzał wizytacje. Do dawnego klasztoru franciszkanów w Lubawie wprowadził w r. 1580 bernardynów. W r. 1593 erygował w Toruniu kolegium jezuitów (otwarte już po jego śmierci, 25 XI 1596 r.). Przygotowywał w diecezji otwarcie seminarium duchownego. Tę gorliwą działalność restauracyjną łączył jednak K. z pewnymi przejawami tolerancji wynikającej może z jego stosunków z władzami i patrycjatem protestanckich miast pruskich. Od czasu uchwały synodu prowincjonalnego piotrkowskiego z r. 1577 (zatwierdzonej t. r. przez papieża Grzegorza XIII) podlegała K-e również diecezja pomezańska, de iure cała, de facto te jej skrawki, które znalazły się w obrębie Prus Król. K. zmarł w Lubawie 25 I 1595 r.; pochowany został w katedrze w Chełmży, gdzie znajduje się jego nagrobek, jeden z piękniejszych zabytków późnego renesansu na północy Polski.

Chmarzyński O., Nagrobek biskupa P. Ki-w Chełmży, Roczn. Korporacji Studentów Uniw. Pozn. „Pomerania” R. 3: 1928 (tamże fot. nagrobka pokazująca postać K-i w pozycji leżącej); – Estreicher; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Szostkiewicz, Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski, w: Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1954 I; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Żychliński; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; – Diecezja chełmińska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928; Glemma T., Biskup chełmiński P. K. jako kanonik krakowski, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 6: 1925 nr 9, 10; tenże, P. K. lata młodzieńcze i działalność polityczna 1532–1595, „Roczniki Tow. Nauk. Tor.” R. 61: 1959 z. 2; tenże, Początki rządów biskupa P. K-i i jego kapituła, „Nasza Przeszłość” T. 8: 1958; tenże, Stany pruskie i biskup chełmiński P. K. wobec drugiego bezkrólewia, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1928 LXVII nr 3; tenże, Die Studienjahre eines polnischen Bischofs des XVI Jh., „Collectanea Theologica” T. 19: 1938; Liedtke A., Początkowe dzieje seminarium chełmińskiego, „Nasza Przeszłość” T. 11: 1960; Schramm G., Der polnische Adel und die Reformation 1548–1607, Wiesbaden 1965; Stasiewski B., Reformation und Gegenreformation in Polen. Neue Forschungsergebnisse, Münster (1960); Wierzbowski T., Krzysztof Warszewicki, W. 1887; – Mémoire du Sieur de Lanssac, w: Noailles E. H. V., Henri de Valois et la Pologne en 1572, Paris 1867 III 523; – Arch. Tor.: rkp. V 10 k. 18, 23, 51, 70, 72, X 2 k. 14, 48, 73, X 4 k. 4, XI 6 k. 58, 75, 79, 85, 86, 88, 89, 195; B. Czart.: rkp. 1322.

Andrzej Tomczak