Pac Piotr Michał h. Gozdawa (zm. 1696), starosta żmudzki. Był wnukiem Piotra (zob.), najstarszym synem Hieronima Dominika i Anny z Wojnów (córki Piotra, podstolego lit.), bratem Jana Kazimierza, chorążego nadwornego lit. (zob.), i Kazimierza Michała (zob.). W czasie pobytu ojca w niewoli rosyjskiej (1660–2, gdzie zmarł) wychowywany był przez matkę i opiekunów – kuzyna Krzysztofa Paca, kanclerza lit., oraz stryjów: Michała Kazimierza (zob.) i Kazimierza (zob.). W lipcu 1668 otrzymał potwierdzenie pełnoletności i sam objął opiekę nad młodszym rodzeństwem. W t. r. posłował z pow. brasławskiego na konwokację warszawską, skąd wybrany został na deputata do rewizji skarbu Rzpltej. W maju 1671 podpisał instrukcję posłom wileńskim na sejm. Już jako starosta wieloński posłował z pow. brasławskiego na sejm styczniowy 1672 r. Prawdopodobnie już od r. n. służył w wojsku litewskim jako porucznik chorągwi petyhorskiej hetmana w. lit. Michała Kazimierza Paca i wziął udział w wojnie z Turcją: walczył pod Chocimiem, Barem i Żurawnem (1673–6). W r. 1674, jako chorąży brasławski, był obecny na elekcji Jana III Sobieskiego; sufragia podpisał wraz z powiatem brasławskim. W tymże czasie wraz z braćmi procesował się ze spadkobiercami Apolonii z Ogińskich Michałowej Zenowiczowej o dobra Ostrowy, Sidlerów i dwór w Wilnie, nabyte od tejże jeszcze przez ich ojca. Sprawę załatwiono polubownie z ewikcją na dobrach Paców: Kozliszki, Bolniki (pow. wiłkomierski) i Czetwerć (pow. oszmiański). W r. 1676 otrzymał od hetmana w. lit. Michała Kazimierza Paca dobra Woroncewicze. W r. 1677 ożenił się z Teklą Konstancją Wołłowiczówną (córką stolnika lit. Eustachego i Barbary Sapieżanki), która wniosła mu w wianie: miasteczko Bohdanów z siołami: Pierzchaiły, Bukaty, Dziertyniki, Poludy, Kozierowce Rymowicze, Nowosady, Dziesiętniki, Dowkniewicze, folwark Goreckowszczyznę, folwark Hołoblewszczyznę i znaczną część Jachimowszczyzny (wszystko w pow. oszmiańskim). W końcu 1678 r. P. mianowany został marszałkiem brasławskim po śmierci Jana Jerzego Ogińskiego. Jeszcze jednak jako chorąży brasławski ubiegał się w listopadzie t. r. o wypłacenie wojsku zaległego żołdu. W r. 1679 wraz z żoną powiększył uposażenie klasztoru Karmelitów Bosych w Wilnie. W r. 1681 P. otrzymał starostwo brasławskie (które trzymał do r. 1685). W r. 1684 P. dochodził za pośrednictwem sekretarza królewskiego Antoniego Deselströma sukcesji po zmarłym w r. 1635 podkanclerzym lit. Pawle Sapieże, w postaci dóbr podwarszawskich: Babice, Suchorzew, Pruszków i Włochy.
Przez cały ten czas (do 1684) P. popierał politykę swych krewnych, choć zapewne bliżej związany był ze stryjem, hetmanem Michałem Kazimierzem, niż z kanclerzem Krzysztofem. Jednak śmierć obu tych polityków spowodowała upadek świetności rodu i jego hegemonii na Litwie, miejsce którego zajęli Sapiehowie. Możliwe, iż nadanie P-owi 28 X 1684 starostwa żmudzkiego miało na celu przeciwstawienie go Sapiehom, ale kalkulacje Jana III Sobieskiego nie powiodły się. P. blisko związał się bowiem z Sapiehami, wydatnie pomagając im w walce z królem. W r. 1685 obecny był na sejmie, skąd wybrano go do komisji piltyńskiej i komisji do zapłaty wojsku. W maju t. r. otrzymał wraz z żoną przywilej na wójtostwo Czejkiszek. W marcu 1688 procesował się z Kazimierzem Michałem Wojniatem, koniuszym żmudzkim, który przywłaszczył sobie należące do starostwa żmudzkiego wsie Miksodzie i Zwirgdzie. W maju t. r. przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego żmudzkiego. W r. 1691 zmarła mu żona Tekla, ale już w r. n. ożenił się z Marianną Teklą Naruszewiczówną, córką podkanclerzego lit. Aleksandra (zob.), wdową od r. 1691 po oboźnym lit. Jerzym Karolu Chodkiewiczu (zob.). W r. 1693 jako marszałek sejmiku żmudzkiego, reprezentując interesy Sapiehów, podżegał związaną z nim szlachtę do wystąpienia przeciwko próbującym obradować oddzielnie przeciwnikom Sapiehów z woj. witebskim Andrzejem Kryszpinem Kirszenszteinem i chorążym żmudzkim Kazimierzem Zarankiem na czele, co doprowadziło do dotkliwego pobicia antysapieżyńców. W t. r. P. kupił za 17 000 zł od podkomorzego lit. Feliksa Jana Paca starostwo dawgieliskie, a część swego majątku Widze Albrychtowskie przekazał kanonikom regularnym antokolskim. W sierpniu 1694 Izabella z Lackich Chodkiewiczowa przekazała P-owi starostwo błudeńskie.
W r. 1695 P. przybył na wezwanie króla do Warszawy, aby pośredniczyć w próbie ugody między bpem wileńskim Konstantym Kazimierzem Brzostowskim a hetmanem w. lit. Kazimierzem Janem Sapiehą. Już chory opuścił P. Warszawę i udał się na Żmudź. Tu na sejmiku gromnicznym w Rosieniach, zwołanym dla obrania deputatów do Trybunału, stoczył ostrą walkę o laskę marszałka sejmiku z bpem żmudzkim Janem Hieronimem Kryszpinem Kirszenszteinem. Spór ten skończył się pobiciem sług Kryszpina, przy czym sam biskup omal nie został zabity. Sprawcami zaburzeń byli oprócz P-a jego brat stryjeczny Jan Krzysztof (zob.) i stolnik lit. Jerzy Sapieha. Wszyscy oni zostali następnie przez Kryszpina wyklęci. Klątwy tej P. już nie doczekał, gdyż zmarł 22 II 1696. Ciała jego biskup żmudzki nie pozwolił pochować. Dopiero po długich sporach i interwencji u papieża, za wstawiennictwem brata P-a Kazimierza Michała, uzyskano pozwolenie na złożenie zwłok w kościele Kamedułów w Pożajściu.
Oba małżeństwa P-a (z Teklą Konstancją z Wołłowiczów, następnie z Marianną Teklą z Naruszewiczów) były bezdzietne. Majętności jego odziedziczyli bracia: Kazimierz Michał i Jan Kazimierz. Dobra Srzednik lub Średnik na Żmudzi i Bohdanów w pow. oszmiańskim (gdzie P. przed r. 1690 wzniósł kościół p. wezw. Św. Michała Archanioła) oraz wszystkie ruchomości przypadły synowi siostry P-a Katarzyny z jej małżeństwa z podkomorzym oszmiańskim Romanem Danilewiczem – star. płotelskiemu Michałowi, którego usynowił.
Wdowa Marianna wyszła w r. 1701 ponownie za mąż za skarbnika wołkowyskiego Jana Kazimierza Kaczanowskiego, co doprowadziło do zamieszek na Litwie i jego śmierci z rąk sług star. mińskiego Krzysztofa Zawiszy 16 I 1702. Zmarła ona dopiero po listopadzie 1726.
PSB, (Kirszensztein Jan Hieronim); Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Hedemann O., Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930 s. 426, 428; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego z czasów Jana Sobieskiego i Augusta II, Wil. 1843 I 19–22, 87, 88; Powidaj L., Wojna domowa Sapiehów ze szlachtą litewską w ostatnich latach XVII wieku i na początku XVIII wieku, „Przegl. Pol.” R. 7: 1872 t. 1; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII; Sarnecki K., Pamiętniki, Wyd. J. Woliński, Wr. 1958; Vol. leg., IV 1036, 1061, V 277, 289, 720, 750, 845; Zawisza K., Pamiętnik, W. 1862 s. 210–11; AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 12 nr 1578, Dz. V nr 11218, 11220 (Listy oryginalne P-a), Arch. Publ. Potockich rkp. 133 s. 323; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów rkp. 124.
Andrzej Rachuba