Ożarowski Piotr h. Rawicz (ok. 1730–1794), kasztelan wojnicki, targowiczanin, hetman w. koronny. Był synem Jerzego, oboźnego kor. (zob.), i Konstancji z Bobrownickich, chorążanki bracławskiej (zm. 1737). W l. 1743–6 uczył się w Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, który był dobrym znajomym ojca, a po jego śmierci pozostawał w kontakcie z opiekunami O-ego. W l. 1746–8 O. przebywał w Szkole Kadetów w Lunéville. Debiutował politycznie jako poseł krakowski na sejm 1754 r. W sprawie ordynacji ostrowskiej wystąpił wtedy, wbrew innym posłom krakowskim, w duchu propagandy Czartoryskich, żądając ewakuacji zajętego przez hetmana Dubna w imię nietykalności dóbr ziemskich. W r. 1757 tytułował się pułkownikiem, choć od 31 I t. r. miał patent generał-majora do specjalnych poruczeń; dn. 13 VI 1761 został generał-lejtnantem wojsk koronnych.

W r. 1764 O. jako delegat woj. krakowskiego na elekcję oddał głos na Stanisława Augusta; z woj. krakowskiego posłował na sejm koronacyjny, na którym donosił królowi o wyborze marszałka. Z tegoż województwa posłował na sejm 1766 r.; wyznaczono go na deputata do kalkulacji skarbu koronnego, wszedł w skład Komisji Skarbowej Koronnej na kadencję od 9 XII t. r. Jako komisarz skarbowy, ozdobiony 8 V 1767 Orderem Św. Stanisława, w czerwcu t. r. O. brał udział w rokowaniach z G. Benoîtem w sprawie pruskich pretensji celnych. Na sejmie 1767 r., jako poseł sandomierski, wszedł w skład delegacji traktatowej prowadzącej układy z dworem rosyjskim oraz do kilku komisji rozjemczych. Przemawiając na zebraniach delegacji 2 i 22 I 1768 O. wystąpił przeciw projektowi systemu podatkowego, który nadmiernie, jego zdaniem, obciążał dobra ziemskie. Krytykował skreślenie z budżetu wydatków na milicję skarbową i projektowaną milicję sądową. Zawiadomiony przez kuriera z Baru, 5 III 1768 informował króla, a potem Mikołaja Repnina o tamtejszym zgromadzeniu szlachty. W dwa dni później otrzymał pisarstwo w. koronne. W październiku 1769 był w Paryżu. W ruchu barskim udziału nie brał, a w opinii jego stronników był kreaturą królewską; 3 XI 1771 był wśród tych, którzy usiłowali wyrwać Stanisława Augusta z rąk zamachowców.

W r. 1773, rezygnując z funkcji komisarza, uniknął wymaganej od działaczy Komisji Skarbowej przysięgi na wierność konfederacji Adama Poninskiego. Wraz z pozostałymi członkami Komisji O. doczekał się od sejmu t. r. «zakwitowania» swej prawie siedmioletniej pracy. Za nią to pewnie nagrodził go król 4 XI t. r. Orderem Orła Białego. Podczas sejmu wybrano O-ego do kilku komisji rozjemczych, do komisji emfiteutycznych oraz do komisji, która miała wysłuchać petycji Kawalerów Maltańskich (sprawa ordynacji ostrogskiej). W r. 1775 zrezygnował z pisarstwa w. koronnego, które odstąpił Maksymilianowi Mielżyńskiemu. Na sejm 1776 r. został wybrany na posła z woj. krakowskiego, lecz udziału w obradach nie wziął, ponieważ z częścią posłów zobowiązał się nie przystępować do konfederacji. W maju 1779 przepraszał króla za swe postępowanie, tłumacząc się wiernością dla instrukcji. Na wieść o wakansie województwa krakowskiego w grudniu 1781 O. dopraszał się o dyplom, ale uzyskał tylko kasztelanię wojnicką (29 XII 1781). Prawdopodobnie krzesło zawdzięczał O. Stackelbergowi, od wiosny t. r. trwał bowiem romans tegoż z drugą żoną O-ego, Marianną z Dzierzbickich. W r. 1782 kasztelan został komisarzem do miast i miasteczek królewskich woj. krakowskiego w tamtejszej Komisji Boni Ordinis. Wiosną t. r. wszedł w skład mianowanej przez króla deputacji, która miała rozpoznać stan zdrowia bpa Kajetana Sołtyka. Dwór liczył, że wpływy O-ego w Krakowskiem pozwolą skłonić szlachtę do uznania słuszności poczynań kapituły (uwięzienie chorego biskupa i odsunięcie go od rządów diecezją). Rachuby te zawiodły, gdyż O. nie zamierzał, jak się wydaje, narażać się opozycji; namawiał jednak Sołtyka, by przeniósł się do Kielc, i został wtedy (czerwiec 1782) nowym jego opiekunem. Podczas sejmu t. r., na którym był senatorskim deputatem do konstytucji i został wybrany do Rady Nieustającej, O. zdecydowanie bronił stanowiska kapituły krakowskiej i orzeczenia Rady Nieustającej w sprawie Sołtyka. Tuż po sejmie Stanisław August dawał jednak do zrozumienia, że wie o współdziałaniu jego krewnych z opozycją podczas tajnego głosowania; król wyrzucał nadto O-emu brak umiaru w żądaniach coraz nowych łask dla rodziny i wymuszaniu ich za pośrednictwem Stackelberga.

W sierpniu 1783 O. był w Siedlcach podczas wizyty Stanisława Augusta u hetmanowej Aleksandry Ogińskiej; w wyniku spotkania kasztelan deklarował królowi swe przywiązanie i przyjmował odeń wyrazy ciepłych uczuć. Podczas podróży króla na Litwę w r. 1784 O. witał go w Białowieży, bliskiej jego starostwu suraskiemu; w połowie września t. r. przyjmował tam podążających do Grodna ambasadora rosyjskiego i posła pruskiego. Sejm 1784 r., prolongując mandat O-ego w Radzie Nieustającej, kwitował go z działalności w jej Departamencie Wojskowym za l. 1782–4. Podczas obrad O. zabrał głos w sprawie Komisji Skarbu Koronnego (był deputatem do przebadania jej czynności), postulując odjęcie Komisji części jurysdykcji; mówił nadto na temat zasad rekrutacji do wojska, opowiadając się za poborem. Fakt, że w tym czasie O. pośredniczył w wypraszaniu u Stackelberga promocji do wakansów, dowodzi jego dalszego zbliżenia do posła rosyjskiego. Ono zapewne stanowiło fundament starań O-ego o hetmaństwo i przyniosło mu królewską obietnicę podskarbstwa (maj 1785). Od 18 III t. r. do 7 III 1786 O. był szefem regimentu pieszego (potem 12.); tytułował się też rotmistrzem kawalerii narodowej i eks-pułkownikiem regimentu grenadierów. Wg opinii bpa Józefa Kossakowskiego od jesieni 1786 on i O. stali się po śmierci Augusta Sułkowskiego głównymi powiernikami Stackelberga. Sejm 1786 r. zakwitował prace O-ego w Departamencie Wojskowym za l. 1784–6; obrano go też do sądów sejmowych na kadencję od czerwca 1787. Brał również udział w toczonych podczas sejmu zakulisowych negocjacjach, m. in. w sprawie Marii Dogrumowej. Dn. 24 II 1787 gościł on w swej Brzózie (pow. radomski) zdążającego na Ukrainę Stanisława Augusta; powracającego króla podejmował w Jurkowie (13 VI) i Żarnowcu (7 VII).

Dopilnowawszy w porozumieniu ze Stanisławem Augustem sejmików poselskich krakowskich 1788 r., O. wkroczył w epokę Sejmu Czteroletniego z opinią człowieka, który pozostając w kręgu króla i prymasa Michała Poniatowskiego kierował się przede wszystkim zaleceniami Stackelberga. W listopadzie t. r. poparł prymasa, wypowiadając się przeciw znoszeniu Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej i zrywaniu z Rosją; jako zasadnicze zadanie sejmu wysuwał aukcję wojska. Gdy radzono nad zdobyciem na nią funduszy, O. w styczniu 1789 przedstawił projekt zmierzający do obniżenia świadczeń z dóbr ziemskich kosztem większego opodatkowania dóbr królewskich i duchownych. W początkach czerwca t. r. O. jako pierwszy z rotmistrzów przywiódł do Warszawy przed Komisję Wojskową powiększoną chorągiew kawalerii narodowej. Dn. 9 VI 1789 przedstawił sejmowi podstawowe założenia etatu aukcjonowanego wojska, jaki wypracowała deputacja, której O. prezydował. Jak wykazały materiały ambasady carskiej zdobyte podczas insurekcji warszawskiej, O. był już wtedy (od początków 1789 r.) pensjonariuszem Stackelberga, biorącym 2 000 dukatów rocznie. Od lipca t. r. ambasador usiłował wymusić dlań na królu podskarbstwo nadworne koronne, grożąc w razie odmowy nawet rozbiorem. Stanisław August, któremu opozycja zapowiedziała odjęcie dystrybuty w razie przekazania ministerium O-emu, odwołał się do Petersburga i uzyskał zrozumienie dla swego stanowiska. Dn. 18 XI 1789 O. wszedł w skład deputacji, która miała wypracować projekt ustawy o miastach królewskich; pod koniec tego miesiąca zabierał głos w sprawie zasad poboru rekruta, przedstawiając własny projekt. W trakcie dyskusji nad „Zasadami do poprawy rządu” 23 XII 1789, przeciwstawiając się projektom zmniejszenia roli senatu w działalności ustawodawczej, O. zapowiadał, że na poprawę ustroju politycznego się zgodzi, ale na całkowite obalenie dawnej formy rządu odpowie manifestem. Głos ten, już jako manifest, wniósł tegoż dnia do grodu. W kwietniu t. r. zrozumiał ostatecznie, że podskarbstwa nie dostanie, i zaczął, podobnie jak inni klienci Stackelberga, wycofywać się z aktywnej działalności w sejmie. Dla załagodzenia ambasadora Stanisław August ofiarował O-emu 4 000 dukatów i 3 I 1791 wypłacił mu z tego tytułu prawie 20 000 złp., lecz malkontenta nie przejednał. Na projekty zmiany w zakresie ustawodawstwa od stycznia 1791 O. odpowiadał skrajnie konserwatywną wykładnią praw kardynalnych. Na sesji 28 I protestował przeciw ustawie o sejmikach w imię obrony ubogiej szlachty. W tej sprawie wniósł dwie protestacje do grodu (31 I i 1 II), ostrzegając, że wykluczenie z sejmików gołoty i czynszowników otwiera drogę królewskiemu absolutyzmowi. Dn. 5 III 1791 O. wszedł w skład deputacji do spraw Kurlandii. Na sesji 1 IV t. r., gdy Józef Zajączek okrzyknął przeciwników cesji Gdańska Prusom «kabałą moskiewską», O. wyzwał go na pojedynek. Król i pośrednicy załagodzili sprawę. Podczas dyskusji na temat projektu o miastach 5 IV 1791 O., wraz z kilku posłami, zapowiedział, że nie dopuści do udziału mieszczan w sejmie i wyjdzie z protestacją; zgłosił ją przeciw ustawie o miastach królewskich 18 IV 1791.

Dn. 3 V należał O. do otwartych przeciwników „Ustawy Rządowej”, której ustanowieniu daremnie próbował przeszkodzić wysunięciem projektu o popisach wojewódzkich, a potem zgłosił formalny sprzeciw. W końcu czerwca t. r. wyjechał z Warszawy niby to dla ratowania zdrowia we Wrocławiu, w istocie zaś 1 VII był w Wiedniu u Szczęsnego Potockiego. Od jesieni t. r., przebywając w Warszawie, O. jawnie już kontaktował się z jasskimi malkontentami, najpóźniej zaś od stycznia 1792 miał ze Szczęsnym stały kontakt kurierski. Dn. 27 I 1792, gdy sejm odsądził Potockiego i Seweryna Rzewuskiego od urzędów, O. bronił ich w izbie, zaś po uchwale wniósł przeciw niej manifest. Dostrajając się do frazeologii listów Szczęsnego, pisał o swym «sumnieniu czystym i istotnej Ojczyzny i Rzpltej miłości». W marcu 1792 J. Bułhakow rekomendował swemu dworowi O-ego jako człowieka, który dał dowody wierności Rosji i któremu, podobnie jak bpowi Kossakowskiemu, marszałkowi Kazimierzowi Raczyńskiemu i kanclerzowi Jackowi Małachowskiemu, można powierzyć każde, najtrudniejsze nawet zadanie. «Od dawna zaprzedany Rosji, odważny, twardy i gotowy na wszystko» (Katarzyna II), O. otrzymał rychło od Bułhakowa nakaz jednania wśród posłów stronników dla przygotowywanej konfederacji antysejmowej. Obchody majowej rocznicy O., wraz z Bułhakowem i innymi stronnikami Rosji, spędził poza Warszawą. Zapewniał wtedy Szczęsnego, że jeśli plany ratowania ojczyzny się odwleką, wyjedzie za granicę.

U schyłku maja 1792 O. dostał od rosyjskiego kanclerza Aleksandra Bezborodki list zawiadamiający o wkroczeniu Rosjan i zalecający popieranie Targowicy. Nazajutrz po przystąpieniu króla do tej konfederacji, 24 VII 1792, O. powiózł Szczęsnemu list Stanisława Augusta z propozycją zasad współdziałania. Mianowany 31 VII konsyliarzem konfederackim, a 11 VIII generał-lejtnantem, dowódcą dywizji małopolskiej i komendantem garnizonu warszawskiego (komendantura dawała 24 000 rocznej pensji), O. wracał od szefów generalności jako zwierzchnik czteroosobowej grupy konsyliarzy targowickich, którzy mieli odebrać przysięgę na wierność konfederacji od wojska i centralnych magistratur koronnych. Dn. 19 VIII konsyliarze zjechali do Warszawy, 21 VIII zostali przyjęci przez króla i zażądali odeń nowego akcesu do Targowicy, a 19 VIII przyjęli nowo obranych rajców obu Warszaw, którym O. dał wykład o zgubności ustaw majowych dla mieszczaństwa. Przez cały ten czas O. czuwał jednocześnie nad akcesami konfederackimi w Krakowskiem i Sandomierskiem, by nie dopuścić tam do zmajoryzowania targowiczan przez ludzi dla nich niepewnych. Jako przedstawiciel konfederacji, a zarazem władza stolicy (szef garnizonu), 7 IX 1792 O. zakazał druku „Pamiętnika Historyczno-Politycznego” Piotra Świtkowskiego. Łaskawszy okazał się dla teatru, uznając po przesłuchaniu Wojciecha Bogusławskiego 12 IX, że zakazany przez marszałka Michała Mniszcha „Henryk VI na łowach” nie zawierał nic sprzecznego z prawami krajowymi, prawami człowieka i moralnością.

W sierpniu i wrześniu 1792 O. coraz natarczywiej upominał się u Szczęsnego o zapewnienie odpowiednich nagród dla synów: Kajetana i Stanisława; dla siebie żądał ministerium. Myślał o podkanclerstwie, ale wobec odsunięcia się hetmana Ksawerego Branickiego, zajął się sprawami wojska. Obecny był w Brześciu, zapewne w drugiej połowie września 1792, gdzie omawiał z generałami Michałem Kachowskim i Janem Pistorem plan dyslokacji wojsk koronnych i rosyjskich. Wg świadectwa Pistora O. nie zorientował się, że plan dyslokacji wojsk rosyjskich zmierzał do przecięcia komunikacji oddziałów polskich. Listy O-ego do Sz. Potockiego dowodzą, że w początkach października, gdy rozpoczęto realizowanie planów rozłożenia wojsk, O. zrozumiał, że Rosjanie zajmowali wszystkie ważne strategicznie punkty i przecinali łączność oddziałów polskich. Komendant alarmował w tej kwestii Szczęsnego, zapowiadał, że nie podpisze planów takiej dyslokacji, nic jednak nie wiadomo o jakimkolwiek oporze z jego strony.

Uporawszy się z problemem dyslokacji, O. wrócił do wprowadzania targowickiego ładu. W grudniu 1792 został jednym z przydanych marszałkowi w. koronnemu asesorów, którzy obok udziału w sądach marszałkowskich spełniali rolę cenzorów prasy, książek i spektakli teatralnych oraz dozorowali zgromadzenia publiczne («inkwizycja hiszpańska»). Zmierzając do zagarnięcia dowództwa nad gwardią pieszą koronną, prowadził od sierpnia t. r. kampanię przeciw ks. Józefowi Poniatowskiemu (naciski na jego wyjazd za granicę, żądanie, by król cofnął bratankowi ordery za wojnę 1792 r.); u schyłku t. r. O. kategorycznie i w tonie prowokacyjnym zażądał od przebywającego w Wiedniu księcia przysięgi na wierność Targowicy. Odpowiedź dla «generał-lejtnanta targowickiego», opublikowana przez ks. Józefa drukiem w początkach stycznia 1793, przesądziła sprawę. Król, który daremnie prosił bratanka o odpowiedź poufną i umiarkowaną w tonie, uległ naciskowi J. Sieversa i nadał O-emu dowództwo nad gwardią; targowicki rozkaz objęcia funkcji datowano 26 III 1793. Gdy na wieść o wkraczaniu Prusaków do Wielkopolski siedzący w Grodnie Szczęsny nakazał O-emu bronić kraju, ten upewniał się najpierw, czy chodzi li tylko o demonstrację oporu, i żądał pieniędzy. Na rozkaz Potockiego nakazał jednak części wojska marsz na zachód i 6 II 1793 natknął się na twarde veto Osipa Igelströma. Napięta sytuacja między polskim a rosyjskim dowódcą Warszawy trwała przez kilka dni; wobec pogłoski, że Rosjanie zamierzyli zająć arsenał, w nocy z 8 na 9 II O. postawił garnizon stolicy pod bronią. Czy pogłoska o arsenale była tylko wymysłem O-ego, jak przypuszczali lipscy emigranci, nie wiadomo. Dn. 9 II stało się jasne, że targowiccy szefowie pogodzili się z nieustępliwością Igelströma i wojska polskie ku Wielkopolsce nie podążą. Ośrodek lipski skomentował wydarzenia z początków lutego jako komedię, przez której odegranie sprawcy Targowicy chcieli osłabić oburzenie narodu przeciw sobie. W każdym razie O. Rosji się nie naraził, skoro w końcu lutego Sievers wniósł o podniesienie mu pensji do 500 dukatów miesięcznie. Ambasador uważał go za człowieka, który potrafi utrzymać w Warszawie spokój i porządek, myślał też o powierzeniu mu analogicznej roli w Grodnie. Na wieść o oblężeniu Częstochowy przez Prusaków O. na rozkaz hetmana Seweryna Rzewuskiego wydał 1 III 1793 ordynans obrony twierdzy, ale w szanse Polaków nie wierzył; zresztą już wcześniej ostrzegał Igelströma, że załoga zamierza się wzmocnić i bronić. Zapewne chciał wysondować stanowisko Rosjan, by odpowiednio dostosować swoje postępowanie. Dn. 9 III podpisał w Warszawie układ kapitulacji Częstochowy. Jako swego zaufanego Sievers wprowadził O-ego do powołanej przez Targowicę 1 III 1793 komisji, która miała zlikwidować sprawy banków Piotra Teppera; O. wszedł też do nowej komisji (dla banków Teppera, Karola Szulca i in.), gdy ta 11 V zastąpiła poprzednią.

Podczas sejmików poselskich wiosną 1793, wezwany do Grodna, O. należał, obok K. Raczyńskiego i Fryderyka Moszyńskiego, do głównych doradców ambasadora. Zaopatrzony przezeń w 3 000 dukatów, osobiście czuwał nad sejmikiem krakowskim, w Sandomierskiem wspomagał eks-kaszt. Teofila Załuskiego. Traktując O-ego jako jednego z kandydatów do laski przyszłego sejmu (po uprzedniej rezygnacji z krzesła senatorskiego), Sievers podwoił mu miesięczną pensję. O. postawił wysoką cenę laski: chciał awansu dla synów, a po wyjeździe za granicę hetmana Rzewuskiego (koniec kwietnia 1793) żądał dla siebie komendy nad wojskiem z pensją hetmańską. Gdy do tych warunków dołączył spłatę swych długów (30 000 dukatów), Sievers skłonił do przyjęcia laski Stanisława Bielińskiego. Jako zaufany ambasadora O. należał do orszaku, który odprowadzał króla do Grodna. Dn. 16 VI 1793 otrzymał tamże regimentarstwo generalne koronne. Następnego dnia był wśród 6 senatorów obecnych na inauguracyjnej sesji sejmu grodzieńskiego. Podczas zgromadzenia odpowiadał za grupę posłów, dla których trzymał stół i ekwipaże, pobierając na ten cel od Sieversa dodatkowo 1 000 dukatów miesięcznie. Obok Raczyńskiego i Moszyńskiego należał do głównych doradców ambasadora w sprawach Korony. W swych mowach podczas sejmu nie krył serwilizmu wobec Katarzyny II i Sieversa; dn. 21 VI, dogadzając żądaniom ambasadora, zręczną mową zdecydował o usunięciu publiczności z galerii; otwarcie też wypowiadał się za cesją terytorium na rzecz Rosji, czyli za rozbiorem, i za wyłonieniem żądanej przez Sieversa delegacji. Reputację patrioty chciał zdobyć mowami przeciw Prusom; przeciw nim to postawił u schyłku czerwca 1793 armię koronną w stan pogotowia, a podczas sesji 6 VII nakłaniał stany do decyzji obrony ojczyzny przed Prusakami. Pouczony przez Sieversa, by nie wydawał wojsku rozkazów bez uprzedniej zgody ambasadora, w następnych dniach radził sejmowi szukać ucieczki i obrony przed Prusami u Katarzyny II. Sam pod pretekstem choroby unikał bytności na sesjach, podczas których miano podpisać traktat z dworem berlińskim. Ostatecznie podpisał i ten dokument, jako członek delegacji do układów z rozbiorcami.

W czasie walki Sieversa o rozwiązanie konfederacji targowickiej O. stanął przy ambasadorze i opowiedział się za stworzeniem nowej, sejmowej konfederacji. Jako członek deputacji do ułożenia formy rządu (11 IX 1793) wszedł też w skład komisji, która miała przejrzeć rozporządzenia Targowicy i zmienić je pod dyktando Sieversa (14 IX 1793). Zawarty w październiku t. r. alians z Rosją uznał O. za sojusz, który «jedynie szczęście kraju naszego ustalić może» (mowa sejmowa z 7 X). Jako regimentarz wojsk koronnych O. zobowiązany został do złożenia sejmowi raportu o aktualnym stanie armii; sprawozdanie przedstawione przezeń w drugiej połowie sierpnia oparte było na raportach niektórych tylko dowódców i nie dawało obrazu kompletnego stanu armii. Na polecenie sejmu od listopada 1793 O. kontynuował pracę nad odtworzeniem pełnej listy starszeństwa i zasług korpusu oficerskiego; pracę tę ukończył w marcu 1794. Gdy w październiku 1793 wyłonił się problem redukcji wojska, O. uznał jej projekt za zgubny dla Rzpltej (mowy z 5 i 7 X); w czasie uchwalania go wyszedł z izby, ale ostatecznie nie odmówił Sieversowi współpracy i należał do grupy, która ustaliła z ambasadorem finalny kształt redukcji. Próby O-ego, by zwalniać szeregowych, a zatrzymywać oficerów (armia kadrowa), oraz starania o uratowanie budżetu wojskowego nie zdały się na nic wobec oporu Sieversa. Nie podważyły też pozycji O-ego w stronnictwie rosyjskim, skoro ambasador liczył nań jako na jedną z osób, które – za specjalną opłatą – pomogą w rekrutacji do wojska rosyjskiego w Polsce. Istotnie od marca 1794 O. współdziałał w tym procederze. Ów motyw chciwości odsłonił O. także wówczas, gdy w Grodnie decydowały się losy Szkoły Głównej Koronnej; wykorzystując tendencje Katarzyny II do podcięcia korzeni polskiego systemu edukacyjnego, O. wraz z Józefem Ankwiczem i K. Raczyńskim zmierzali do zagarnięcia dóbr, które stanowiły uposażenie uczelni. Podobnie dyskontowali oni konfiskaty mienia majowych przywódców (m. in. Hugona Kołłątaja). Oceniając zachowanie O-ego w Grodnie, satyryczny „Katalog ksiąg” ze stycznia 1794 przypisywał mu autorstwo „Żalów nad upadkiem ojczyzny” i „Pogardę zysków nieprawych”.

Dn. 9 XI 1793 O. otrzymał po Branickim buławę w. koronną. Sievers, polecając O-ego Igelströmowi, widział w nowym hetmanie człowieka, który «należy do nas całkowicie. Zrobi zgoła wszystko, czego się odeń zażąda». Dn. 16 XII t. r. O. otworzył w Warszawie pierwszą sesję nowej Komisji Wojskowej Koronnej. Zasadniczym zadaniem, jakie Komisji wyznaczył Igelström, była redukcja wojska. Uniżony wobec nowego ambasadora (korespondował z nim po rosyjsku), O. nie zamierzał stawiać oporu. Ulegając jednak opinii wojskowych fachowców Komisji, generałów Augustyna Cichockiego i Jana Henryka Dąbrowskiego, próbował złagodzić nieco formę redukcji; postulował jej wolniejsze tempo i wypłacanie zwalnianym odszkodowań, by nie prowokować społeczeństwa. W oczach Polaków był O. jedną z najbardziej znienawidzonych kreatur rosyjskich. Do niego to ponoć zwrócił się podczas premiery „Krakowiaków i górali” (1 III 1794) aktor recytujący słowa: »Bo jak casem się nie uda – Cnota miewa górę – To nie będą żadne cuda – Że ty weźmiesz w skórę». W tych tragicznych dniach O., wraz z generałami rosyjskimi, wyprawiał karnawałowe bale. Zaalarmował go dopiero marsz gen. Antoniego Madalińskiego (początkowo O. nie przeniknął celu brygadiera), a poraził wybuch powstania, który zwiastował burzę także w Warszawie. Przygotowując się do jej odparcia, O. nakazał oddziałom polskim pełne współdziałanie z generalicją rosyjską. Od początków kwietnia poważnie chory, zdobył się jednak na osobiste czuwanie nad przygotowaniami antypowstańczymi. Ufając zwykle gen. Cichockiemu, nie zgodził się wtedy na postulowane przezeń umieszczenie pułku Ignacego Działyńskiego przy arsenale (dla ochrony zbrojowni przed »buntownikami»), jakkolwiek udziału Cichockiego w spisku nie był świadom. Nie ufał już jednak polskiej generalicji i w obawie przed jej powiązaniami z powstaniem zaakceptował rosyjski plan rozbrojenia oddziałów polskich w Wielki Piątek (18 IV 1794).

Obudzony 17 IV o godz. 4³⁰, O. z niewielką eskortą wypadł na ul. Długą, próbował rozbrajać i aresztować insurgentów i dopiero ujrzawszy się w mniejszości uciekł na Zamek. »Dawny jurgieltnik ambasady rosyjskiej spełnił swój obowiązek wobec Rosji nieszczęśliwie, ale lojalnie i do ostatniego tchu» (W. Tokarz). Król nie odmówił O-emu schronienia, przewidując jednak wypadki radził mu ukrycie się przed powstańcami. Aresztowany przez nich 18 IV, O. więziony był najpierw w Pałacu Rzpltej, a od 7 V w Prochowni. Pod wpływem rozruchów ludowych i żądań ukarania zdrajców 9 V 1794 Rada Zastępcza Tymczasowa wydała polecenie, by Sąd Kryminalny Ks. Mazowieckiego rozstrzygnął sprawę O-ego, Ankwicza, bpa Kossakowskiego i hetmana Szymona Zabiełły. Niekompetentny do sądzenia tego rodzaju spraw sąd, obradujący w Ratuszu, pod presją ludowego samosądu po trzygodzinnym posiedzeniu wydał wyrok śmierci. Jego podstawą stały się papiery ambasady rosyjskiej, które w czasie insurekcji wpadły w ręce powstańców i były badane przez Deputację Indagacyjną. Znaleziono wśród nich m. in. kwity wystawiane przez O-ego ambasadorom rosyjskim przy otrzymywaniu rat jurgieltowych. Wyrok śmierci przez powieszenie wykonano na O-m 9 V 1794 na Rynku Starej Warszawy. Opinię współczesnych o słuszności wyroku i winie skazanych upamiętniła napisana przez Michała Czackiego «Tragedia w jednym akcie» pt. „Sześciu nieboszczyków na brzegach Styksowych w roku 1794”. Postaci O-ego przypisywano w niej pośmiertne wyrzuty sumienia.

Pierwszą żoną O-ego była Elżbieta Pacówna, córka Piotra, starosty wilejskiego, poślubiona prawdopodobnie w r. 1760 (zm. w r. 1766 we wsi Koryto i została pochowana 29 VII t.r. w kościele Reformatów w Pińczowie). W grudniu 1774 wdowiec podpisał intercyzę przedślubną z młodziutką Marianną Dzierzbicką, podczaszanką inowłodzką, która wtedy zapewne została jego żoną. O. mieszkał najchętniej w posiadanej od r. 1778 Brzózie; są ślady, że próbował przekształcić ją w miasteczko. Od r. 1785 rozpoczął w »państwie brzóskim» akcję osadzania «olendrów». Był nadto właścicielem m. in. Jurkowa i miasteczka Działoszyce w pow. wiślickim oraz Żernik Górnych koło Buska. W r. 1771 otrzymał niegrodowe starostwo suraskie na Podlasiu; wśród jego poddanych, z którymi procesował się o powinności, zasłynął jako tyran. Od r. 1785 posiadał też niegrodowe starostwo żarnowieckie (pow. ksiąski). W Warszawie O. miał w l. 1785–90 (może tylko dzierżawił) pałac Chodkiewiczów przy ul. Miodowej (dziś nr 14) i dwa dworki na Solcu (1790). Część ruchomości O-ego została po jego śmierci przejęta przez skarb państwa. Wdowa pocieszyć się mogła nadaniami Katarzyny II i Pawła I. Synami O-ego z małżeństwa z Pacówną byli: Kajetan (zob.), Stanisław (zob.) i Jerzy (zob.). Dzierzbicka dała mu synów: Kazimierza, Seweryna, Adama (zob.) i Franciszka, wszystkich z czasem w służbie rosyjskiej; z nich Kazimierz i Seweryn, pułkownicy, zginęli w bitwie pod Frydlandem w r. 1807.

Estreicher (ponadto: Głos … 23 XII 1789, Głos … 28 I 1791, Głos … 27 I 1792, Obrachunek płacy… na utrzymanie i żywność dla przybywających i nieprzysięgłych oficyerów wojska Rzpltej, [1793], Projekta… Piotra O-ego… i … Gołyńskiego, [1793], Sztab generalny jak się znajduje, [po 10 VII 1793]); Finkel, Bibliogr.; Enc. Org.; Enc. Wojsk.; W. Enc. Ilustr.; Słown. Geogr., (Jurków, Suraż, Żarnowiec, Żerniki Górne); PSB, (Mielżyński Maksymilian); Żychliński, XVI; Łoza, Kawalerowie; – Baranowski B., Z dziejów antyfeudalnych ruchów chłopskich na Podlasiu, W. 1953 s. 122–4, 126–7, 154–5; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1925 I–II; Blum K. L., Ein russischer Staatsmann … (Jakob Johann Sievers), Lepzig–Heidelberg 1858 III 103, 125–6, 135, 141, 147–8, 210, 218–19, 288–9, 307, 345, 380, 404–5, 465–6, 488, IV 19, 31–2, 653; Boyé P., La cour polonaise de Lunéville, Nancy–Paris–Strasbourg 1926; Dihm J., Trzeci maj, Kr. 1932 s. 17, 28; Dzwonkowski W., Warszawa wiosną 1794 r., „Przyjaciel Ludzkości” (W.) 1912 s. 22, 34, 38; [Gacki] G. J., Brzoza, „Pam. Relig.-Moralny” T. 19: 1850 s. 384–5, 397, 411; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 30; Iłowajski D., Sejm grodzieński, P. 1872 s. 32, 34, 63–4, 82, 90, 93, 113–14, 117, 123, 133, 141–3, 147, 155, 165, 169–70, 173–4, 178, 201, 253, 256, 301, 305, 325; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–8 I 242, 272, 278, 425, 514–18, 523, II/1 239, 251, II/2 534, III 84, 89; Konarski S., Kanoniczki warszawskie, Paryż 1952; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1938 II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926 (poza indeksem s. 104); Kurnatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II–VI; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P.–W. 1885–1903 I 75, II 156, 204, 209, 223, 375, 386–7, III 228–9, 236, 278, 290, 293, 310, 312, 315, 319, 320, 322, 325, 333, 392–3, 399, 407–8, 411, 432–3, 438–9, 440, 505; Kraushar A., Barss palestrant warszawski, Lw. 1903 s. 25; tenże, Książę Repnin i Polska, W. 1900 II 261–3, 268–71, 318; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łukaszewicz W., Targowica i powstanie kościuszkowskie, W. 1953; Mann Z., Stanisław August na sejmie ostatnim, W. 1938; Materiały do Słownika Historyczno-Geograficznego Województwa Krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788–1792), Wr. 1960; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” R. 51: 1960 s. 345; Morawski K., Ignacy Potocki, Kr. 1911; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Nowak J., Satyra polityczna konfederacji targowickiej i Sejmu Grodzieńskiego, Kr. 1935; tenże, Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933; Pawłowski P., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Radwański Z., Prawa kardynalne w Polsce, P. 1952 s. 170; Raszewski Z., Staroświecczyzna i postęp czasu, W. 1963; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr.–W. 1906; Schmitt H., Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, Kr. 1867 III 72, 74, 145, 195, 198; tenże, Panowanie Stanisława Augusta, Lw. 1870 II 348, 433; Skałkowski A., Jan Henryk Dąbrowski, Kr. 1904; tenże, Książę Józef, Bytom 1913; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, W. 1976; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce w. XVIII, W. 1949; Sobieszczański F. M., Warszawa, W. 1967 I–II; Solov’ev S., Istoria padienia Polši, Moskva 1863 s. 266, 327, 331; Tokarz W., Insurekcja warszawska, Lw. 1934; tenże, Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I; tenże, Rozprawy i szkice, W. 1959 II; tenże, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kr. 1911; Wąsicki J., Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku, P. 1952 s. 31, 73, 116, 118; Wiśniewski J., Dekanat kozienicki, Radom 1913 I 4–6, 9–10, II 4, 6; tenże, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczowskim, skalbmierskim i wiślickim, Mariówka 1927 s. 312; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Z rontem marszałkowskim przez Warszawę, W. 1961; Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w dobie rozbiorów, W. 1959; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794–7, Wil. 1938; – Akty powstania Kościuszki, I–II; [Caché de B.], Ostatni rok Sejmu Czteroletniego w świetle listów Chargé d’affaires dworu wiedeńskiego Benedykta de Cachégo, Kat. 1977 s. 157–64; Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin, Paris 1875 s. 362, 366; Diariusz sejmu coronationis… 1764, W. 1765; Diariusz sejmu… 1766, W. [b. r.], (sesja 14); Diariusz sejmu … 1782, W. [b. r.]; Diariusz sejmu … 1784, W. 1785; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Jakubowski W., Listy do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 157; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Cz. II: Dokumenta do historii drugiego i trzeciego podziału, Kr. 1891 s. 242–3, 247–50, 253; Kiliński J., Pamiętniki, W. 1958; Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; [Kołłątaj H.], Listy … pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, P. 1872 II 60–1, 109, 115, 144, 150, 152–3, 157; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Księgi referendarii koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1955–7 I–II; Lubomirski S., Pamiętniki, W. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Lustracja województwa krakowskiego 1789, Wr. 1962 I; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Naruszewicz A., Diariusz podróży J. K. Mci na Ukrainę roku 1787, W. 1805 s. 10, 405, 412–14, 420, 431, 443, 452, 468, 471; tenże, Diariusz podróży Najjaśniejszego Stanisława Augusta króla polskiego na sejm grodzieński, W. 1784 s. 10, 11, 15, 19; tenże, Korespondencja, Wr. 1959; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I–II; O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, Lw. [b. r.] s. 150, 248, Bibl. Mrówki, t. 147–51; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Patz J. J., Z okien ambasady saskiej, W. 1969; Pistor J. J., Memoriał o rewolucji polskiej 1794, W. 1924 s. 3–4, 13, 24, 27–8, 31, 150–3, 171, 192; Poezja powstania kościuszkowskiego, Kielce 1946 s. 75–8; Poezja Sejmu Czteroletniego, Wr. 1950 s. 11–12; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Powstanie T. Kościuszki z pism autentycznych, P. 1846 s. 143–4; Rok nadziei i rok klęski, W. 1964 (w indeksie błędnie jako: Jerzy); Sbornik Russ. Ist. Obšč., XLVII; Sievers J. J., Drugi rozbiór Polski, W. 1906 I 29, 79, 99, 100, 103, 109, 114, 120–1, II 12, 40, 47, 54, 56, 64–5, 129–30, III 12, 47, 77–8, 99, 100, 103–4, 109; Stanisław August i książę Józef Poniatowski w świetle własnej korespondencji, W. 1904; Śniadecki J., Listy… w sprawach publicznych, P. 1872 s. 114, 127, 130–1; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Trembecki S., Listy, Wr. 1954; Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji polskiej 1794, W. 1967; Vol. leg., VII 226, 313, 448, 454, 555, 557, 564, 569, 594, 605, 607, 767, 770, 820, 869, VIII 131, 190, 202, 239, 245, 391, 418, 436, 441, 447, 477, 488, 511, 601, IX 1, 5, 7, 11, 32, 34, 40–1, 47, 156, 211, X; W dzień imienin… Piotra O-ego … 19 X 1793, [b. m. r.]; Wodzicki S., Wspomnienia z przeszłości, Kr. 1874 s. 156; Wojda K., O rewolucji polskiej w roku 1794, P. 1867 s. 20, 24, 30, 53–4, 56; Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, „Roczn. Pol. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 52, 134; – AGAD: Arch. Król. Pol. 203, Arch. Publiczne Potockich 279a/293, Arch. Radziwiłłów Dz. V 11182, 11229, Arch. Sejmu Czteroletniego 10, tzw. Metryka Lit., t. 11 s. 48, Sigillaty, t. 27, 29, 32, 35, Zbiór Popielów 161, ponadto BOZ 2036 t. 2; B. Czart.: rkp. 654, 678, 698, 700, 723, 729, 735, 761, 889, 928; B. Jag.: rkp. 6147, 7598; B. Kórn.: rkp. 2188; B. Narod.: rkp. 6662, 8486; B. Ossol.: rkp. 527, 6851, 11639/II, 11647–8, 11860; B. PAN w Kr.: rkp. 690, 2642.

Zofia Zielińska