Maleszewski (Maliszewski) Piotr Paweł Jan h. Godziemba (1767–1828), ekonomista, historyk, działacz polityczny, publicysta. Nieślubny syn Michała Poniatowskiego, późniejszego prymasa, i Marii z Wiśniewskich Maleszewskiej. Legalnym ojcem M-ego był Jan Maleszewski, wiceburmistrz Lidzbarka. M. legitymował się metryką zmarłego syna Maleszewskich Piotra, ur. w Lidzbarku w r. 1762. Sam M. podawał, że urodził się w woj. warszawskim w r. 1767. W r. 1780 M. ukończył szkołę wydziałową w Płocku. W Akad. Krak. przez 3 lata studiował w zreformowanym Kolegium Fizycznym. M. był prawdopodobnie autorem pracy wydanej anonimowo w Warszawie w r. 1786, pt. O związkach i przystosowaniu wzajemnym rolnictwa, rękodzieł i handlu. Autor oparł się na źródłach francuskich, zwłaszcza na pracy E. Condillaca, „Le commerce et le gouvernement…” (1776). W r. 1786 M. wyjechał do Paryża wysłany tam na dalsze studia przez M. Poniatowskiego. Przed wyjazdem wstąpił do loży wolnomularskiej «Świątynia Izis» i jako członek Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego został przyjęty do loży «de la Réunion des Etrangers» na Wschodzie Francji. Dzięki powiązaniom masońskim miał ułatwione kontakty z tamtejszymi kołami rządowymi. W l. 1789–91 odbył M. z prymasem Poniatowskim podróże do Włoch i Anglii. Śledził jednocześnie prace Sejmu Czteroletniego. W r. 1790 ukazała się praca M-ego, napisana na polecenie Stanisława Augusta, a wydana anonimowo w Warszawie, pt. Opisanie porządku sejmowania w parlamencie angielskim. M. działał już wówczas na terenie Francji jako informator i tajny agent królewski. Do zadań jego należało propagowanie sprawy polskiej we Francji poprzez prasę i osobiste stosunki z przedstawicielami życia politycznego
W lipcu 1792 M. wyruszył z Paryża w drogę do kraju. W czasie krótkiego pobytu w Polsce zawarł trwałą, serdeczną przyjaźń z J. Sułkowskim, który pozostawał odtąd pod wpływem i urokiem starszego od siebie przyjaciela. Już jednak w końcu grudnia t. r. król wysłał M-ego z powrotem do Francji w tajnej misji politycznej. Po drodze M. zatrzymał się w Lipsku dla nawiązania kontaktów z emigrantami polskimi, którzy jednak uprzedzeni o jego misji przyjęli go nieufnie. W Paryżu stanął M. 12 II 1793. W kwietniu t. r., w okresie represji stosowanych wobec cudzoziemców, M. został aresztowany pod zarzutem utrzymywania korespondencji z wrogami Francji. Zwolniony na skutek interwencji J. Sułkowskiego, musiał ukrywać się w Paryżu w okresie zaostrzonego terroru, jaki nastąpił po zamordowaniu J. P. Marata w lipcu 1793. Dopiero w końcu 1793 r. lub początkach r. n. małżeństwo, zawarte z córką przyjaciela, Jean Michel Venture de Paradis, cenionego znawcy języków orientalnych, przyczyniło się do pewnej stabilizacji położenia M-ego we Francji. Pobyt w zrewolucjonizowanym Paryżu, związanie ze społeczeństwem francuskim, a także śmierć M. Poniatowskiego wpłynęły na zmianę poglądów M-ego, który z agenta królewskiego stał się gorącym republikaninem i radykałem. Swoje credo polityczne zawarł M. w pracy napisanej pod wpływem wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, a wydanej w Paryżu w r. 1795, pt. Recherches politiques sur l’état ancien et moderne de la Pologne appliquées à sa dérnière révolution (opublikowana pod nazwiskiem J. Ph. Garran). M. krytykował w niej kompromisową treść Ustawy Majowej i występował jako radykalny obrońca praw mieszczan i chłopów. Żądał zupełnego zrównania stanów i uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania. Postulował podział kilku największych fortun magnackich, nadawanie ziemi z dóbr narodowych chłopom i mieszczanom. Z inspiracji przebywającego w Grodnie Stanisława Augusta powstała polemiczna rozprawa „Reflexions sur un pamphlet français d’un Mr. Garran” (rkp.), która przeciwstawiała radykalnym żądaniom M-ego argumenty wywodzące się z zasad Konstytucji 3-go Maja.
W l. 1795–6 M. złożył rządowi francuskiemu kilka memoriałów, w których wzywał do zajęcia się sprawą polską. Stawiając w odbudowie Polski na antagonizm Prus i pozostałych państw rozbiorczych, proponował stworzenie pod przewodem Francji ligi wymierzonej przeciwko Austrii i Rosji. Memoriały te były drukowane w streszczeniach lub wyjątkach w paryskim „Monitorze”. Formalnie nie był M. związany z żadnym stronnictwem emigracyjnym, miał jednak wpływy zwłaszcza wśród przedstawicieli radykalnej Deputacji, którym dopomagał do nawiązania stosunków z rządem francuskim i generalicją. Podobnie jak Sułkowski, M. odnosił się bardzo krytycznie do poczynań gen. J. H. Dąbrowskiego i całego obozu legionowego. Spod pióra M-ego wyszedł w r. 1798 jadowity paszkwil skierowany przeciw Dąbrowskiemu (Lettre de Jean Woytyński, Polonais, au général Dombrowski…, toż w języku polskim). W t. r. M. pełnił przez krótki czas funkcje sekretarza ambasady francuskiej w Wiedniu przy gen. J. Bernadotte, którego zainteresował sprawą polską i skłonił do podjęcia starań o zwolnienie H. Kołłątaja z więzienia austriackiego. Powrót M-ego z placówki wiedeńskiej zbiegł się z przyjazdem do Paryża T. Kościuszki (1798). Naczelnik, podejrzewając M-ego o wydanie Rosji przygotowań do insurekcji, prowadzonych w Paryżu w r. 1793, począł przestrzegać przed nim jako delatorem emigrację i władze francuskie. M., który zawinił wówczas tylko pośrednio swymi raportami składanymi królowi za pośrednictwem gen. J. Komarzewskiego, narażony teraz na upokorzenia, a nawet represje ze strony Dyrektoriatu, musiał wycofać się chwilowo z życia politycznego. Do wpływów powrócił z chwilą, kiedy przyjazny mu gen. Bernadotte został ministrem wojny i mianował go swym sekretarzem. M. wolał jednak usunąć się z Paryża i przyjąć odpowiedzialną funkcję generalnego kontrolera dochodów i wydatków w armii alpejskiej gen. J. Championneta (15 VII 1799), a wkrótce potem – to samo stanowisko w armii włoskiej. W r. n. jako kontroler armii reńskiej gen. J. V. Moreau nadzorował ściąganie kontrybucji na terenie Szwabii, Frankonii, Styrii i Karyntii.
Po wystąpieniu z administracji wojskowej w r. 1801 M. zainteresował się problemem handlu czarnomorskiego. W memoriale do rządu francuskiego, opublikowanym w r. 1802 w czasopismach francuskich i niemieckich, wykazał korzyści, jakie przyniesie Francji handel z Ukrainą (Sur le commerce de la Mer Noire). Uzyskał też dla swych planów poparcie Bonapartego. We wrześniu 1802 M. znalazł się w Warszawie, a w listopadzie wybrano go na członka czynnego Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W maju r. n. na posiedzeniu plenarnym Towarzystwa wygłosił pochwałę matematyka Ignacego Zaborowskiego. M. należał w tym czasie do udziałowców domu handlowego, jaki pod firmą «Trzecieski, Horodyski et Comp.» powstał w Odessie dla rozwijania handlu czarnomorskiego. Brał również udział w zakładaniu innych spółek handlowych. W czerwcu 1803 M. znalazł się w Odessie, gdzie badał warunki dla rozwoju handlu z Francją. Zerwanie jednak stosunków dyplomatycznych między Francją a Rosją w r. 1803 uniemożliwiło realizację tych zamierzeń. M., zapewniwszy sobie w Polsce udział w spadku po M. Poniatowskim, powrócił do Paryża. Odtąd – jako zdeklarowany i nieprzejednany wróg cesarza i jego polityki – nie brał udziału w życiu politycznym Francji. Zrywały się również węzły łączące go z krajem; wiadomość o nominacji M-ego w r. 1816 na referendarza stanu nie znalazła potwierdzenia. Nie doszedł też do skutku projekt A. J. Czartoryskiego powołania M-ego na dyrektora Liceum Krzemienieckiego. Ze względu na stały pobyt we Francji Warszawskie Tow. Przyjaciół Nauk przeniosło go w r. 1820 z rzędu członków czynnych na członka korespondenta.
Nad życiem M-ego ciążyły aż do końca więzy krwi łączące go z rodziną Poniatowskich: dawna zależność od prymasa, usługi świadczone królowi. Przysparzały mu one wrogów, utrudniały otwarte wystąpienia, skłaniając do prowadzenia z ukrycia intryg politycznych. Szukał więc M. wytchnienia w pracy naukowej i lekturze, która była mu «jedyną w całym życiu rozkoszą». Pełen kompleksów publikował mało, najchętniej anonimowo, czy też pod nazwiskiem przyjaciół. Duża część jego dorobku naukowego pozostała w rękopisie. Dzieło historyczne, którego nie dokończył, wydała jego żona w Paryżu w r. 1832, pt. Essai historique et politique sur la Pologne depuis son origine jusqu’en 1788 (wyd. 2. Paryż 1833, wyd. 3. Berlin 1833). M. nie pozostawił syntetycznego opracowania swych poglądów społecznych i ekonomicznych, utrwalał je tylko w uwagach i zapiskach. Dążył do stworzenia «nauki społecznej» traktującej o prawach rozwojowych społeczeństwa. Miała ona na celu wskazanie drogi, po jakiej winna iść naukowa polityka, aby zapewnić człowiekowi szczęście i dobrobyt. W pracy – tak umysłowej jak i fizycznej – widział M. czynnik twórczy dziejów. Wierzył, że «ludzie pracy» dopuszczeni do udziału w rządach stworzą nową pozytywną politykę. Był również M. zamiłowanym pedagogiem, którego zdaniem edukacja winna polegać przede wszystkim na uczeniu systematycznego obserwowania i myślenia. W r. 1803 po powrocie do Francji napisał Pro memoria o zaszłych odmianach w edukacji publicznej… po upadku Polski (rkp. opubl. w r. 1962). W okresie Królestwa Kongresowego utrzymywał kontakty z władzami oświatowymi w Warszawie i pełnił rolę nieoficjalnego polskiego attaché kulturalnego we Francji. Do niego kierowano z Warszawy stypendystów z prośbą o opiekę i pomoc. M. zajmował się młodzieżą po ojcowsku, pomagał bezinteresownie w studiach, udzielał lekcji prywatnych, wdrażając swych uczniów do samodzielnej pracy. W kręgu jego wpływów kształtowali swe poglądy: Fryderyk Skarbek, Anna z Zamoyskich Sapieżyna, jej syn Leon Sapieha, Michał Wiszniewski, Franciszek Armiński i wielu innych.
Od r. 1823 – dotknięty kataraktą – począł M. tracić wzrok. Zmarł 28 VIII 1828 we Francji, w majątku żony. Pochowany został na wiejskim cmentarzu w Maison Neuve pod Chatellerault (departament Deux Sèvres).
Pierwsze małżeństwo M-ego z piękną Victoire Françoise, zwaną «Egipcjanką», przedstawicielką ówczesnych «merveilleuses», nie było dobrane i przysporzyło mu wielu trosk. Miał z nią córkę ur. w Paryżu w r. 1794, Victoire Clementine, późniejszą Alfredową de Laqueuille. Poza tym nazwisko M-ego nosiły 2 córki jego żony: Adela Mortier i Olimpia Leonardowa Chodźko. Po śmierci żony w r. 1813 M. zawarł w r. 1816 powtórny bezdzietny związek małżeński z Jeanne, córką dawnego przyjaciela Jean Philippe Garran de Coulon.
Opinie o M-m – tak za jego życia, jak i po śmierci – wydawano najsprzeczniejsze. Kiedy J. Sułkowski, F. Skarbek, U. J. Niemcewicz, pełni uznania, podziwiali jego wiedzę, zdolności i patriotyzm, emigranci polscy – zwłaszcza przedstawiciele Agencji – widzieli w nim tylko wichrzyciela i demagoga. Niejednolicie oceniali go również historycy i ekonomiści polscy. Najpozytywniej – odkrywca rękopiśmiennej spuścizny M-ego A. Grodek, zdaniem którego «jako socjolog i ekonomista stoi M. w czołowej grupie uczonych Zachodu».
Portret w posiadaniu p. H. B. de Laqueuille we Francji, reprod. w: Grodek A., P. M. i jego nauka społeczna, W. 1936; Podob. z okresu młodości: rys. Perry wg Vicara, litogr. Engelmann, reprod. w: Essai historique et politique sur la Pologne…, Paris 1832 i 1833 oraz w opracowaniach polskich; – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie), V (kilka nieścisłych informacji); Enc. Nauk Polit., III 850–2; Larousse du XIX siècle, Paris 1873; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918–9 I–III (kilka błędnych informacji); Dihm J., Kościuszko nieznany, W. 1969; Górski J., Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodarczy 1807–1830, W. 1963; Grodek A., Kradzież literacka…, w: Wybór pism, W. 1963 I 211–24 (hipoteza nie znalazła potwierdzenia); tenże, Memoriał P. M-ego o szkolnictwie warszawskim, „Zesz. Nauk. SGPiS” 1962 z. 37; tenże, P. M. i jego nauka społeczna, W. 1936 (wizerunek), Wyd. 2., Wybór pism, W. 1963 I 47–210 (praca podstawowa, oparta na archiwaliach częściowo zniszczonych); tenże, Puścizna rękopiśmienna P. M-ego, „Roczn. Dziej. Społ. i Gosp.” T. 2: 1932–3 s. 141–4; Hass L., Ze studiów nad wolnomularstwem polskim ostatniej ćwierci XVIII w., „Kwart. Hist.” R. 80: 1973 s. 602–3; Korzon T., Przyczynek do emigrackiej działalności Kościuszki…, „Kwart. Hist.” R. 18: 1904 s. 52–3; Kraushar A., Barss, palestrant warszawski…, W. 1904 s. 23–4, 40; tenże, P. M., pierwszy korespondent zagraniczny Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, w: Okruchy przeszłości, W. 1913 s. 179–86 (podob.); Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze, Kr. 1912; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 57, 279, 285; Pachoński J., Legiony polskie 1794–1807, Prawda i legenda, W. 1969–71 I (podob.) III; Tokarz W., Ostatnie lata H. Kołłątaja, Kr. 1905 I–II; Tomkowicz S., Z wieku Stanisława Augusta, Kr. 1882 II 18–23; – Amilkar Kosiński we Włoszech, Wyd. W. Kosiński, P. 1877 s. 314; Arch. Wybickiego, I; Drzewiecki J., Pamiętniki, Wil. 1958 s. 180, 196; Listy A. Orchowskiego do M. Rahozy, „Spraw. Muz. Narod. w Rapperswilu” 1907 s. 69, 73–7; Listy Kniaziewicza do Dąbrowskiego, „Kwart. Hist.” R. 13: 1899 s. 527, 531; Listy znakomitych Polaków wyjaśniające historię Legionów polskich, Kr. 1831 s. 28, 35, 39; Maleszewska J., Notice sur P. M., Paris 1829; Reinhard M., Avec Bonaparte en Italie, Paris 1946 (Listy J. Sułkowskiego do M-ego); – „Kur. Warsz.” 1828 nr 289 (nekrolog); „Roczn. Tow. Warsz. Przyj. Nauk.” T. 21: 1830 s. 122–3; – B. Narod.: rkp. IV 7000 (Inwentarz papierów M-ego, listy J. Sułkowskiego do M-ego); B. PAN w Kr.: rkp. nr 163/I (listy M-ego do A. Horodyskiego), nr 717 (listy M-ego do F. Dmochowskiego); B. SGPiS w W.: rkp CVI (Papiery M-ego częściowo zdekompletowane w okresie wojny); B. Ukraińskiej Akademii Nauk w Lw.: 60 listów M-ego do Anny z Zamoyskich Sapieżyny ze zbiorów Ossolineum.
Maria Manteufflowa