Potocki Piotr h. Pilawa (zm. 1657), rotmistrz wojsk koronnych, starosta kamieniecki, latyczowski i czerkaski, wojewoda bracławski. Był synem Mikołaja, hetmana w. kor. (zob.), i jego pierwszej żony Zofii z Firlejów, rodzonym bratem star. niżyńskiego Stefana (zob.) i generała ziem podolskich Mikołaja (zob.), przyrodnim natomiast pisarza polnego Jakuba (zob.) i Dominika (zob.).
Brał P. udział w walkach z powstaniem kozackim w l. 1637–9, dowodził wówczas kwarcianą chorągwią kozacką swego ojca. Uczestniczył w działaniach przeciw Pawlukowi w grudniu 1637; w bitwie pod Kumejkami (18 XII) na rozkaz ojca chorągiew dowodzona przez P-ego, walczącego «bez pancerza i blachy» (Sz. Okolski) pierwsza zaszarżowała na tabor kozacki, parokrotnie powtarzała atak, aż za trzecim razem wdarła się wraz z innymi chorągwiami do wnętrza taboru. Na rozkaz ojca P. podpalił wozy z prochem, co wywołało popłoch wśród Kozaków i spowodowało załamanie się ich obrony w czołowej części taboru. W walkach z nowym powstaniem kozackim J. Ostrzanina, w czasie działań przeciw Iwanowi Putywlcowi (18 V w pobliżu Łubień) chorągwią kozacką hetmana Potockiego dowodził por. Komorowski, zapewne więc nie było wówczas P-ego w obozie polskim. Być może wrócił on na teren działań wojennych dopiero w czerwcu, wraz z ojcem, który przybywszy pod uroczysko Starzec u ujścia Suły do Dniepru zablokował tu główne siły kozackie pod Dymitrem Hunią, nowym hetmanem. W nocy z 6 na 7 VIII hetman Potocki wysłał m. in. P-ego na pomoc swym chorągwiom nadwornym lekkiej jazdy, broniącym przejścia grupie kozackiej Filonenki do obozu Huni. Jako poseł na sejmie warszawskim w lutym 1642 został wyznaczony do komisji mającej zbadać konflikty pomiędzy Koroną a Wołoszą. Przed r. 1643 ojciec scedował mu starostwo kamienieckie. W l. 1643–8 był P. rotmistrzem kwarcianej chorągwi kozackiej (rozbitej pod Korsuniem 26 V 1648), w l. 1647–8 miał i kwarcianą chorągiew wołoską. Dn. 30 I 1644 w bitwie z Tatarami pod Ochmatowem, razem z Piotrem Potockim, star. śniatyńskim, dowodził pułkiem jazdy ojca w pierwszym rzucie w centrum szyku. W styczniu 1646 wziął udział w wyprawie swego ojca na Tatarów, powracających po najeździe na Moskwę; ze względu na silne mrozy nie udało się dopaść ordy. Był P. zaangażowany w przygotowania Władysława IV do wojny tureckiej. Wówczas otrzymał, scedowane mu przez ojca, starostwo latyczowskie. Był także dzierżawcą sołotwińskim. Nie wziął P. udziału w działaniach sił głównych wojska koronnego przeciwko Bohdanowi Chmielnickiemu wiosną 1648; jako starosta kamieniecki przygotowywał do obrony Kamieniec Podolski.
P. uczestniczył na przełomie 1648/9 r. w wielu kampaniach przeciwko Kozakom: opanował m. in. w lutym 1649 podstępem Bar wraz z zamkiem. Wycięcie po zdobyciu Baru załogi kozackiej znacznie pogorszyło sytuację więzionych przez B. Chmielnickiego jeńców kudackich, także Andrzeja Potockiego (przyszłego oboźnego kor.), wziętego w r. 1648 do niewoli po zdobyciu przez kozaków Baru. Chmielnicki odmówił wydania komisarzom polskim, na czele z woj. bracławskim Adamem Kisielem, A. Potockiego – dopóki nie schwyta P-ego i ponownie nie zdobędzie Baru. Dla obydwu Potockich przygotował w swym obozie w Perejasławiu pale przed miastem i w mieście, «aby tak na się patrzeli». Od r. 1649 (do połowy 1657 r.) był P. rotmistrzem komputowej chorągwi kozackiej; jej porucznikiem był w r. 1649 Łowczycki, w r. 1652 – Aleksander Chojnacki. W r. 1651 przebywając w Kamieńcu Podolskim, prowadził ożywioną korespondencję z obu hospodarami, wołoskim Mateuszem Basarabą i mołdawskim Bazylim Lupulem; przesyłał także ojcu korespondencję i awizy z Turcji i o sytuacji na Ukrainie oraz w okolicach Kamieńca. Ojciec powierzył mu wówczas dowództwo pułku jazdy, którym wzmocnił załogę Kamieńca. Jako starosta i komendant tej twierdzy pozostał P. w niej w czasie kampanii letniej 1651 r. Jego chorągiew kozacka uczestniczyła t. r. w wyprawie zimowo-wiosennej hetmana polnego kor. Marcina Kalinowskiego. Pod koniec t. r. został wojewodą bracławskim; «dzielność i wrodzona temu domowi cnota bez wszelkiej przesady zawsze sama przez się tego godna była» – skomentował ten fakt Mikołaj Jemiołowski. P. wziął udział w zwyczajnym, pierwszym sejmie w r. 1652 i ostro potępiał Władysława Sicińskiego za jego zerwanie. P. został w tym czasie rotmistrzem chorągwi wołoskich (jedną miał do marca 1655, drugą do 1 VII 1653). Także w r. 1652 otrzymał P. za zasługi wojenne kilkanaście wsi odłączonych od star. buskiego.
P. był jednym z konkurentów do ręki Rozandy, młodszej córki hospodara Bazylego Lupula, rywalizując m. in. z Dymitrem Wiśniowieckim, a następnie z Marcinem Kalinowskim. Wobec planów Chmielnickiego wydania swego syna Tymoszka za hospodarównę rozpuszczono nawet wieści, zresztą nieprawdziwe, iż Rozanda wzięła już potajemnie ślub z P-m, aby w ten sposób odwieźć Chmielnickiego od wyprawy na Suczawę. Szanse P-ego znacznie osłabły po śmierci ojca, pożądanego sprzymierzeńca Lupula wobec konfliktu z Kozakami. P. nie brał udziału w bitwie pod Batohem (2–3 VI 1652), obronił natomiast Kamieniec Podolski przed Kozakami T. Chmielnickiego, który przez tydzień oblegał tę twierdzę zanim ruszył pod Suczawę, zwijając 23 VI t. r. oblężenie Kamieńca. Na sejmie lipcowym 1652 r. w nagrodę za zasługi wojenne i przy wstawiennictwie innych Potockich uzyskał kasację w skarbie koronnym wszystkich długów swego ojca. Na przełomie 1652/3 r. przebywał w Kamieńcu Podolskim, skąd wysłał w styczniu 1653 grupę jazdy na zagon w okolice Krasnego; dotarła ona w pobliże Pawołoczy. Jeden z oddziałów miał pobić płka Iwana Bohuna, który szedł od Bracławia w kierunku Mohylewa. Działania chorągwi P-ego miały spowodować mobilizację części pułków kozackich. Z rozkazu Jana Kazimierza prowadził nadal korespondencję z hospodarem mołdawskim Lupulem. Wiosną 1653 z prośbą o pomoc dla Lupula zawitał do P-ego w Kamieńcu Podolskim zaufany hospodara M. Costin. Wobec przyparcia oddziałów Lupula do Dniestru i zdobycia Jass przez hospodara wołoskiego Basarabę, P. udzielił schronienia rodzinie Lupula, a także wpuścił na polski brzeg Dniestru jego pokonane oddziały. Wkrótce na życzenie byłego hospodara mołdawskiego w związku z chwilowymi sukcesami jego zięcia, Tymoszka Chmielnickiego, P. odesłał do Jass żonę Lupula (3 V 1653). W lecie t. r. otrzymał P. starostwo czerkaskie (po A. Kisielu).
W czasie wyprawy żwanieckiej w jesieni 1653 miał P. pułk jazdy złożony z 6 chorągwi kozackich i wołoskich (475 koni). Wiosną 1654 dowodził południową grupą wojsk koronnych (ponad 6 000 żołnierzy). Zapewne ok. 20 III wyruszył z rejonu Kamieńca Podolskiego, w Szarogrodzie połączył się z pułkami przysłanymi przez hospodara mołdawskiego Jerzego Stefana I (12 chorągwi, 1 300 ludzi). Stąd 26 III wydał uniwersał do ludności: ofiarowywał w nim łaskę monarszą i «wolności wszelakie» tym, którzy uznają władzę króla i «odstąpią Moskwy», opornym groził, że «krwią swoją zapłacą». Wyprawił 27 chorągwi pod rotmistrzem Okuniem, aby zajęły Buszę, co się im nie udało. Sam z głównymi siłami ruszył na północny wschód, by połączyć się ze Stanisławem «Rewerą» Potockim, ciągnącym przez Płoskirów – Winnicę. Po drodze palił i wycinał całe miasteczka i wsie. Pobił Kozaków pod Kopijówką (w pobliżu Tulczyna), pobił tabor uchodzący z Niemirowa, zdobył Niemirów i krwawo rozprawił się z jego ludnością. Dn. 31 III połączył się z «Rewerą» Potockim pod Ilińcami, i razem wyruszyli w stronę Humania; dn. 2 IV P. wziął udział w szturmie Jakubca. Dn. 3 IV na naradzie w Koczubijcach wypowiedział się przeciw szturmowaniu Humania ze względu na potężne jego fortyfikacje i niedostatek artylerii i piechoty w armii koronnej. Przeważyło jednak zdanie Stefana Czarnieckiego. P. na czele ochotników zdobył stare miasto w Humaniu, obsadził je swoim pułkiem i dragonia, lecz w nocy siły te zostały wyparte przez wypad z zamku. Wojska koronne rozpoczęły odwrót, 5 IV zdobyły i wycięły Myszarówkę, pustoszyły kraj i w dalszym marszu, idąc przez okolice Bracławia i Krasnego do Baru. W myśl instrukcji ułożonej na sejmiku w Haliczu dn. 12 V 1654, posłowie mieli domagać się na sejmie, aby za zasługi wojenne otrzymał P. w dziedziczne władanie królewszczyznę Manasterczany. Jesienią t. r. P. wziął udział na czele swego pułku w wyprawie «Rewery» Potockiego, wówczas już hetmana wielkiego, na Bracławszczyznę. Armia wyruszyła w końcu października z obozu położonego między Zborowem a Tarnopolem, P. uczestniczył w zdobyciu Buszy (30 XI), gdzie doszło do rzezi. Następnie pozostał z tyłu i dopiero w połowie grudnia przybył w 600 koni do obozu hetmanów do Tulczyna. Wojsko zostało rozłożone na leża, początkowo w tym rejonie, następnie w okolicy Aleksandrówki i Trościańca, w oczekiwaniu na posiłki tatarskie. Po ich przybyciu 11 I 1655 pojechał P. do Obodówki, gdzie wziął udział w oficjalnej wizycie hetmanów u wodza ordy sołtana Mengli Gereja i prowadzonych tu pertraktacjach z Tatarami. Uczestniczył w bitwie pod Ochmatowem (29 I–2 II). Dn. 8 II w Żywotowie wraz z hetmanem Potockim opuścił wojsko, kierując się ze swoim pułkiem na Szarogród i Kamieniec. Informacja Joachima Jerlicza o oblężeniu przez B. Chmielnickiego wiosną 1655 Kamieńca Podolskiego, bronionego przez P-ego, jest zapewne mylna, podobnie pomylił się Jerlicz, pisząc, iż Piotr Potocki, «wojewodzic bracławski», dostał się do niewoli po zdobyciu przez siły moskiewsko-kozackie Czortkowa; chodziło w istocie o Pawła Potockiego.
Przed jesienną kampanią na Ukrainie hetman S. Potocki zlecił P-emu obronę Kamieńca, zostawiając mu ok. 450 jazdy. Ok. 10 (?) sierpnia Kamieniec, broniony przez P-ego, został oblężony przez armię B. Chmielnickiego i Wasyla Buturlina. Odparto kilka szturmów (m. in. ok. 10 i 19). Dn. 3 IX przeciwnik zwinął oblężenie. W początkach (?) listopada przybył pod Kamieniec chan Mehmed IV, idący na pomoc Rzpltej. P. ze swą jazdą ruszył z nim przeciw armii Chmielnickiego i Buturlina. Brał udział w walkach Tatarów z wojskami moskiewskimi i kozackimi pod Załoźcami (ok. 17, 18 XI) i pod Jezierną (20–1 XI). Dn. 22 XI osaczony tu Chmielnicki podpisał układ, na podstawie którego miał iść na pomoc Janowi Kazimierzowi przeciw Szwedom. Dzięki interwencji P-ego Kozacy uwolnili m. in. Jana Potockiego (syna Stefana, woj. bracławskiego) i Jerzego Bałabana, wziętych do niewoli w bitwie pod Gródkiem. Jako jeden z nielicznych senatorów i dowódców większych ugrupowań jazdy koronnej konsekwentnie P. stał przy Janie Kazimierzu i nie złożył przysięgi Karolowi X Gustawowi. Utrzymywał stały kontakt korespondencyjny z królem i zapewniał, że Kamieńca Podolskiego w obce ręce nie odda. Przebywający w Opolu Jan Kazimierz i dostojnicy zachęcali P-ego, aby wytrwał w wierności dla króla i Rzpltej. Z Kamieńca P. wydawał uniwersały do szlachty województwa ruskiego i podolskiego, nawołując ją do wierności prawowitemu monarsze. Jako jeden z pierwszych wezwał P. uniwersałem z 26 XI 1655 do łączenia się z ordą do walki ze Szwedami. Zręcznie wykorzystał wysłany doń jarłyk chana Mehmet Gereja, wzywający szlachtę i wojsko koronne do wierności polskiemu królowi i obiecujący pomoc ordy (13 XII 1655). Wobec powstania w Małopolsce przeciwko Szwedom wydał nowe uniwersały (20 XII t. r.), wzywając pozostałe chorągwie koronne, aby gromadziły się pod Krosnem. Natomiast w uniwersałach z Sambora z 28 i 29 XII t. r., chcąc poderwać szlachtę i wojsko koronne do walki, donosił o przybyciu Jana Kazimierza do Lubowli. Podpis P-ego znajdujemy również pod aktem konfederacji tyszowieckiej (29 XII 1655); nie uczestniczył jednak w jej zawiązaniu i złożył własnoręczny podpis pod tym aktem znacznie później. P. wziął udział w pierwszym spotkaniu hetmanów z królem w Krośnie i zapewne w toczących się wówczas naradach, zakończonych 11 I 1656. Uczestniczył w radach w Łańcucie dotyczących zorganizowania wysiłku zbrojnego i prowadzenia działań wojennych (od 20 I) i podpisał akt konfederacji łańcuckiej (przed 24 I). W działaniach wojennych nie brał udziału, wyjechał wkrótce na Podole, zapewne do Kamieńca. Jego oddziały znajdowały się (w grudniu 1655?) w grupie płka Gabriela Wojniłłowicza, dowódcy pułku hetmana Stanisława Lanckorońskiego, działającej w rejonie Sącza, a w początkach stycznia brały udział w jej zagonie na Kraków. Później chorągiew P-ego uczestniczyła w kampanii zimowej Czarnieckiego. P. nadal utrzymywał stały kontakt z Tatarami, o czym świadczy jego korespondencja z chanem Mehmet Gerejem (marzec 1656). Powoli wycofywał się z czynnej służby wojskowej, przebywając głównie w Kamieńcu Podolskim.
Jako starosta kamieniecki i latyczowski P. wyraził zgodę, aby karmelici bosi konwentu w Kamieńcu Podolskim zakupili pewne grunty i zwolnił ich od wszelkich powinności i podatków (24 VII 1647). Znacznie przyczynił się do powstania klasztoru Matki Boskiej Zwycięskiej w Kamieńcu Podolskim, wstawiając się u obu ostatnich Wazów o odstąpienie pewnych gruntów ze starostwa kamienieckiego na rzecz karmelitów. Jego fundację «Ojców Karmelitów Bosych w Kamieńcu Podolskim» poświadczył sejm brzeski 1653 r., zastrzegając jednak, aby nie umniejszano przez to dochodów starostwa kamienieckiego. Wg relacji H. C. Sternbacha do Karola X Gustawa P. nie żył już 22 V 1657. Zmarł zatem w początkach maja t. r. Został pochowany w kościele Karmelitów w Kamieńcu Podolskim. Jego chorągiew kozacką komputową przekazano już w połowie 1657 r. (od 1 VII t. r.) jego przyrodniemu bratu Jakubowi Potockiemu. Jedynie F. S. Medeksza, jako poseł polski do Moskwy, stwierdzał w swym diariuszu (luty 1658), że woj. bracławski Potocki «do korespondencji z chanem krymskim od roku asygnowany na szlakach tatarskich w Podolu zostaje», lecz w r. 1658 funkcję tę sprawował już książę Michał Czartoryski.
P. był żonaty dwukrotnie. Pierwszą jego żoną była córka Mikołaja Ostroroga, podczaszego kor. (zob.), Katarzyna, z którą się rozwiódł, zostawiając jej dzierżawę sołotwińską (wyszła ona powtórnie za mąż za Jana Aleksandra Myszkowskiego, kaszt. bełskiego). Drugą była Urszula Daniłowiczówna, krajczanka kor., córka Piotra (zob.); po śmierci P-ego wyszła ona za mąż za Władysława Sapiehę, późniejszego woj. brzeskiego. P. nie pozostawił potomstwa.
Estreicher; Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób, Wyd. J. Bartosiewicz, W. 1858 I 254; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 171–2; Niesiecki; Uruski; Żychliński, I, III, XIV 27; – Baranowski B., Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632–1648, Ł. 1949 s. 138; Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, Wr. 1955; Gawroński F., O tron hospodarski, W. 1914 s. 23, 39; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1894 s. 326; Hruševskyj, Istorija, IX č. 1 s. 67–8, 129, 240, 337–8, 440, 445, 453, 513, 523–4, 530, 543, č. 2 s. 1019, 1104; Kersten A., Stefan Czarniecki 1599–1665, W. 1963 (także s. 207); tenże, Szwedzi pod Jasną Górą, W. 1975; tenże, Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” 1958 I 116; Kubala L., Szkice historyczne, S. 2., W. 1923; tenże, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lw.–W. 1918; tenże, Wojna moskiewska r. 1654–1655, W. 1910 s. 166–7, 193, 324, 328, 393, 440; tenże, Wojna szwecka (!) w r. 1655 i 1656, Lw. 1913 s. 130, 266; Marcinkowski K., Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/56, Kr. 1935 s. 32, 195; Pajewski J., Buńczuk i koncerz, W. 1978 s. 126; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 I–II; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Zameczki podolskie na kresach multańskich, W. 1880 I 93, 100, III 140, 273; Spieralski Z., Awantury mołdawskie, W. 1967 s. 183, 186, 193; Sygański J., Historya Nowego Sącza Lw. 1901 I 89, 112; Szajnocha K., Szkice historyczne, W. 1876 III 285, 301, 308, 328; Tomkiewicz W., Bitwa pod Kumejkami (16 XII 1637), „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 9: 1936/7 s. 247, 254–5; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej 1654–1954. Sbornik statej, Moskva 1954 s. 295, 298–300; Wanat J., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Kr. 1979 s. 373; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 502–3, V 490–1, 502–3; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973; Wójcik Z., Feudalna Rzeczpospolita wobec umowy w Perejasławiu, „Kwart. Hist.” R. 61: 1954 nr 3 s. 86, 87; – Akta grodz. i ziem., XXIV; Akty do Chmielnicczyzny 1648–1657, Wyd. M. Korduba, Lw. 1911, s. 444–5; Dokumenty Bogdana Chmel’nickogo 1648–1657, Kiev 1961 nr 90, 156, nr 94, 163–4; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojnie ukrainskogo naroda 1648–1654, Kiev 1965 s. 433–4, 458, 463–4, 471; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850 s. 32, 35, 60; Jerlicz J., Latopisiec, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1853 I 141, 172; Letopis Samovidca o vojnach Bogdana Chmel’nickogo..., Moskva 1846 s. 6; Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, Wr. 1976 cz. 3 s. 42, 45; Materyały dla historyi Małej Rossyi, Wyd. K. Świdziński, Kijów 1853 z. 1 s. 44, z. 2 nr 11 s. 17–23, nr 29 s. 53–4; Medeksza, Księga pamiętnicza; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 (także s. 741, 814); Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 84, 109; Okolski Sz., Diariusz transakcyi wojennej … w r. 1637, Kontynuacja diariusza wojennego … w r. 1638, Kr. 1858 s. 46, 53–5, 113–14, 170; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Pamjatniki izdannye kievskoju kommissieju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1897–8 I 185, 193, 323–4, 327, II 594, III 175–7, 234; Potocki P., Saeculi bellatorum et togatorum seu centuria clarissimorum virorum..., Kr. 1702 s. 198–203; Raczyński E., Portofolio królowej Maryi Ludwiki..., P. 1844 I 238; Radziwiłł A. S., Pamiętnik, W. 1980 III; Rudawski, Historiarum Poloniae, s. 92; Starożytności hist. pol., s. 337; Temberski, Roczniki; Transsylvania et bellum Boreo-Orientale. Acta et documenta, Wyd. S. Szilagyi, Budapest 1890–1, I 326–7, 497, 499–501, II 39, 273, 289, 317, 351, 357; Vol. leg., IV 48, 372, 420, 574, 577; Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, Kiev 1911 XII 105, 195, 198, 201, 290, 303, 324, 444–5, 482; – AGAD: AKW dz. wołoski nr 43/5, 43/32, dz. tatarski nr 29/53–54, nr 62/t, 63, ASW dz. 85 nr 89 s. 1–8, nr 72 s. 30–37v., ASW dz. 86 nr 37 s. 48, Arch. Publ. Potockich nr 341 s. 308–9 (akta majątkowe i gospodarcze star. kamienieckiego); Arch. Państw. w Kr.: Ks. Grodz. Rel., nr 79 s. 893–896, Zbiór Rusieckich rkp. 31 s. 113–116 rkp. 363 («Pinocciana») s. 887–891; B. Czart.: Teki Naruszewicza, nr 144 s. 851–853, nr 146 s. 229–233, rkp. 398 s. 101–102; B. Jag.: rkp. 110 s. 8–10, rkp. 6025 s. 5; B. Kórn.: rkp. 342 s. 162–4; B. Ossol.: rkp. 227 s. 217, rkp. 400 s. 291–292v., rkp. 224/II s. 500–502, 828v.–829, rkp. 2223/II, 5656 s. 229–235; B. PAN w Kr.: Ks. Michałowskiego nr 2254 s. 247–248, rkp. 1404/II 546, 550, III 156; WAP w Gd.: rkp. 300/29 s. 133, 136.
Mirosław Nagielski