Potocki Piotr h. Pilawa (zm. po 1800), marszałek sandomierski konfederacji barskiej, poseł na Sejm Czteroletni, kasztelan lubelski, generał-major ziemiański w r. 1794. Był synem Michała (zob.) i Marcjanny z Ogińskich, bratem oficera wojsk francuskich Antoniego (zob.). Kształcił się w Kolegium Pijarskim w Warszawie. Dziedziczył m. in. klucz Złoty Potok (obejmujący miasto Janów i 17 wsi) w woj. krakowskim, Sędziszów w woj. sandomierskim, Czernelicę w woj. ruskim (część dóbr sprzedał w r. 1774 Piotrowi M. Gartenbergowi Sadogórskiemu).
W czasie bezkrólewia P. nie dopuścił do odbycia sejmiku relacyjnego 23 VII 1764 w Haliczu, a następnie tegoż dnia podpisał manifest przeciwko postanowieniom sejmu konwokacyjnego i obecności w kraju wojsk rosyjskich. Był współorganizatorem zawiązanej 27 VII w Haliczu rekonfederacji przeciwko generalnej konfederacji warszawskiej Czartoryskich. Po krótkiej walce, gdy milicja nadworna Potockich skapitulowała w Stanisławowie, P. dostał się do niewoli rosyjskiej (7 VIII). Wyszedł z niej 27 IX, po złożeniu na ręce Repnina odpowiedniego rewersu. Dn. 27 V 1767 podpisał w Sądowej Wiszni akt konfederacji (przedradomskiej) sejmiku generalnego ruskiego, ale żadnego stanowiska w jej władzach nie przyjął. W połowie czerwca 1768 uczestniczył w Kolbuszowej, a następnie w Rzeszowie w naradach z Marcinem Lubomirskim, Józefem Sanguszką, Antonim Lubomirskim i in. w pracach przygotowawczych do konfederacji barskiej. Po zorganizowaniu poszczególnych powiatów P., mimo silnej konkurencji ze strony Adama Parysa i Józefa Sołtyka, został z pomocą marszałka sanockiego Jakuba Bronickiego i Marcina Lubomirskiego obrany w Pilźnie marszałkiem «generalnym» województwa sandomierskiego. Niewątpliwie stało się to 8 VII 1768, kiedy to P. z Bronickim w obozie pod Krosnem powierzyli M. Lubomirskiemu funkcję regimentarską nad swymi oddziałami. Dn. 12 VII w obozie pod Targowiskami postanowiono pośpieszyć z pomocą Krakowowi. Po drodze, 14 VII P. odbył w klasztorze karmelickim w Jaśle naradę z czołowymi obywatelami województwa. Ustalono tam wysokość wypraw i podatku nadzwyczajnego oraz wyznaczono egzekutorów, i P. wydał w tej sprawie uniwersał. Po czym przez Zakliczyn i Wojnicz obaj marszałkowie z Lubomirskim na czele ok. 3 000 ludzi przybyli 17 VII do Krakowa, już od trzech przeszło tygodni niepokojonego przez Rosjan. Dn. 24 VII, po opuszczeniu Krakowa przez Lubomirskiego, P. wszedł do świeżo zorganizowanej czteroosobowej Rady Konfederackiej, na której czele stanął Bronicki, a która kierowała odtąd obroną miasta (27 VII–17 VIII). Na polecenie Rady huzarze P-ego zaczęli 3 VIII, dla przeszkodzenia oblegającym, palić przedmieścia. Jeszcze 14 VIII, po odparciu dwukrotnych ataków, P. wraz z Bronickim i marszałkiem krakowskim Michałem Czarnockim odrzucili propozycję kapitulacji, lecz po ostatnim szturmie generalnym z 16 na 17 VIII P. nakłonił Radę do kapitulacji. P. pierwszy poddał się gen. P. Apraksinowi, otrzymawszy zapewnienie, że obrońcy po złożeniu broni i recesu, będą, podobnie jak to było w wypadku Berdyczowa i Baru, wypuszczeni na wolność. Apraksin przyrzeczenia jednak nie dotrzymał. Nie pomogły P-emu listy pisane do króla i N. Repnina, ani interwencja Franciszka Salezego Potockiego i in. krewniaków. Zrabowano mu ponadto wszystkie dobra. Po dwóch tygodniach został wyprowadzony z Krakowa z 233 towarzyszami sandomierskimi oraz kilkuset jeńcami z innych konfederacji i 19 X dotarł do Kijowa, skąd wiosną 1769 zesłano go do Kazania. Na podstawie ukazu Katarzyny II z 10/22 IX 1773 P. opuścił 1 II 1774 Kazań. Był jeszcze trzymany, pod pretekstem niespłaconych długów, we Włodzimierzu Wielkim. Po powrocie wyjechał na czas jakiś (w poł. 1774 r.) do Drezna, a następnie zamieszkał na Lubelszczyźnie. Pozostawał w bliskich stosunkach z Czartoryskimi. Bywał częstym gościem w Puławach. W tym też prawdopodobnie czasie (1775–84) dostał po Adamie Ponińskim starostwo babimojskie (w woj. poznańskim).
Na sejm 1788 r. posłował jako kandydat opozycji z woj. inflanckiego. Wg Walerego Kalinki «przez cały sejm ani razu się nie odezwał». W początkach 1789 r. wyjeżdżał dla zbadania położenia chłopów w województwach ruskich. Zebrane przez P-ego spostrzeżenia referował Julian Ursyn Niemcewicz na forum sejmowym 30 III w swym przemówieniu w obronie chłopów. Na sejmie współpracował ze stronnictwem patriotycznym i był zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Dn. 3 X 1791 otrzymał urząd kasztelana lubelskiego, który piastował do końca istnienia Rzpltej. Dn. 8 X wybrany został jako reprezentant prowincji małopolskiej do Sądu Asesorii Koronnej. Dn. 26 XI t. r. otrzymał Order św. Stanisława. Z ramienia króla pilnował gromnicznego sejmiku lubelskiego; przewodniczył mu 14 II 1792 aż do wyboru marszałka, opowiadał się za przesłaniem królowi i stanom sejmowym podziękowania za konstytucję majową, zwalczał projekty opozycji. Marszałek sejmiku Tomasz Suchodolski na zakończenie składał pod adresem «niezmordowanego trudami» P-ego gorące podziękowanie «za nieuchybienie żadnej godziny sesji … w ciągu obrad więcej tygodniowym». Dn. 24 III król nagrodził go Orderem Orła Białego. Przez długi czas opierał się P. przystąpieniu do konfederacji targowickiej; przysięgę wykonał dopiero pod presją we wrześniu. Generalność targowicka powołała go 29 X jako aktualnego członka Sądu Asesorskiego na asesora tegoż sądu przy konfederacji. W marcu 1793 za ostrzeżenie dyplomaty francuskiego J. A. Bonneau o grożącym mu aresztowaniu został wydalony ze stolicy.
W końcu 1793 r., może już w październiku, P. przystąpił na zebraniu u Eliasza Aloego w Warszawie do utworzonego wiosną t. r. sprzysiężenia przygotowującego powstanie. Reprezentował w nim poglądy umiarkowane; był za przywróceniem Konstytucji 3 maja; przerażała go natomiast rewolucja francuska. Tadeusz Kościuszko już w Krakowie 24 III 1794 wydał mu patent na generał-majora milicji woj. lubelskiego i ziemi łukowskiej. W drugiej połowie kwietnia zorganizował P. w Lubelskiem powstanie (A. Zahorski ustala początek na ok. 20 IV, J. Kowecki za A. Wilkoszewskim na 30 IV). Ziemia łukowska, przystępując do powstania 29 IV, deklarowała w swym laudum podporządkowanie się władzy P-ego. Po wybuchu insurekcji warszawskiej już 22 IV został P. członkiem Wydziału Skarbowego Rady Zastępczej Tymczasowej. W ciągu maja współpracował z Komisją Porządkową woj. lubelskiego w zorganizowaniu Deputacji Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie, w ustanowieniu dozorów (22 V), w uruchomieniu rusznikarni, organizowaniu dowozu żywności do Warszawy. Równocześnie prowadził akcję rekrutacyjną i ściąganie żywności. Kościuszko nie dał zezwolenia na wejście P-ego do powstałej 28 V Rady Najwyższej Narodowej (RNN), a to ze względu, jak przypuszcza Włodzimierz Dzwonkowski, na jakobińską Francję i polskich radykałów. Jednakże wezwany do Warszawy, został P. 2 VI mianowany pełnomocnikiem RNN na woj. lubelskie z ziemią łukowską. Dn. 5 VI był już w Lublinie. Nałożone wówczas na P-ego obowiązki (wg instrukcji z 3 VI) obejmowały m. in.: uaktywnienie pracy Komisji Porządkowej, nadzorowanie jej czynności, organizowanie pospolitego ruszenia, zgromadzenie prowiantu w 4 magazynach: w Lublinie, Piaskach, Lubartowie i w Puławach; wezwanie obywateli z zagranicy na ratunek ojczyzny pod groźbą sekwestracji dóbr; zapoznanie włościan z uniwersałem połanieckim.
Mimo krytycznego osądu powstania lubelskiego, a zwłaszcza Lubelskiej Komisji Porządkowej, przez Józefa Zajączka i J. U. Niemcewicza, działalność P-ego w powstaniu rysuje się pozytywnie. Już 1 V dostawił na polecenie Kościuszki do korpusu gen. Jana Grochowskiego 636, a do 15 V 2 000 rekrutów. Następnie na wiadomość, że Rosjanie usiłują sforsować Bug pod Dubienką, wsparł (17–18 V) stojącego tam płka Michała Zagórskiego regimentem piechoty, 4 armatami i oddziałem pospolitego ruszenia. Na podstawie rozkazu Kościuszki z 26 V zorganizował 4 bataliony milicji, liczące 3 000 ludzi. Miały one stanowić, wg zamierzeń P-ego, podstawę do utworzenia dywizji piechoty (3 800 ludzi) i pułk kawalerii. Po przejściu dywizji Grochowskiego za Wisłę wysłał P. 3 000 kosynierów do pilnowania (w maju, czerwcu i lipcu) brzegów tej rzeki. Ok. 2 000 piechoty lubelskiej i 5 000 łukowskiej uczestniczyło 8 VI w przegranej pod Chełmem. Z resztek wyprawy łukowskiej, która rozeszła się pod Lublinem, P. zorganizował oddział liczący 2 000 ludzi. Po ewakuacji Lublina P. ze swą «dywizją», liczącą ok. 4 200 milicji i pospolitego ruszenia, zakwaterował się w Urzędowie (16 VI), a nieco później w Radzyniu. W połowie lipca po raz ostatni zarządzono pospolite ruszenie dla wzmocnienia obrony Wisły, przeprowadzone już tylko częściowo z powodu ponownego najazdu Austriaków. Dn. 27 VII RNN odwołała P-ego ze stanowiska pełnomocnika, powierzając je wraz z woj. wołyńskim i ziemią chełmską Mikołajowi Tomaszewskiemu. Ze względu na niewielką przydatność pospolitego ruszenia rozwiązano je na Lubelszczyźnie 15 VIII, a P. zajął się organizowaniem oddziałów regularnych. Przez lipiec i sierpień sformował konny pułk, w drugiej połowie sierpnia zorganizował batalion milicji, a następnie powiększył regiment grenadierów lubelskich do prawie tysiąca osób. Oddział ten później walczył na Pradze w czasie szturmu A. Suworowa. W końcu sierpnia i w pierwszej połowie września miał swą kwaterę w Łukowie, gdzie osłaniał działalność Komisji Porządkowej tej ziemi i prowadził pobór rekruta, który trwał do 10 X. Dn. 18 IX zjechał z Tomaszewskim do Lublina «dla dodania ducha mieszkańców i przyśpieszenia uzbrojeń». Jednocześnie, zgodnie z uniwersałem Komisji z 19 IX o składaniu sreber kościelnych, wysłał P. do mennicy warszawskiej trzy bryki srebra. Jeszcze w pierwszych dniach października przesłał za pośrednictwem gen. Józefa Orłowskiego do obozu Kościuszki 654 ludzi, a 14 X mjr Filip Frankowski przyprowadził z ziemi łukowskiej konny szwadron 114 ludzi na Pragę. RNN oceniła pozytywnie działalność rekrutacyjną w Lubelskiem, a potwierdzeniem tego było powstałe wówczas powiedzenie: «robić po lubelsku», tj. szybko i sprawnie. P. uniknął zapewne represji popowstaniowych.
Po rozbiorach P. osiadł na Lubelszczyźnie, pod zaborem austriackim. Po usunięciu się od spraw publicznych podkomorzego Tomasza Dłuskiego «objął po nim przewodnictwo nad obywatelstwem lubelskimi) (W. Łoś). W czerwcu 1796 bawił w Białymstoku, skąd kontaktował się z królem, przebywającym wówczas w Grodnie. Należał do sprzysiężenia niepodległościowego. Latem 1797, wraz ze Stanisławem Małachowskim, wyjechał do Włoch na zapowiedzianą reasumpcję Sejmu Czteroletniego w Mediolanie. Sejm nie doszedł do skutku, a P. po powrocie znalazł się na liście austriackiej komisji śledczej w Krakowie, która w l. 1798–9 prowadziła dochodzenie przeciwko spiskowcom. P. potraktowany został dość łagodnie i ukarany prawdopodobnie tylko grzywną pieniężną. Na przełomie wieków odwiedzał Warszawę; częstym gościem bywał w salonach Urszuli z Potockich Wielopolskiej, koniuszyny kor. Data i miejsce śmierci P-ego nie są znane.
Żonaty z Katarzyną z Parysów (zm. po r. 1803), córką Adama (zob.), wdową po star. nowomiejskim Michale Reju, P. potomstwa nie zostawił.
Nowy Korbut (Oświecenie); Słown. Geogr., (Babimost, Sędziszów); Dworzaczek; Żychliński, XII 154, XIV, XVI 216; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1861; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; [Kraushar A.], Konfederaci barscy na Syberii, Kr. 1895 s. 15; – Barącz S., Pamiątki miasta Stanisławowa, Lw. 1858 s. 167; Bartoszewicz K., Dzieje insurekcji kościuszkowskiej 1794, Berlin–Wiedeń 1909 s. 139, 180, 232, 262, 287, 316; Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, W. 1981 (w indeksie błędnie jako star. szczerzecki i kaszt. krakowski); Dihm J., Trzeci Maja, Kr. 1931; Herbst S., Między Bugiem a Wisłą 19 IV–15 VI 1794, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 8: 1935; tenże, Obrona Warszawy 12 VIII–6 IX 1794 r., w: Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, W. 1961 s. 27, 40; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 727; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788–1794), L. 1939; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930; Konopczyński W., Konfederacja barska, Kr. 1936–8 I–II; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; Korzon, Wewnętrzne dzieje, (pomylony z Piotrem Potockim, star. szczerzeckim), I 486–7, III 413, VI 9, 117, 120, 150, 175, 201–2, 204; Kosim J., Pod pruskim zaborem, W. 1980; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Krasicka J., Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Kr. 1929; Łoś W., Historyczne to i owo, W. 1896 s. 92; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 353–4, 356, 360; Nadzieja J., Generał Józef Zajączek, W. 1964 s. 146, 162, 166–8, 270 (pomylony z Piotrem Potockim, star. szczerzeckim); Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923 s. 302 (pomylony ze star. szczerzeckim); Szyndler B., Stanisław Nałęcz Małachowski 1736–1809, W. 1979 s. 223; Tokarz W., Insurekcja warszawska, W. 1950; Zahorski A., Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, W. 1957; tenże, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, W. 1967; tenże, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, W. 1970 s. 178; Zielińscy G. i J., Dowody odnoszące sie do wiadomości historycznej o Świnkach, Tor. 1881 II 198–9, 228–9; – Akta grodz. i ziem., XXIII, XXV; Akty powstania Kościuszki; Arch. Wybickiego; Chojecki K., Polak konfederat przez Moskwę na Syberię zaprowadzony, [W.] 1790 s. 13, 32, 58, 64–6; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1781 do 1792, P. 1872 s. 91; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 I; Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich (1763–1855), W. 1916 s. 8; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 108, 149; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 s. 183, 197, 236; Pamiętnik dziejów polskich..., Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Rozkazy Kościuszki do generała Orłowskiego w roku 1794 skierowane, P. 1925; Sbornik Russ. Ist. Obščestva, LXXXVII 214; Tadeusz Kościuszko jego odezwy i raporta, Kr. 1918 s. 189, 266; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; Tarnowska U., Wspomnienia damy polskiej z XVIII wieku, w: Archiwum Wróblewieckie, P. 1869 I 84; Vol. leg., IX 5, 313; [Wielhorski M.], Manifeste de la République confédérée de Pologne, [Paryż] 1770 II 21–2, 253–4; Wybór mów staropolskich sejmowych i innych, Kr. 1860 s. 176; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1768 s. 252, 275, 303; – AGAD: Zbiór z Suchej 94/115; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla rkp. 170; B. Czart.: rkp. 831, 886, 940/1, 942, 3470 (oryginalna korespondencja P-ego z Kazania); B. Jag.: rkp. 3035, 6234, 6670; B. Kórn.: rkp. 2061; B. Ossol.: rkp. 3030, 3035, 3192, 3213, B. PAN w Kr.: rkp. 316, 1145, Teki Pawińskiego – Lauda łukowskie; B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94.
Wacław Szczygielski