Służewski Piotr h. Sulima (zm. 1550), wojewoda kaliski. Był synem Macieja (zob.) i Nawojki z Zarembów z Kalinowy; przez Zofię z Oporowa, żonę podkomorzego kaliskiego Kaspra Leszczyńskiego łączyło go pokrewieństwo z braćmi Leszczyńskimi: dyplomatą i bpem płockim Rafałem (zob.) i kaszt. brzeskim kujawskim Janem (zob.).

Do służby publicznej S. przysposabiał się na dworze Aleksandra Jagiellończyka; jako królewski dworzanin poświadczony jest od końca września 1505. Wiosną 1506 przebywał w otoczeniu króla w Wilnie, 15 V t.r. wraz z bratem Janem przyjął do swego herbu Jana Beutla, burmistrza Torunia. Brak informacji, by pozostawał w królewskiej służbie po objęciu tronu przez Zygmunta I, lecz o bliskich związkach z dworem świadczy sprawowanie przezeń legacji na sejmik radziejowski w styczniu 1515 przed zwołanym na 12 II sejmem do Krakowa. W kwietniu 1517 był w Wilnie, dostał wówczas zgodę na wykup dwóch wsi królewskich w pow. inowrocławskim z rąk dotychczasowych posesorów. W r. 1518 został poborcą ziemi kujawskiej; funkcję tę ponowiono mu na następnym sejmie w r. 1519. Zapewne podczas sejmu bydgoskiego, przed 3 XII, został mianowany kaszt. kowalskim, wyznaczono go nadto na poborcę pogłównego z pow. brzeskiego, kowalskiego i przedeckiego. Na sejmie piotrkowskim 7 I 1522 wystawiono akt nadający S-emu «z upodobania króla» jurysdykcję star. brzeskiego kujawskiego. Możliwe, iż wiązało się to z nominacją kaszt. inowrocławskiego Mikołaja Kościeleckiego na woj. brzeskiego (7 I 1522); brak jest jednak potwierdzenia, by sprawował urząd star. sądowego brzeskiego nawet przez krótki okres. Dn. 13 I t.r. w Radomiu dostał S. w dzierżawę pobór czopowego w ziemi kujawskiej i dobrzyńskiej za opłatą 1840 fl. rocznie.; dzierżawcą czopowego był jeszcze w r. 1531.

Dn. 1 III 1526 podejmował S. w Służewie udającego się do Gdańska króla, któremu następnie towarzyszył podczas pobytu w tym mieście. Dn. 3 V, już jako kaszt. inowrocławski, świadkował na akcie Zygmunta I nadającym Bytów i Lębork w lenno książętom pomorskim Jerzemu I i Barnimowi XI. Tego dnia wraz z Janem Gamratem z Osieka przyjął do h. Sulima Fedora (Fiodora) Dawiłowicza z Witebska i jego rodzonych braci Saula, Emanuela i Jerzego «Zylajewiczów», a to za zgodą kanclerza Krzysztofa i podskarbiego Mikołaja Szydłowieckich. W Gdańsku pozostał do końca pobytu króla; był świadkiem wystawianych tam królewskich przywilejów, m.in. tzw. zbiorowego przywileju dla ks. Albrechta Hohenzollerna (26 V) i konfirmacji przywilejów Gdańska (21 VII). We wrześniu t.r. był w Warszawie, dokąd udał się król po powrocie z Gdańska. Wówczas to, od kilku już lat żonaty, lecz nie posiadający męskiego potomka, podobnie jak jego kuzyn J. Leszczyński, zawarł z nim S. umowę o wzajemnym dziedziczeniu dóbr na wypadek śmierci bez pozostawienia syna. Od 31 V 1528 administrował S. star. dybowskim (staronieszawskim); na sejmie krakowskim w marcu 1530 został skwitowany z administracji i 15 III dostał star. dybowskie w dzierżawę za opłatą roczną 200 fl. Otrzymał wówczas nadto dodatkowy zapis (200 kóp gr, 100 fl. węg. i 1 300 złp.) na tym starostwie i na wykupionych przez siebie wsiach w pow. inowrocławskim oraz prawo dożywotniego ich posiadania.

W tym czasie został S. wciągnięty do grona realizatorów królewskiej polityki integracji Prus Królewskich z Koroną. W r. 1529 podkanclerzy Piotr Tomicki planował wysłanie go do Prus w celu upomnienia Gdańska i Torunia za opieszałość w podjętej reformie zrównania monety pruskiej z koronną. Był S. nadto zaangażowany w proces wycofywania monety świdnickiej i w uruchamianie królewskiej mennicy w Toruniu. W r. 1530 sprawował poselstwo na sejmik stanów pruskich w Grudziądzu (rozpoczęty 1 X). Królewskie postulaty przedstawił S. w języku polskim i musiano korzystać z pomocy tłumacza. T.r. wraz z bpem włocławskim Maciejem Drzewickim i administratorem diec. chełmińskiej Marcinem Czemą rozpatrywał w Toruniu zatarg między tamtejszymi dominikanami i Radą Miejską. Latem 1535, po śmierci kaszt. brzeskiego J. Leszczyńskiego, rozważano w otoczeniu królowej Bony możliwość awansowania S-ego na tę kasztelanię. Dn. 25 XI 1535 dostał jednak niższą w hierarchii kaszt. łęczycką. W maju 1537 był jednym z królewskich komisarzy wysłanych na sejmik pruski w Toruniu w związku z konfliktem między szlachtą a panami i wielkimi miastami pruskimi; przy jego m.in. pośrednictwie uregulowano wówczas sporne kwestie dotyczące spraw ekonomicznych, uczestnictwa w wyprawie wojennej, a także uchwalono podjęcie działań, mających zapobiegać napadom z Kujaw („Recessus Thorunii in publiciis comitiis editus…” z 19 V t.r.). Dn. 8 V 1538 został S. mianowany kaszt. kaliskim, 31 III 1539 awansował na woj. kaliskiego.

Uczestniczył S. w obradach sejmu piotrkowskiego w r. 1544 i podpisał odłożenie do następnego sejmu postulowanej na nim przez kancelarię królewską reformy wojskowo-skarbowej w ramach przygotowań do odparcia zagrożenia tureckiego. W związku z żądaniami sejmu, aby reformą tą objęto także Litwę i Prusy Królewskie, został S. członkiem delegacji kor. na majowy sejmik pruski w Malborku, gdzie wezwano stany pruskie do analogicznego jak w Koronie opodatkowania się na wypadek wojny z Turcją. Delegacja kor. dokonała wówczas nadto wizytacji Gdańska; obok oficjalnej misji, którą było zbadanie, w jakiej mierze Rada Miejska wywiązuje się ze swych obowiązków, zajęto się także zbadaniem sytuacji wyznaniowej w mieście. Cieszył się S. w tym okresie względami Bony, co znalazło wyraz w nowych nadaniach: m.in. w r. 1546 zapewniono mu dożywotnie posiadanie star. dybowskiego za 200 fl. rocznego czynszu, w r. 1547 – pokaźne zapisy na trzymanych wsiach królewskich. Mimo to po objęciu władzy przez Zygmunta Augusta nie pozostał S. w obozie skłóconej z synem królowej. Był jednym z nielicznych senatorów wielkopolskich, którzy już w końcu 1548 r. na burzliwym sejmie piotrkowskim opowiedzieli się po stronie Zygmunta Augusta i wotowali na rzecz utrzymania jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną. Po rozejściu się sejmu S. pozostał w Piotrkowie przy królu, był świadkiem na wystawianych przez niego potwierdzeniach przywilejów dla Krakowa (10 XII) i dla diec. włocławskiej (11 XII); w styczniu 1549, ciągle przebywający w Piotrkowie S., został obdarowany pierwszymi przywilejami przez Zygmunta Augusta. W kwietniu t.r. zaufany korespondent ks. pruskiego Albrechta, Stanisław Bojanowski skarżył mu się, iż nie widzi możliwości zrealizowania otrzymanego prawa do wykupu pewnych wsi, ponieważ pozostają one w ręku S-ego, który jest do niego źle nastawiony. Przy okazji określił on S-ego jako «miernie mądrego». W styczniu 1550 współdziałał S. z woj. poznańskim Januszem Latalskim w zachęcaniu Zygmunta Augusta do wizyty w Wielkopolsce; mówiło się wówczas, że król zapewnił ich o swym przybyciu do Poznania w kwietniu t.r.

S. był dziedzicem miasta Służewa z przyległymi wsiami (Broniszewo, Kobylebłota, Wolne, Węgierce, Janikowo i Sieczkowice). Swoją fortunę pomnożył dzięki należnym mu uposażeniom, związanym z pełnionymi urzędami, i królewskim nadaniom. W l. 1517–19 wszedł w posiadanie (częściowo drogą wykupu) należących do star. inowrocławskiego wsi: Nowa Wieś, Murzynno, Chrząstowo, Wielowieś i Buczkowo; po ojcu przypadła mu nadto wieś Słońsk. W l.n. na wsiach tych, do których doszło jeszcze Dulsko (1540), uzyskał zapisy dodatkowych sum oraz nadanie ich w dożywocie dla siebie i (części) dla syna (1548). W r. 1544 wykupił S. wsie star. pyzdrskiego: Patrzyków, Tuleję, Borzyków, Adamierz oraz pobliski Wronczyn, w r. 1549 nadał mu te wsie Zygmunt August w lenno (iure feudi). Dochodziły do tego dodatkowe przywileje, jak np. prawo zastawiania trzymanych królewszczyzn i oddawania ich w dzierżawę, a także drobniejsze, lecz cenne nadania (np. dotyczące wykupu młynów). Nadania te, obok wspomnianego już star. dybowskiego, stawiały S-ego w gronie poważnych użytkowników królewskiej domeny. Zmarł w r. 1550, między 21 III a 2 VII.

Z zawartego ok. r. 1519 małżeństwa z Agnieszką, córką kaszt. rozpierskiego Jana Kobylańskiego, pozostawił S. syna Jana (zob.).

Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IX; Urzędnicy, I/2, II/2, VI/2; – Janosz-Biskupowa J., Archiwum ziem pruskich, „Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” R. 77: 1972 z. 3 s. 178; Małłek J., Ostatnie stadium reformy monetarnej w Prusach Królewskich i Książęcych w latach 1530–1531 w świetle recesów, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia XVIII. Nauki Humanistyczno–Społeczne, Z. 128: 1982 s. 82; tenże, Prusy Książęce a Prusy Królewskie w latach 1525–1548, W. 1976; Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, W. 1962 s. 202–4; Pociecha W., Arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Dzierzgowski, prymas Polski, „Nasza Przeszłość” T. 2: 1947 s. 48; – Acta Tom., III, VIII, XI, XIII, XVII; Akta Stanów Prus Król., VIII; Corpus Iuris Pol., III, IV 215, 226; Elementa ad fontium editiones, XXXVII, XXXVIII, XLVIII, LVI; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, I 91–2, 182, 262–5, Documenta nr 76; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Cz. 1, Bydgoszcz 1961; Matricularum summ., IV, V 4706, 4708; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, I; Teki Pawińskiego, I; Vol. leg., I 587; Zebrzydowskiego korespondencja.

Halina Kowalska