Strzyżewski (Strzyżowski) Piotr (1777–1854), pułkownik, uczestnik wojen napoleońskich.
Ur. prawdopodobnie w Sandomierskiem, był synem Jacka, który w r. 1764 uczestniczył w elekcji króla Stanisława Augusta.
S. uczył się do r. 1794 w Korpusie Kadetów. Po wybuchu powstania kościuszkowskiego, t.r., wstąpił w stopniu chorążego do 16. regimentu piechoty. Brał udział w walkach nad Narwią, pod Zegrzem oraz w obronie Warszawy przed wojskami pruskimi i rosyjskimi. Awansował wówczas na podporucznika. Po upadku insurekcji i III rozbiorze przebywał dłużej w Warszawie, gdzie uczestniczył w życiu towarzyskim; był częstym gościem kasztelanowej połanieckiej Marianny ze Świdzińskich Lanckorońskiej, znanej z działalności patriotycznej i dobroczynnej. Przed r. 1806 związał się ze Stanisławem Małachowskim; za jego aprobatą został członkiem deputacji galicyjskiej, wysłanej do Napoleona po wkroczeniu wojsk francuskich na ziemie zaboru pruskiego. Dn. 2 XII 1806 w Poznaniu został przyjęty przez Napoleona na audiencji; zapewniał wtedy cesarza o gotowości Polaków galicyjskich do natychmiastowego powstania (oferta ta, sprzeczna z aktualną polityką Francji wobec Austrii, nie została przyjęta). Od r. 1807 (wg „Stanu służby” od r. 1806) służył S. w wojsku Ks. Warsz.; od 1 IV 1807 jako szef szwadronu (podpułkownik) 3. p. ułanów kawalerii krakowskiej. Wiosną t.r. uczestniczył w walkach z Rosjanami i Prusakami w rejonie Nidzicy i nad Narwią. Po zakończeniu wojny pełnił służbę garnizonową nad granicą austriacką. Na przełomie l. 1808 i 1809 stacjonował ze swym oddziałem w Pilicy, gromadząc informacje o charakterze wywiadowczym z Galicji. Podczas wojny z Austrią w r. 1809 dowodził szwadronem; 19 IV t.r. walczył pod Raszynem, gdzie został ranny, a następnie uczestniczył w oblężeniu i zdobyciu Zamościa (19 V). Za udział w jego opanowaniu został wymieniony w rozkazie dziennym armii, ale przeciw temu zaprotestowało kilku oficerów, twierdzących, że S. nie odegrał w tym istotnej roli. Od maja 1809 działał w Galicji Wschodniej, gdzie na czele nieregularnych oddziałów opanował cyrkuły: zaleszczycki, czortkowski, tarnopolski i część stanisławowskiego. Był na tych terenach głównym organizatorem wojsk polskich i administracji cywilnej, ale często ignorował rozkazy dowództwa, m.in. dotyczące odsyłania pozyskanych ochotników i rekrutów do Ks. Warsz. W krótkim czasie utworzył oddział w sile słabego pułku jazdy i piechoty (łącznie do 4 tys. nieprzeszkolonych żołnierzy); walczył pod Zaleszczykami (3–23 VI), Tarnopolem (8–9 VII) i Chorostkowem (11–13 VII). Odznaczył się pod wsią Wieniawka niedaleko Trembowli, gdzie otoczył (16–18 VII) brygadę austriacką (ok. 1300 żołnierzy), dowodzoną przez gen. A. Bickinga (Bückinga) i zmusił ją do kapitulacji; odbił w ten sposób z rąk austriackich część Podola. Zasługi te przypisał sobie potem płk Gabriel Rzyszczewski, nominalny przełożony S-ego, który jednak w tych walkach nie brał udziału. Nieoczekiwany sukces S-ego odbił się znacznym echem zarówno na ziemiach polskich, jak i w Austrii, gdzie po zakończeniu wojny oskarżono Bickinga o tchórzostwo i przedwczesną kapitulację. Dn. 23 VII podjął S. nieudaną próbę sforsowania Dniestru, po czym podpisał lokalny rozejm z gen. austriackim M. Merveldtem. Za udział w walkach odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Od 11 IX (lub 9 X) był podpułkownikiem 14. p. kirasjerów. Dn. 20 IV 1810 został przeniesiony do 16. p. ułanów, z którym stacjonował w Lublinie. W tym okresie przebywał często w Puławach u Czartoryskich oraz w Warszawie, w salonie Anny z Sapiehów i jej męża Seweryna Potockiego (zob.). Starał się wówczas o rękę ich córki Emmy, z którą mimo wątpliwości rodziny Potockich zawarł 1 V 1811 małżeństwo; zbliżyło go to do kręgów arystokracji oraz przyniosło awans materialny i społeczny; żona wniosła mu w posagu Jabłoń (pow. włodawski, ok. 1600 ha), gdzie ok. r. 1812 zlecił S. wybudowanie klasycystycznego pałacu i założenie ogrodu w stylu angielskim.
Dn. 13 V 1812 został S. mianowany fligeladiutantem króla saskiego i ks. warszawskiego Fryderyka Augusta. Wziął udział w wyprawie na Moskwę, uczestniczył w bitwie pod Borodino (7 IX t.r.), a szczególnie wyróżnił się w potyczce pod Czirikowem (29 IX); 5 X został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej. W trakcie odwrotu Wielkiej Armii walczył pod Medynią i Wiaźmą oraz podczas przeprawy przez Berezynę (28 XI). W ramach reorganizacji armii polskiej awansował 18 I 1813 (zatwierdzenie awansu 11 II) na pułkownika i otrzymał nominację na szefa sztabu polskiej dywizji kawalerii, działającej w ramach V korpusu. Wiosną t.r. uczestniczył w odbudowie wojsk polskich, ale zapewne nie wziął aktywnego udziału w późniejszych walkach. W l. 1813–14 był członkiem loży «Français et Polonais réunis» w Poznaniu. Po upadku Napoleona wrócił do Warszawy, gdzie znalazł się w szeregach wojsk Król. Pol., nadal jako szef sztabu dywizji. Już jednak 28 X 1816 poprosił o dymisję, 15 III 1817 został zwolniony ze służby.
S. osiadł w majątku Jabłoń. Prowadził tam wzorowe gospodarstwo, które unowocześnił przez wprowadzenie płodozmianu, rozwinięcie hodowli owiec, założenie obory zarodowej szwajcarskiego bydła oraz szkółki drzew (w poł. l. pięćdziesiątych pochodzącymi z niej topolami włoskimi obsadzono ul. Jerozolimską w Warszawie). Cieszył się opinią dobrego i oszczędnego gospodarza; znany był też z działalności dobroczynnej. Pełnił funkcję komisarza budowy dróg pow. radzyńskiego, przyczyniając się do unowocześnienia lokalnej sieci komunikacyjnej. Do r. 1830 utrzymywał bliskie kontakty towarzyskie z rodziną Czartoryskich (m.in. ofiarował zdobyczną szablę gen. Bickinga do Świątyni Sybilli w Puławach). W powstaniu listopadowym zapewne nie wziął udziału. Uczestniczył 16 V 1832 w dwudziestoosobowej deputacji, składającej w Petersburgu podziękowanie carowi Mikołajowi I za wybaczenie Polakom ich niedawnego buntu. Namiestnik Iwan Paskiewicz mianował go 17 IX 1844 sędzią pokoju okręgu włodawskiego. W r. 1847 od Natalii Kickiej otrzymał, wraz ze Stanisławem Brykczyńskim, w dzierżawę na 12 lat dobra Suchowola w pow. radzyńskim. Na przełomie l. 1853 i 1854 ufundował S. w Jabłoni cerkiew greckokatolicką, w miejsce dotychczasowej, zniszczonej przez pożar. W podeszłym wieku spisał pamiętniki pt. Ważniejsze pamiątki czasów upłynnionych, obejmujące l. 1794–1809 („Roczn. B. PAN w Kr.” 1964, 1977, wyd. R. Żurkowa). Zmarł przed 10 I 1854 w Jabłoni, został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
Małżeństwo S-ego z Emmą z Potockich (ok. 1786–1858) było bezdzietne. W l. trzydziestych i czterdziestych XIX w. żona S-ego sama podróżowała za granicę, przebywała m.in. w Dreźnie i Genewie oraz we Włoszech; często podkreślała swój mezalians, pisząc na kartach wizytowych: «La comtesse Potocka, vulgairement dite Strzyżewska». Zygmunt Krasiński, który poznał ją w r. 1832 w Mediolanie, pisał: «Żyje huczno baba i rej niezwykły prowadzi, wszystkim wobec i każdemu z osobna oznajmując na wstępie, że się urodziła Potocką». Ostatecznie małżeństwo Strzyżewskich rozpadło się. W l. pięćdziesiątych Emma Strzyżewska prowadziła salon we Florencji i była damą nadworną wielkiej księżnej toskańskiej; «najpierwsi dostojnicy Kościoła i dyplomacji, najznakomitsi pisarze z Francji i z innych krajów przebywający we Florencji, poczytywali sobie za niepospolity zaszczyt zyskać wstęp do salonu pani Strzyżewskiej i ubiegali się o jej znajomość» (K. Prek).
Współcześnie ze S-m żył inny Piotr Strzyżewski (Strzyżowski) (1799–1884), pochodzący z Kaletnik w woj. augustowskim, uczestnik powstania listopadowego, kapitan (od 1 IX 1831) 3. p. ułanów WP, emigrant we Francji i urzędnik bankowy w Paryżu; w małżeństwie z nieznaną z imienia Fijałkowską (zm. 1885 w Paryżu) miał córkę.
Dunin-Borkowski J. S., Spis nazwisk szlachty polskiej, Lw. 1887 s. 238; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Pol. Enc. Szlach., XI 199; Słown. Geogr. (Jabłoń); Wesołowski Z., Order Virtuti Militari i jego kawalerowie, Miami 1992 s. 107; Zych G., Armia Księstwa Warszawskiego 1807–1812, W. 1961 (błędnie jako Franciszek Strzyżewski); – Brandys M., Kozietulski i inni, W. 1967 I 119, 277–80, II 22–4 (dot. głównie żony S-ego); Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1887 II 117; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14, s. 39, 139, 152, 154, XXXIX (liczne omyłki w datowaniu); Gnat-Wieteska Z., 1. Pułk Strzelców Konnych, W. 1995 s. 15; Grochulska B., Księstwo Warszawskie, W. 1966 s. 39; Kozłowski E., Wrzosek M., Dzieje oręża polskiego 1795–1939, W. 1984 s. 104; Krzos K., Z księciem Józefem w Galicji w 1809 roku, W. 1967; Kukiel M., Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, P. 1912; Łukaszewicz M., Armia księcia Józefa 1813, W. 1986 s. 91 (błędnie jako Franciszek Strzyżewski); Mrozowska, Szkoła Rycerska, (brak S-ego w wykazie uczniów Szkoły); Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., W. 1999 (Strzyżowski); Skałkowski A., Z dziejów insurekcji 1794 r., W. 1926 s. 53; Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski, W. 1994 s. 271; Sokolnicki M., Generał Michał Sokolnicki (1760–1815), W. 1912 s. 200, 386 (dot. żony S-ego); Tokarz W., Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kr. 1911 s. 288–9; – Dał nam przykład Bonaparte. Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796–1815, Red. R. Bielecki, A. Tyszko, Kr. 1984 I, II; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 154–9; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń, P. 1877–84 I 162, 187, III 70, 204–13, 271–3, 276–8; Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, P. 1929 IV, V; Koźmian K., Pamiętniki, Oprac. J. Willaume, P. 1972 II; Krasiński Z., Listy do ojca, Oprac. S. Pigoń, W. 1963 (dot. żony S-ego); tenże, Listy do różnych adresatów, Oprac. Z. Sudolski, W. 1981 I (dot. żony S-ego); Kręcina J., Relacja Józefa Marchockiego o działalności oddziału Piotra Strzyżewskiego w kampanii galicyjskiej 1809, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 23: 1977 s. 7–27; Lubowiecki I., Pamiętniki, Oprac. N. Kasparek, L. 1997; Łubieński R., Generał Tomasz Pomian hrabia Łubieński, W. 1899 II 118, 502; Mańkowska z Dąbrowskich B., Pamiętniki, P. 1880 s. 113; Prek F., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Wybranowski R., Pamiętniki jenerała, Lw. 1882 s. 6–9, 16; Żurkowa R., Piotra Strzyżewskiego „Ważniejsze pamiątki czasów upłynnionych. Wspomnienia z lat 1794–1809”, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964 s. 107–93; taż, Piotra Strzyżewskiego „Ważniejsze pamiątki czasów upłynnionych. Wspomnienia z lat 1794–1809”. Cz. 2: Ciąg dalszy wydarzeń z 1809 roku, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 23: 1977 s. 29–47; – „Czas” 1854 nr 20; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Kur. Warsz.” 1854 nr 9, 31; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1173 (pam. Ważniejsze pamiątki czasów upłynnionych i papiery służbowe S-ego), rkp. 4375 t. 3, rkp. 8818 (Wyjątki z pamiętników pułkownika Piotra Strzyżewskiego); Österreichisches Staatsarchiv-Kriegsarchiv w Wiedniu: Alte Feldakten, karton nr 1392, raporty i koresp. 26 V – 28 VII 1809, karton nr 1427, raport z 20 V 1809; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-ego oprac. przez Stefana Pomarańskiego; – Informacje Cezarego W. Domańskiego z L.
Bibliogr. dot. Piotra Strzyżewskiego (1799–1884): Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII, VIII; – Ekielski J., Fundacja Pelagii Russanowskiej, Miejsce Piastowe 1931.
Michał Baczkowski