Szafraniec Piotr z Łuczyc i Pieskowej Skały h. Starykoń (zm. 1398), podstoli krakowski, stolnik nadworny.
Był synem najpewniej Żegoty Szafrańca (wzmiankowanego w r. 1346), wywodzącego się z linii Starych Koni, dziedziczących w Niedźwiedziu (pow. proszowicki). Jego bratem był bliżej nieznany Jan (zm. po 3 II 1394) i najpewniej wojski krakowski Żegota Szafraniec z Łąkty (zm. przed 31 X 1391).
S. pisał się przeważnie z Łuczyc, ale także z Pieskowej Skały, sporadycznie z Secemina. Po raz pierwszy w źródłach został odnotowany w r. 1372 jako świadek w czasie sesji sądu ziemskiego w Krakowie. W l. siedemdziesiątych XIV w. związał się z dominującym wtedy w Małopolsce ugrupowaniem andegaweńskim i w r. 1376 objął podstolstwo krakowskie. Latem 1377 wziął udział w wyprawie przeciw Litwie, w czasie której, jak podaje Jan Długosz, miała miejsce kłótnia między Węgrami i Polakami. S. został zraniony w twarz, a król Ludwik Węgierski obawiając się, aby nie doszło do zamieszek, nadał poszkodowanemu zamek w Pieskowej Skale wraz z kluczem wsi; było to nadanie czasowe. Do końca panowania Ludwika Węgierskiego S. nie odgrywał większej roli politycznej, miał jednak dobre kontakty z dworem królowej-regentki Elżbiety Łokietkówny i czołowymi przywódcami stronnictwa andegaweńskiego. Od jednego z nich, woj. sandomierskiego Ottona z Pilicy, kupił w r. 1378 na pograniczu małopolsko-śląskim wsie: Klimontów i Siedlec (obecnie dzielnice Sosnowca) wraz z częścią prawa patronatu w kościele w Mysłowicach (ks. raciborskie) za 700 grzywien i pół łanu w Pielgrzymowicach; w r.n. królowa przeniosła te dobra na prawo magdeburskie. Był także jednym z poręczycieli pożyczki króla Ludwika u krakowskiego Żyda Lewka na sumę 30 tys. fl. Punktem zwrotnym w karierze S-a był udział w negocjacjach w l. 1385 i 1386 dotyczących zawarcia unii polsko-litewskiej i objęcia tronu polskiego przez w. ks. lit. Jagiełłę. S. uczestniczył w drugim poselstwie na Litwę, finalizującym w Wołkowysku (11 I 1386) układy polsko-litewskie. Dołączono go do trójki doświadczonych dyplomatów: cześnika krakowskiego Włodka z Charbinowic, kaszt. zawichojskiego Mikołaja z Bogorii i dzierżawcy kazimierskiego Krystyna Ostrowskiego. S. w zamian za przyczynienie się do wyniesienia na tron Jagiełły oraz za pożyczkę w wysokości 500 grzywien gr pol. otrzymał na dzień przed koronacją (3 III t.r.) w zastaw zamek w Pieskowej Skale wraz z kluczem wsi, dopóki król nie zwróci mu pożyczonej sumy. W r. 1387 wziął S. udział w przejęciu Rusi Czerwonej z rąk węgierskich; przygotowując się do wyprawy, sprzedał w grudniu 1386 Klimontów, Siedlec i Pogoń (ks. cieszyńskie) wraz z prawem patronatu kościoła w Mysłowicach za 700 grzywien Wisławowi i Piotrowi z Mysłowic, bratankom abp. gnieźnieńskiego Bodzęty.
S. uczestniczył w l. 1391–6 w wojnie Władysława Jagiełły z ks. opolskim Władysławem. Był dowódcą fortalicjum w Pławniowicach koło Gliwic (terytorium książąt cieszyńskich, sojuszników Polski), które wojska królewskie obsadziły pod koniec r. 1391; dozbroił to fortalicjum jesienią 1393 na koszt króla, kupując dwanaście kusz. W styczniu 1394, dowodząc obroną, wytrzymał atak oddziałów opolskich i doczekał się przed 22 II t.r. odsieczy; następnie ponownie wzmocnił obronę, kupując na koszt króla dwadzieścia kusz. Brał potem udział w trzecim etapie wojen, uczestnicząc latem 1396 w oblężeniu Opola. Tam też 6 VIII t.r. wraz z woj. krakowskim Spytkiem Melsztyńskim, kaszt. lubelskim Piotrem Kmitą i kaszt. nakielskim Wincentym Granowskim pertraktował z książętami opolskimi, bratankami Władysława Opolczyka, ustalając z nimi warunki pokoju.
S. początkowo posiadał niewielkie dobra pod Krakowem, zapewne odziedziczone po ojcu: części w Łuczycach, Pielgrzymowicach, Młodziejowicach, Trątnowicach i Niedźwiedziu (pow. proszowicki) oraz cały Liplas (pow. szczyrzycki). Współpracując blisko z królem Władysławem, otrzymywał nadania i zapisy, zwłaszcza usytuowany na ważnym szlaku handlowym, łączącym Małopolskę ze Śląskiem i Wielkopolską, zamek w Pieskowej Skale wraz z wsiami: Sułoszową, Milonkami, Wielmożą i Wolą (obecnie Wola Kalinowska). W r. 1393 otrzymał konia wartego 20 grzywien, w r.n. 12 łokci sukna brukselskiego i 100 grzywien. Przed r. 1394 król nadał mu część Niegowonic i Rokitno, leżące niedaleko Ogrodzieńca, natomiast 1 VII 1395 zapisał mu za zasługi m. Secemin i przynależną do niego wieś Bichniów (pow. chęciński). W tym czasie (może nawet od początku panowania Jagiełły) S. pełnił też na dworze obowiązki stolnika królewskiego. Oprócz tego posiadał nieruchomości w Krakowie: dwa domy nad Rudawą, pod zamkiem, oraz dom przy ul. Grodzkiej, położony z prawej strony kamienicy Jana Tęczyńskiego, w pobliżu kościoła św. Andrzeja. S. zmarł 12 III 1398, został pochowany w katedrze krakowskiej. Kilka miesięcy później synowie ufundowali przy jego grobie ołtarz św.św. Bartłomieja, Barbary, Floriana i Maurycego, który mieli obsługiwać wikariusze katedralni. Jako uposażenie przekazali im dwa domy nad Rudawą, pod zamkiem krakowskim.
S. był żonaty z bliżej nieznaną Katarzyną (Kachną, zm. 6 I, możliwe, że w r. 1386), z którą miał czterech synów: Jana (zob.), Piotra (zm. 1437, zob.), Stanisława z Młodziejowic (zm. przed 25 IX 1408), który w r. 1398 poślubił Annę, córkę Andrzeja Schonego z Bobolic, Węgra, związanego wcześniej z Władysławem Opolczykiem, dając przez to początek rodzinie Młodziejowskich, i Tomasza z Łuczyc (zm. bezpotomnie przed 20 I 1434, zapewne w r. 1432), oraz dwie córki: Kochnę (zm. 1449, zob. Koniecpolska Konstancja) i nieznaną z imienia żonę Imrama Chrząstowskiego. Nie doszło do skutku planowane drugie małżeństwo S-a, mimo że w maju 1388 przed sądem wiecowym toczył z poparciem królewskim pertraktacje w sprawie ożenku z Elżbietą, córką Wiernka z Górki i Witowa, a bratanicą Mikołaja Wątróbki ze Strzelc i jej ewentualnego posagu (została ona później żoną Spytka z Zabełcza h. Starykoń).
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Bobolice); Urzędnicy, IV/1; – Czwojdrak B., Osady średniowieczne i ich właściciele na obszarze dzisiejszego Sosnowca, w: Osadnictwo nad Przemszą i Brynicą w średniowieczu, Sosnowiec–Cieszyn 2005 s. 112–19; Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370–1382, Kr. 1918 s. 199; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i w pierwszej połowie XV wieku. Studium z dziejów rozwoju wielkiej własności, Kr. 1966 s. 75–6; Guerquin B., Zamki w Polsce, W. 1984 s. 251–2; Gzella J., Małopolska elita władzy w okresie rządów Ludwika Węgierskiego w Polsce w latach 1370–1382, Tor. 1994 s. 79–80, 117–18; Hadamik C., Średniowieczne dwory obronne w powiecie włoszczowskim, Włoszczowa 2005 s. 27–9; Halecki O., Dzieje Unii Jagiellońskiej, Kr. 1919 I 116; Kołodziejski S., Średniowieczne budowle obronne na terenie Jury Ojcowskiej w świetle wyników nowszych badań, Ojców 2006 s. 31–2; Kuczyński S. M., Rozbiór krytyczny roku 1385 „Dziejów Polski” Jana Długosza, „Studia Źródłozn.” T. 3: 1958 s. 242; Kurtyka J., Problem identyczności urzędów ziemskich krakowskich i nadwornych w wiekach XIV–XVI, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw ościennych, Red. A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kr. 1996 s. 47; tenże, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kr. 1997; tenże, Topory, Starekonie i Okszyce. W sprawie związków międzyrodowych w XII i XIV wieku, „Kwart. Hist.” T. 99: 1992 s. 25–7; Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale, „Teka Konserwatorska” 1953 z. 2 s. 7–8; Sikora F., Wielopolscy z rodu Starych Koni do początków XVI w., Acta Univ. N. Copernici, Nauki Human.-Społ. Z. 240, Historia [Nr] 26: 1992 s. 145; Sperka J., Działalność polityczna Piotra i Jana Szafrańców w okresie rządów Władysława Jagiełły, w: Genealogia – Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Red. A. Radzimiński, J. Wroniszewski, Tor. 1996 s. 94–7; tenże, Faworyci Władysława Jagiełły, w: Faworyci i opozycjoniści króla a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII wieku, Red. M. Markiewicz, R. Skowron, Kr. 2006 s. 42–3, 47–8; tenże, Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370–1401, Kat. 2006 s. 183–4; tenże, Szafrańcowie herbu Stary Koń w XIV i XV wieku i ich związki z powiatem chęcińskim, w: Materiały i źródła do dziejów powiatu włoszczowskiego, Red. S. Janaczek, B. Janaczek, Włoszczowa 2008 I 24–5, 34–5; tenże, Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Kat. 2001; tenże, Szafrańcowie, Koniecpolscy, Koziegłowscy, Chrząstowscy. Nieznane koligacje i ich wpływ na funkcjonowanie sceny politycznej w okresie panowania Władysława Jagiełły, w: Średniowiecze polskie i powszechne, Red. I. Panic, Kat. 1999 I 134–52; tenże, Wojny Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem (1391–1396), Cieszyn 2003; tenże, Z dziejów wojen Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem. Działania wojenne w latach 1393–1394, w: Cracovia–Polonia–Europa, Kr. 1995 s. 318–22; Szczur S., Negocjatorzy unii Polski z Litwą i ich kariery, „Analecta Cracoviensia” T. 19: 1987 s. 185–7, 194; Wais H., Rejestry podskarbiego Hinczki z lat 1393–1395 (bruliony a czystopis), „Archeion” T. 91: 1993 s. 51; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932 s. 222–3; Wojciechowski T., Kościół katedralny w Krakowie, Kr. 1900 s. 105; Zawitkowska W., W służbie pierwszych Jagiellonów. Życie i działalność kanclerza Jana Taszki Koniecpolskiego, Kr. 2005; – Akta grodz. i ziem., II nr 6, 20, III nr 43, 44, V nr 21, 22; Akta Unii; Cod. epist. saec. XV, II; Długosz, Annales, X; Długosz, Liber benef., I, II; Dok. sądu ziem. krak.; Kod. katedry krak., II; Kod. mogilski; Kod. Mpol., I, III, IV; Kod. Wpol., III; Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381, 1385–1402, Wyd. A. Chmiel, Kr. 1932 s. 301; Lehns-u. Besitzurkunden Schlesiens, II; Mon. Pol. Hist., II (kalendarz krak.), VI (kalendarz krak.); Mon. Pol. Hist. (S.N.), V (kalendarz katedry krak.); Najst. księgi m. Kr., cz. 1–2; Rachunki dworu Władysława Jagiełły; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 85, 353, VIII nr 553, 4252, 4711, 5987, 6379, 7947 (uwagi: 107/9, 229/49, 234/19); Zbiór dok. katedry i diec. krak., t. 1 nr 143; Zbiór dok. mpol., cz. 1 nr 150, 151, 154, cz. 6 nr 1528, 1576; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr Crac., t. 1c s. 35, t. 2 s. 25, 44, 46, 54, 69, 72–3, 76–7, 167; IH PAN w Kr., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Mpol. w Średniowieczu: Mater. do t. 5 Kod. Mpol., teczka «T» nr 2.
Jerzy Sperka