Szembek Piotr (1788–1866), oficer wojsk Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, generał w powstaniu listopadowym, ziemianin.
Ur. 14 XII w Warszawie, był synem Ignacego (zob.) i Kunegundy z Walewskich, bratankiem Aleksandra Szembeka (ok. 1739 – 1806, zob.). Miał trzy siostry: Ludwikę (ur. 1797), w pierwszym małżeństwie zamężną za Michałem Taszyckim, w drugim za Józefem Sewerynem Poleskim, Teresę, żonę Stanisława Męcińskiego, i Urszulę, żonę Józefa Wierzchlejskiego. Bratem stryjecznym S-a był Józef Karol Szembek (zob.).
S. odebrał gruntowne wykształcenie domowe pod opieką francuskiego guwernera; uczył się także gry na skrzypcach, m.in. u francuskiego skrzypka J. P. Rodego. Studiował, prawdopodobnie od r. 1804, w Akad. Wojskowej (Ritter Akademie) w Berlinie i ukończył ją w maju 1806. Po wkroczeniu wojsk napoleońskich na ziemie zaboru pruskiego jesienią t.r. zgłosił się do gen. Jana Henryka Dąbrowskiego; w randze podporucznika uzyskał 28 XI przydział do jego Legii (późniejszej 3. Legii) i został adiutantem gen. Ignacego Giełguda. Uczestniczył w walkach na Pomorzu; podczas szturmu Tczewa 23 II 1807 wyróżnił się w ataku na bramę miejską. Wymieniony został 3 III t.r. w odezwie Dąbrowskiego do mieszkańców dep. poznańskiego. Służył następnie w sztabie gen. Amilkara Kosińskiego i od 7 III do 27 V brał udział w oblężeniu Gdańska. Po podpisaniu pokoju w Tylży awansował w lipcu t.r. na kapitana w sztabie 3. Legii. Za udział w kampanii 1807 r. został odznaczony 16 III 1808 Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari. Dn. 29 IV t.r. przeniesiono go do 11. pp stacjonującego w Poznaniu, a następnie w Gdańsku.
W wojnie Ks. Warsz. z Austrią, w ramach 3. baonu 11. pp sformowanego w Toruniu przez gen. Stanisława Wojczyńskiego, S. uczestniczył w maju 1809 w obronie miasta przed wojskami VII Korpusu arcyks. Ferdynanda d’Este. W czerwcu t.r. sprawował tymczasowo komendę nad oddziałem kawalerii (ok. stu jeźdźców), działającym w ramach dywizji Dąbrowskiego operującej nad Pilicą. Mianowany tymczasowym szefem baonu włosko-francuskiego w Wielkopolsce, już po zawarciu 12 VII rozejmu w Znojmie, wziął zapewne udział w formowaniu tam nowych jednostek polskich. Jako szef baonu (nominacja z 5 VII) uzyskał wówczas przydział do 4. pp galicyjsko-francuskiego, tworzonego w departamentach wpol. Pułk ten, przemianowany 28 XII na 16. pp Ks. Warsz., został w marcu 1810 rozformowany; S. wrócił 4 IV t.r. jako szef baonu do 11. pp, stacjonującego w Gdańsku. Za udział w kampanii 1809 r. został odznaczony w r. 1810 Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari.
W r. 1812 uczestniczył S. w wojnie z Rosją jako dowódca baonu 11. pp w ramach 4. dyw. I Korpusu marsz. Louisa Davouta. Dywizja ta skierowana została do walk w Kurlandii i Inflantach w składzie X Korpusu marsz. Étienne MacDonalda. W sierpniu i wrześniu t.r. wraz z 11. pp brał S. udział w walkach pod Dyneburgiem, w nieudanej blokadzie Rygi oraz potyczkach nad Dźwiną. Podczas odwrotu z Kurlandii uczestniczył w walkach w Prusach Wschodnich (Tylża, Mielawki, Labiawa). Dn. 3 I 1813 opuścił wraz z 11. pp Królewiec i 13 I t.r. dotarł do Gdańska. W obronie Gdańska przed armią rosyjską dawał przykłady «cudów waleczności» (J. Patelski), za co w czerwcu otrzymał Krzyż Kawalerski Legii Honorowej. Wyróżnił się następnie w walkach o Wrzeszcz (30 VIII – 3 IX); gdy został ranny, zaopiekowała się nim pochodząca z Francji gdańska rodzina hugenocka Bécu de Tavernier. W l. 1813–14 należał S. do loży wolnomularskiej «Français et Polonais réunis». Po podpisaniu kapitulacji twierdzy gdańskiej, 29 XI 1813, oddziały polskie zostały 2 I r.n. wysłane do domów i rozbrojone.
W czasie tworzenia wojsk polskich pod protektoratem cara Aleksandra I, zabiegał S. latem 1814 o poparcie Dąbrowskiego w celu uzyskania lepszego przydziału służbowego. Dzięki protekcji jego i gen. Józefa Zajączka został przydzielony 25 III 1815 do baonu wzorowego strzelców pieszych. Zgodnie z rozkazem Aleksandra I z 20 VI t.r. jednostka ta stała się częścią gwardii królewskiej. Ponieważ w gwardii nie było stopnia majora, S. awansował na podpułkownika. W listopadzie otrzymał Order św. Włodzimierza IV kl., a 17 I 1816 – zatwierdzenie tytułu hrabiowskiego w Prusach. Gdy 27 IX 1817 zlikwidowano z przyczyn ekonomicznych baon strzelców, S. został przeniesiony do 1. p. strzelców pieszych i w r. 1818 objął jego komendę; przejście oficera gwardii do wojska liniowego związane było z awansem, toteż uzyskał patent na pułkownika. Wyróżniał się dobrą znajomością regulaminów oraz umiejętnością przeprowadzania ćwiczeń; uważano go za służbistę, ale i dobrego dowódcę, odważnego i uczciwego oficera, zarzucano mu jednak brak taktu, nadmierną ambicję i kłótliwość. Cieszył się zaufaniem naczelnego wodza w. ks. Konstantego, który pochwały na jego temat zamieścił w rozkazach dziennych 3 IV 1819 i 19 VI 1825 oraz wyróżnił orderami św. Anny II kl. (1819) i św. Stanisława II kl. (1827). Gdy 13 I 1822 szefem 1. p. strzelców został następca tronu w. ks. Mikołaj, jednostka zyskała szczególny prestiż. Dn. 12 V 1829, podczas uroczystości koronacyjnych Mikołaja I, awansował S. do stopnia generała brygady; będąc nadal dowódcą 1. p. strzelców pieszych, stacjonującego w Sochaczewie, objął dowództwo 3. brygady piechoty. Na jego zaproszenie Fryderyk Chopin dał tam w r. 1830 dwa koncerty. Kompozytor wysoko cenił umiejętności S-a jako skrzypka.
Po wybuchu powstania listopadowego S. otrzymał w tym samym czasie dwa rozkazy, od w. ks. Konstantego i od Rady Administracyjnej; oba wzywały go do przybycia z pułkiem do Warszawy. Pułk przyprowadził 2 XII 1830 do Błonia, skąd udał się na rozmowę z Konstantym, który zapewnił go o amnestii dla uczestników powstania oraz nalegał na pozostanie u jego boku; S. obiecał zachowanie wobec niego lojalności. Wg Ignacego Skarbka-Kruszewskiego miał zaproponować wielkiemu księciu, by ten stanął na czele powstania. Jednak już nazajutrz, zapewne pod presją podkomendnych, dołączył do powstańców i rankiem 3 XII t.r. na czele pułku wkroczył do Warszawy, witany owacyjnie przez ludność miasta. Tego samego dnia przybył na spotkanie Tow. Patriotycznego, dla którego stał się jednym z kandydatów na wodza powstania (optował za tym zwłaszcza Maurycy Mochnacki). Wraz z gen. Józefem Chłopickim uratował od samosądu generałów Wincentego Krasińskiego i Zygmunta Kurnatowskiego. Dn. 4 XII został mianowany członkiem Rady Wojennej i gubernatorem Warszawy. Ludwik Rylski ogłosił poświęcony mu wiersz „Jenerałowi brygady hr. Szembekowi, gubernatorowi Warszawy i organizatorowi wojsk polskich” (W. 1830). Dn. 16 XII Chłopicki odwołał S-a z funkcji gubernatora, zapewne z powodu jego kontaktów z lewicą powstańczą. S. wrócił na stanowisko dowódcy 3. brygady, jednak po pierwszej dymisji Chłopickiego został 18 XII ponownie włączony w skład Rady Wojennej. Postawa S-a była chwiejna; za pośrednictwem płk. Tadeusza Wyleżyńskiego, osobistego wysłannika Chłopickiego do Mikołaja I, podkreślał w grudniu 1830, że do powstania dołączył pod presją. Po złożeniu dyktatury przez Chłopickiego deputacja sejmowa obrała S-a (18 I 1831) tymczasowym zastępcą naczelnego wodza. Podczas wyborów naczelnego wodza otrzymał 20 I t.r. drugą co do wielkości liczbę głosów, po gen. Michale Radziwille.
Dn. 26 I 1831 objął S. dowództwo 4. DP i po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Król. Pol. wyruszył na jej czele w kierunku Ostrołęki. Postępy armii rosyjskiej spowodowały wstrzymanie marszu i 13 II t.r. S. skoncentrował Dywizję w Okuniewie. Dn. 17 II uczestniczył w potyczce pod Dobrem. Postulował podjęcie energicznych operacji przeciw rosyjskiemu korpusowi gen. Grigorija Rosena, jednak plan ten Chłopicki odrzucił. Wycofując się za Okuniew, poparł S. inicjatywę gen. Franciszka Żymirskiego, by stoczyć bitwę zaczepną z Rosjanami w rejonie Wawra. Sposób działania S-a w bitwie pod Wawrem (19 II) został wysoko oceniony przez późniejszych historyków (W. Tokarz i M. Tarczyński). Na czele 4. DP S. uczestniczył 25 II w bitwie pod Grochowem i w krytycznym momencie walki naczelny wódz, ks. Radziwiłł, przekazał mu ogólne dowództwo, którego jednak S. faktycznie nie objął; wg Ignacego Prądzyńskiego S. w końcowej fazie bitwy załamał się nerwowo. Nocą z 25 na 26 II wraz z gen. Tomaszem Łubieńskim wystąpił z żądaniem rokowań z feldmarsz. Iwanem Dybiczem. Skonfliktowany z nowym naczelnym wodzem gen. Janem Skrzyneckim, podał się 17 III do dymisji. W kolejnych fazach powstania nie odegrał już większej roli. Jako ochotnik (nieformalny doradca) przyłączył się w kwietniu do korpusu gen. Juliana Sierawskiego, podejmującego nieudaną wyprawę na Lubelszczyznę. Po dymisji Skrzyneckiego został S. przywrócony 24 VIII do służby wojskowej w charakterze generała dywizji, nie otrzymał jednak dowództwa liniowego. Mianowany (prawdopodobnie 29 VIII) komendantem wojskowym województw krakowskiego, sandomierskiego i kaliskiego, stanowiska tego nie przyjął. Wraz z korpusem gen. Samuela Różyckiego przekroczył 27 IX 1831 granicę austriacką. Zamieszkał w Zatorze (pow. wadowicki) u gen. Stanisława Dunin Wąsowicza, a w poł. listopada osiadł w Brnie na Morawach.
Po otrzymaniu zgody władz pruskich zamieszkał S. w majątku rodowym Siemianice w Poznańskiem. Wzniósł tam w r. 1835 nowy pałac z zabudowaniami folwarcznymi i parkiem krajobrazowym. Powołał radę gospodarczą z udziałem chłopów. W czasie Wiosny Ludów założył Ligę Polską w pow. kępińskim, jednak 10 I 1849 odmówił przewodniczenia zjazdowi Ligi w Kórniku. W r. 1858 został członkiem Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu. W Siemianicach ufundował w l. 1856–8 kościół św. Idziego, przy którym założył bractwo św. Józefa. Dzięki jego staraniom powstał tamże przytułek dla starców, a w l. 1861–3 wybudowana została szkoła. Po opublikowaniu „Wspomnień w skróceniu z r. 1831” gen. Józefa Załuskiego („Czas” R. 5: 1860 t. 20 dod. miesięczny, odb. Kr. 1861) ogłosił S. odpowiedź („Czas” R. 7: 1862 nr 165), w której objaśniał m.in. motywy swej dymisji z 17 III 1831. W czasie powstania styczniowego zgodził się na umieszczenie w pałacu siemianickim punktu przerzutu broni do zaboru rosyjskiego i częściowo uzbroił oddział Makarego Drohomireckiego. Zmarł 21 VI 1866 w Siemianicach, został pochowany w krypcie rodzinnej w miejscowym kościele, gdzie znajduje się jego epitafium. Był odznaczony również francuskim Medalem św. Heleny (1857) i pruskim Orderem Czerwonego Orła II kl. (1861).
Z małżeństwa z Fryderyką Henriettą (Henryką) Bécu de Tavernier, córką ławnika gdańskiego Ottona i Krystyny von Prolius, miał S. syna Aleksandra (1814–1884), żonatego z Marianną Elżbietą Objezierską (1818–1839), a po jej śmierci, w r. 1841 z Felicją Niemojowską (1822–1878), córką Bonawentury Niemojowskiego (zob.). Wnukami S-a byli Piotr (1843–1896, zob.), żonaty z Marią z Fredrów (zob. Szembekowa Maria), i Stanisław Feliks (zob.).
Antoni Bogusławski poświęcił S-owi wiersz „Strzelcy Szembeka” („Honor i Ojczyzna”, W. 1927 s. 47–8). Imieniem S-a został nazwany plac w Warszawie (na Pradze Południe), a w r. 2010 warszawskie Gimnazjum nr 22.
Portret na koniu przez Józefa Łukaszewicza z r. 1823, olej., w Muz. WP w W.; Reprod. portretu w: Brandys M., Koniec świata szwoleżerów, W. 1976 IV po s. 256; – Borkowski, Almanach błękitny; Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, W. 1881 III; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., V, VII/VIII; Słown. Geogr. (Siemianice); Żychliński, I; – Bortnowski W., Walka o cele powstania listopadowego, Ł. 1960; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1815–30; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951 I; Kucharzewski M., Maurycy Mochnacki, Kr. 1910; Literackie przystanki nad Wartą, Red. Z. Szweykowski, P. 1962; Majewski W., Grochów 1831, W. 1982 s. 29, 51, 82, 86–7, 98, 119, 126, 131–2, 136–40, 147–55, 161–4, 196; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski, W. 1980; Pawłowski B., Wojna polsko-austriacka 1809 r., W. 1999; Powstanie listopadowe 1830–1831, Red. J. Skowronek, M. Żmigrodzka, Wr. 1983; Saletra W., Krakowskie i Sandomierskie w czas powstania listopadowego, Sandomierz 2006; Szyndler B., Dyktator. Generał Józef Chłopicki 1771–1854, Częstochowa 1998; Tarczyński M., Generalicja powstania listopadowego, W. 1980; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1994; Umiński B. J., Generał Jan Nepomucen Umiński 1778–1851, Wr. 1999; Zajewski W., Rok 1812 i oblężenie Gdańska w 1813 r., w: Historia Gdańska, Red. E. Cieślak, Gd. 1993 III z. 2; – Barzykowski, Hist. powstania, I–III, V; Diariusz Sejmu z r. 1830–1831, Kr. 1907–12 I–VI; Forster K., Powstanie narodu polskiego w r. 1830–1831, Berlin 1873 cz. 3 s. 9, 44–8 (listy S-a do J. Krukowieckiego); Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku, Kr. 1980; Konarski S., Dziennik z lat 1831–1834, Wr. 1973; Korespondencja Chopina, Oprac. B. E. Sydow, W. 1955 I; Korytkowski J., Mowa pogrzebowa […] za duszę ś.p. Piotra hrabiego Szembeka, Gniezno 1866; Koźmian A., Pamiętniki z dziewiętnastego wieku, P. 1867 II 343–5; Mierosławski L., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1845 I 78; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, P. 1863 II 106–12, 131, 144, 330–1; Oxiński J., Wspomnienia z powstania polskiego 1863–1864, Oprac. E. Halicz, W. 1965; Patelski J., Wspomnienia wojskowe z lat 1823–1831, Wil. 1914 (fot.); Prądzyński I., Pamiętniki, Kr. 1910 I 417, 420–1, 426–9, 483, 485, 512, 517, 544, IV (rozkazy do S-a i raporty z r. 1831); Rapp J., Mémoires, Paris 1823 s. 266, 280, 308–10; Skarbek-Kruszewski J., Pamiętniki z roku 1830–1831, W. 1931 s. 38; Szembekowa z Fredrów M., Jenerał Piotr Szembek 1788–1866, Kr. 1902; Wyleżyński T., Szesnaście dni mego życia, czyli relacja z podróży do Petersburga podczas rewolucji polskiej z roku 1830–1831, „Bibl. Warsz.” 1903 t. 1 s. 225–6; Załuski J., Wspomnienia, Kr. 1976 s. 478–502; Zwierkowski W., Rys powstania, walki i działań Polaków 1830 i 1831 roku…, Oprac. W. Lewandowski, W. 1973; – „Dzien. Pozn.” 1866 nr 67, 68, 77; „Kur. Pol.” 1831 nr 431 (raport S-a z bitwy pod Wawrem); „Stolica” 1968 nr 35; „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 43 (fot.), nr 44, 45, 1908 nr 22; – B. Czart.: rkp. 5297 s. 377–9, rkp. 5656 s. 203–8.
Michał Baczkowski