Piotr z Poznania (ok. 1504–1579), lekarz królewski, profesor Uniw. Krak., filantrop. Wg J. Łukaszewicza pochodził z ubogiej mieszczańskiej rodziny, zamieszkałej na przedmieściu Św. Wojciecha w Poznaniu; był synem Walentego. Nauki początkowe pobierał w rodzinnym mieście, być może w Kolegium Lubrańskiego. Do metryki Uniw. Krak. wpisał się w półr. letn. 1523 i dopiero po ośmiu latach (1531) uzyskał bakalaureat sztuk wyzwolonych. Prawdopodobnie wkrótce potem – zapewne jako prywatny preceptor – wyjechał do Lublina, stąd bowiem 16 II 1535 dedykował Janowi Lubomelskiemu wydany t. r. przekład „Ksiąg Jezusa Syna Syrachowego Eklesiasticus rzeczonych” (wyd. ponownie w r. 1541 u H. Wietora). Na magistra filozofii promował się w r. 1537 i wprawdzie w t. r. podjął wykłady jako docent, ale po kilku tygodniach przerwał objaśnianie „Officjów” Cycerona, których lekturę wznowił już jako senior Bursy Jeruzalem dopiero na wiosnę 1538. Związany w tym czasie z kręgiem młodych reformatorsko nastawionych humanistów krakowskich, skupionych wokół Szymona Marycjusza, podobnie jak wielu jego kolegów zaniedbywał dysputacje sobotnie i uchylał się od prowadzenia przepisanych kursów arystotelesowskich, chętnie wybierając na ich miejsce autorów klasycznych (Cicero, Justinus) lub nowsze humanistyczne podręczniki gramatyki (np. M. Perottiego). Po trzyletniej docenturze (1537–1539/40) w półr. letn. 1540 został kolegą mniejszym, a w semestrze zim. 1542/3 awansował do Kolegium Większego; piastował w r. n. (1543/4) obowiązki dziekana Wydziału Filozoficznego. W dn. 16 V 1544 uzyskał dwuletni urlop na wyjazd do Włoch i zapewne wkrótce potem udał się na studia lekarskie do Bolonii, gdzie 17 IX 1545 promował się na doktora medycyny. Po powrocie do kraju nie wznowił już, jak się zdaje, zajęć na Wydziale Filozoficznym (do którego formalnie należał do r. 1548), albowiem został lekarzem w służbie bpa kujawskiego Andrzeja Zebrzydowskiego, który już w lipcu 1546 wyrobił mu prezentę na probostwo w Wysokiej. Na wiosnę 1547 opuścił jednak Zebrzydowskiego i przeszedł na dwór królewski w charakterze lekarza nadwornego Zygmunta Starego, a po jego śmierci został przyjęty na służbę przez Zygmunta Augusta. W r. 1548 zrezygnował ostatecznie z zajmowanej, w ostatnich latach zresztą tylko formalnie, kolegiatury większej i przeniósł się na dwór królewski. Przebywając stale w najbliższym otoczeniu monarchy – m. in. w r. 1558 w czasie wojny inflanckiej – zajął z czasem pierwsze miejsce w gronie lekarzy przybocznych Zygmunta Augusta, forytowany przezeń i otaczany szczególnymi względami jako «primarius medicus». W służbie królewskiej dotrwał dosłownie do ostatnich chwil życia Zygmunta Augusta. Wezwany w nocy z 6 na 7 VII 1572 na zamek w Knyszynie przez zaniepokojonych dworzan, przedstawił królowi beznadziejny stan jego zdrowia oraz bezradność sztuki lekarskiej i nakłonił na kilka godzin przed śmiercią 7 VII 1572 do przyjęcia ostatnich sakramentów.

Protekcji królewskiej i poparciu swoich wpływowych pacjentów (leczył m. in. królowę Barbarę Radziwiłłównę, woj. krakowskiego Piotra Kmitę, bpów: warmińskiego Stanisława Hozjusza, chełmińskiego Jana Lubodzieskiego, przemyskiego Walentego Herburta) zawdzięczał pozyskanie w krótkim czasie wielu intratnych beneficjów kościelnych, które wraz z dochodami z zyskownej praktyki lekarskiej (uprawianej m. in. w Poznaniu i Gdańsku) zapewniły mu zdobycie pokaźnego majątku. W r. 1551 otrzymał od bpa Jana Dziaduskiego – prawdopodobnie za pośrednictwem W. Herburta – prezentę na kantorię przemyską, przed r. 1554 wszedł w posiadanie probostw: w Surażu, Łosicach i Hadynowie na Podlasiu, na wiosnę t. r. uczestniczył bowiem, wraz z Łukaszem Akwilinem, jako «illius provinciae parochus» w synodzie diecezji łuckiej w Janowie. Nie bez trudności przebiegała sprawa jego nominacji na prepozyturę w Środzie, o którą popadł w konflikt z kanonikiem poznańskim Stanisławem Rusieckim, rozstrzygnięty dopiero stanowczym mandatem Zygmunta Augusta z 28 II 1556. Bez oporów udało mu się wejść z prezenty królewskiej do kapituły wileńskiej (14 VII 1558), ale podjęte w r. 1562 starania o kanonię raciborowicką w kapitule katedralnej krakowskiej natrafiły znów na poważne przeszkody. Przeciwko kandydaturze P-a zaprotestował bowiem Stanisław z Szamotuł, twierdząc, że jako «ex plebeio ordine natus» nie ma prawa ubiegać się o kanonię, nie należącą do tzw. prebend doktorskich. Sprawa i tym razem oparła się o króla, któremu nie bez trudności udało się wprowadzić swego protegowanego do kapituły (18 VIII 1562). W r. 1563 okazało się jednak, przy składaniu przez P-a przysięgi kapitulnej, że kanonia raciborowicka została już uprzednio przyznana Hieronimowi Chojeńskiemu. Ostatecznie w posiadanie tej kanonii wszedł P. dopiero w jesieni 1567, otrzymując – znów przy dużych oporach kapituły – dom przy ul. Kanoniczej (od r. 1553 miał tu zresztą inną kamienicę, zakupioną za 400 złp. po chirurgu królewskim Hanuszu) oraz wieś Bieżanów. Przed r. 1559 został P. ostatnim z nominacji królewskiej prepozytem kolegiaty Św. Floriana w Krakowie, później (przed r. 1571) otrzymał scholasterię skalbmierską, w r. 1577 występuje jako kanonik sandomierski.

Zgromadziwszy – jak pisał Andrzej Trzecieski – «godne nagrody za długoletnie prace», przeznaczył je P. niemal w całości (wyłączając nawet najbliższą rodzinę, która dopiero od egzekutorów testamentu otrzymała w r. 1579 w drodze łaski drobny zasiłek) na kilkanaście legatów i fundacji przede wszystkim dla Uniw. Krak., do którego mimo odejścia z uczelni do końca życia zachował uczucie głębokiego przywiązania. Naśladując w tym względzie filantropijną działalność Macieja z Miechowa, w r. 1569 zakupił za ok. 4 000 złp kamienicę (na tyłach domu książąt mazowieckich) przy ul. Wiślnej, którą 5 III 1578, wraz z czynszem rocznym 45 złp. lokowanym w l. 1577–8 na kilku kamienicach na Kazimierzu, oddał Kolegium Większemu z przeznaczeniem na mieszkanie dla lekarza ubogiej ludności Krakowa i jego przedmieść oraz na zakup lekarstw dla ubogich chorych. Kilka legatów przeznaczył P. w testamencie na rzecz kolegiów (Większego, Prawniczego i Mniejszego), burs (Jeruzalem i Ubogich) oraz kolegiat uniwersyteckich: Św. Anny i Św. Floriana, które obdarował kosztownymi naczyniami, książkami oraz znacznymi sumami pieniężnymi. W młodości tłumacz „Eklezjastyka” przywiązywał widać duże znaczenie do znajomości Pisma Świętego, bowiem w testamencie polecił rozdać kilkanaście egzemplarzy «Biblii polskiej» (zapewne tzw. Szarffenbergerowskiej) m. in. kaznodziejom przy kościołach: Św. Anny, Św. Szczepana, Wszystkich Świętych, Św. Floriana, Św. Mikołaja oraz wszystkich klasztorów krakowskich. Dalsze dwa woluminy Biblii wraz z paramentami liturgicznymi ofiarował swoim dawnym kościołom w Hadynowie i Surażu. Nie zapomniał też o katedrze wawelskiej, dla której ustanowił fundację na śpiewania antyfony «O adoranda Trinitas». W r. 1571 za pośrednictwem Stefana Mikana złożył w poznańskim urzędzie radzieckim sumę 1 000 talarów, od której czynsze miały być obrócone m. in. na wsparcie biednych oraz uposażenie kaznodziei kolegiaty Św. Marii Magdaleny. Dopełniły tę rozległą działalność filantropijną dwa legaty dla młodzieży studiującej: ustanowiona 10 XII 1579 fundacja 20 grzywien dla uczniów szkół parafialnych Św. Anny, Św. Szczepana, Wszystkich Świętych i Św. Floriana oraz utworzona w r. 1580 borkarna (fundusz stypendialny) na studia w Uniw. Krak. dla dwóch scholarów rodem z Poznania. «Mąż nauką filozoficzną, doświadczeniem medycznym, powagą obyczajów, szczerą pobożnością i hojnością jałmużniczą niezrównany» – jak zanotowano po jego śmierci w uniwersyteckiej księdze dobroczyńców – również za życia cieszył się P. licznymi dowodami uznania zarówno w kołach lekarskich (Antoni Schneeberger, Wojciech Nowopolczyk, Feliks z Sierpca, Marcin Fox), jak i w kręgu humanistycznych poetów (Szymon Gorycjusz, Grzegorz Czuj z Sambora, Piotr Rojzjusz, A. Trzecieski, Jan Mylius). Zmarł w Krakowie 22 IX 1579 i pochowany został w katedrze krakowskiej, gdzie wystawiono mu marmurowy nagrobek (obecnie nie istnieje).

Wkrótce po śmierci ofiarodawcy nałożono na lekarza fundacji P-a, w zamian za dodatkowe wynagrodzenie, obowiązek odbywania wykładów na Uniwersytecie i udzielania pomocy lekarskiej biedniejszym profesorom oraz scholarom. W r. 1583 egzekutorzy testamentu (profesor Uniw. Krak. Marcin Glicius, siostrzeniec zmarłego mgr Jan z Poznania i mgr W. Brzozowski) utworzyli z części pozostawionego przezeń majątku (czynsz roczny 116 złp. od sumy 2 900 złp.) czwartą z kolei katedrę medycyny na Wydziale Lekarskim, przyjętą przez Uniwersytet 8 XI 1583, której posiadacz miał łączyć działalność nauczycielską z obowiązkiem leczenia ubogich chorych, zwłaszcza studentów Uniw. Krak.

Estreicher (Posnaniensis); Nowy Korbut (z Poznania P.); Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Kośmiński, Słown. lekarzów; Łętowski, Katalog bpów krak., III; Cerchowie M. i S., Pomniki Krakowa, Kr. 1904 II; – Barycz H., Historia UJ; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1916 III; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich do końca XVI w., Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1910 XII; tenże, Lekarz szkolny przy Uniwersytecie Jagiellońskim, „Przegl. Lek.” R. 42: 1903 s. 738–9; tenże, Lekarze krakowskiej kapituły katedralnej, tamże R. 44: 1905 s. 492–3; Łoś J., Początki piśmiennictwa polskiego, Lw. 1922; Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny m. Poznania, P. 1838 II 213, 215; Majer J., Wiadomości z życia profesorów Wydziału Lekarskiego, w: Pismo Zbiorowe Wileńskie, Wil. 1862; Mazurkiewicz K., B. Herbest, pedagog, organizator szkoły polskiej, P. 1925 s. 116; Michalewicz J., Michalewicz M., Liber beneficiorum et benefactorum Universitatis Jagiellonicae in saeculis XV–XVIII, Kr. 1978 I 154–60; Oettinger J., Rys dawnych dziejów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Rozpr. AU Wydz. Filol., Kr. 1878 XII 41, 122, 172, 304–5; Sus M., Studia uniwersyteckie Poznańczyków w XV i XVI w., „Kronika m. P.” 1950 nr 2 s. 123–4; Wojtyska D., Papiestwo – Polska 1548–1563, L. 1977; – Acta rectoralia, II; Cod. Univ. Crac., V; Conclusiones Univ. Crac.; Hosii epistolae, II, V (Olsztyn 1976, Studia Warmińskie, XIII); Informacja o aktach uniwersytetu bolońskiego, Oprac. S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1892 VII 141; Liber diligentiarum; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Matricularum summ., V nr 4362, 9261; Przezdziecki, Jagiellonki, III 234, 235, 279–80; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Szymona Mariciusza z Pilzna korespondencja z l. 1551, 1555, Wyd. S. Kot, Kr. 1929; Trzecieski A., Carmina, Oprac J. Krokowski, Wr. 1958; Zebrzydowskiego korespondencja; Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, T. 1, Wyd. A. Chmiel, Kr. 1911; – Arch. UJ: rkp. nr 17, 35 s. 764–799, nr 69 s. 75–77, nr 141; B. Jag.: Cim. 8420 (Zapiski M. Glicjusza).

Leszek Hajdukiewicz