Provana Prospero h. własnego (zm. 1584), dyrektor poczty, administrator żup krakowskich, bankier. Był synem Guglielma, młodszym bratem Traiana (zob.), wraz z którym przybył do Polski.
Prawdopodobnie pozostawał początkowo w służbie królowej Bony. W r. 1557 wraz z bratem otrzymał indygenat polski. Szybka aklimatyzacja w obcym środowisku, jak i posiadana gotówka ułatwiła P-ie prowadzenie interesów handlowych, które rozwinął w latach pięćdziesiątych. Inteligentny i przedsiębiorczy, zwrócił na siebie uwagę Zygmunta Augusta, który po śmierci matki rozpoczął ożywioną kampanię na dworach europejskich w celu uzyskania po niej spadku. Rozpoczęty proces wymagał stałej łączności z Włochami, którą ułatwić miała komunikacja pocztowa powołana dokumentem „Ordinatio postae Cracovia Venetias praeficitur” z dn. 18 X 1558. Jej kierownikiem został mianowany P. W myśl przywileju posłańcy mieli kursować między Krakowem a Wenecją. Wszystkie koszty związane z opłatą personelu pocztowego, wynajmu pomieszczeń pocztowych i stacji na trasie, jak i całego wyposażenia poczty, ponosić miał król. Całość dochodów płynących z opłat przesyłek pocztowych od osób prywatnych miał P. oddawać do skarbu królewskiego przedstawiając również rachunki z wydatków poniesionych w związku z prowadzeniem poczty. W przywileju nie było mowy o wynagrodzeniu, jakie miał P. otrzymywać z tytułu kierowania pocztą królewską, natomiast sprawę tę regulowało, jak się zdaje, polecenie królewskie z t. r., przyznające P-ie 300 złp. rocznej pensji. Na tym stanowisku pozostał on przez cztery lata. Rozlegle stosunki handlowo-bankowe P-y, przede wszystkim zaś jego stałe kontakty z bankierami we Włoszech (m. in. w Mediolanie i w Wenecji), skłoniły Zygmunta Augusta do powierzenia mu swoich spraw w Neapolu. W myśl dokumentu królewskiego z 23 XI 1569 P., wraz z Wenecjaninem Antonio de Angelis oraz z pomocą włoskich pośredników bankowych i agentów królewskich w Neapolu, miał pośredniczyć w ściąganiu i przekazywaniu królowi procentów od sum neapolitańskich, płacąc za każdy dukat neapolitański po 35 i 1/2 gr. Nie jest wiadome, czy P. otrzymał za to jakieś dodatkowe wynagrodzenie i jak długo wykonywał te obowiązki. Jego wspólnik otrzymywał roczną pensję w wysokości 200 skudów w złocie przyznanych mu przez króla 22 VIII 1570 z dochodów neapolitańskich.
W księgach miejskich krakowskich i w aktach królewskich znajdujemy wiele wzmianek o powiązaniach finansowych P-y z kupcem wiedeńskim, czasowo przebywającym w Krakowie, Jakubem Gastgebem, za którego w r. 1568 wpłacił zaległą należność do skarbu królewskiego w wysokości 2 760 złp. Handlował winem i materiami wraz z innymi włoskimi kupcami osiadłymi w Krakowie, jak Lodovico de Pello i Alessandro Baldi, z którymi zresztą w r. 1574 wszedł w spór. Obciążony licznymi interesami handlowymi, posługiwał się P. nieraz bratem Traianem, którego wciągnął do swych prac. Z czasem główną domeną działalności P-y stała się gospodarka solna. Warzelnictwem i wydobywaniem soli zainteresował się jeszcze za czasów Zygmunta Augusta, był nawet współorganizatorem spółki warzelniczej i uzyskany dla niej przywilej został następnie potwierdzony przez Henryka Walezego. Nie rozwinęła ona jednak chyba działalności, lub też P. wycofał się z niej. Dopiero po objęciu tronu w Polsce przez Stefana Batorego, u którego miał szczególne względy m. in. przez swych przyjaciół: podkomorzego krakowskiego Stanisława Cikowskiego i Jerzego Blandratę, uzyskał P. bardzo korzystne warunki dla działań w tej dziedzinie. Po rezygnacji Hieronima Bużeńskiego z administracji żup krakowskich Stefan Batory 2 III 1577 powierzył je P-ie w dzierżawę na okres trzyletni, za 56 000 złp. rocznie. Ponadto nowy dzierżawca miał uregulować należności za pozostawione zapasy solne. Pierwszy rok zarządzania żupą przyniósł P-ie 24 000 czystego zysku. Wkrótce też podał do wiadomości, że dopuści do połowy zysku każdego, kto wprowadziłby usprawnienia przy wydobywaniu soli. Zgłosił się wtedy Włoch Rocco Marconi, wynalazca przyrządu do tańszego wydobywania bałwanów solnych spod ziemi. Za zgodą króla projekt został zaaprobowany, nie mamy jednak żadnych wiadomości, czy rzeczywiście zamierzona współpraca doszła do skutku. Licząc na zwiększone dochody (do 80 000 złp.), król po roku pracy P-y odstąpił od poprzedniej umowy dzierżawnej i wrócił do poprzedniego systemu «ad fideles manus». Dn. 20 VIII 1578 zawarł z P-ą umowę, na podstawie której oddał mu zarząd żup, płacąc jedynie roczną pensję w wysokości 2 000 złp. Ponadto P. został dopuszczony do udziału w zyskach. Mogło to jednak nastąpić dopiero po wypłaceniu 80 000 dochodu do skarbu królewskiego i potrąceniu wydatków na pensje i naprawy. Zysk w pierwszym roku mógł sięgnąć połowy dodatkowych dochodów, zaś w l. n. jednej dziesiątej części. Miało to być zachętą dla administratora do sumiennego zajmowania się powierzonymi żupami, w których mógł według uznania naprawiać i zakładać nowe warzelnie oraz prowadzić nowe poszukiwania podziemne. Nie spełniły się jednak nadzieje pokładane przez króla, bowiem zysk z żup wielickich i bocheńskich za okres od 18 IX 1578 do 18 III 1580 przyniósł połowę planowanego dochodu. W marcu t. r. porzucił P. administrację żup otrzymawszy od króla pisemne pokwitowanie z zapewnieniem, że dobrze się wywiązał z powierzonych obowiązków. Pod koniec 1580 r. rewizorzy królewscy dokonujący przeglądu żup zwrócili jednak uwagę na opłakany ich stan świadczący o rabunkowej gospodarce prowadzonej przez P-ę.
Zwierzchnictwo nad żupami krakowskimi ułatwiało P-ie prowadzenie prywatnych przedsięwzięć warzelniczych. W kwietniu 1577, wraz z podkomorzym krakowskim Stanisławem Cikowskim i bachmistrzem wielickim Florianem Morsztynem, założył P. spółkę, która uzyskała przywilej na wybudowanie nowego szybu w Wieliczce w celu wydobywania soli rumowej. Szyb został otwarty we wrześniu t. r. Miał się on stać bazą surowcową dla zamierzonych przez P-ę warzelni. Pierwszą z nich na podstawie przywileju królewskiego z r. 1577 utworzył w Stężycy nad Wieprzem, w jego rękach pozostała do 22 X 1580. We wrześniu 1577 wraz z Joachimem Ezdraszem, starszym gminy żydowskiej w Krakowie, podjął organizację warzelni w nadanym mu w dzierżawę star. będzińskim. Dzierżawę będzińską wraz z warzelnią scedował w r. 1580 swemu krewniakowi Gian Battiście Cettisowi (a może raczej tylko poddzierżawił, ponieważ prawa do tego starostwa zachował następnie syn P-y Oktawian). Był on również jednym (obok Jakuba Rokossowskiego, podskarbiego kor., i Szymona Ługowskiego, prepozyta miechowskiego) z założycieli warzelni w Bydgoszczy. W myśl przywileju królewskiego z 9 V 1579 król zastrzegł sobie 1/4 dochodu, stając się w ten sposób czwartym udziałowcem spółki. Podstawą jej działalności była sprowadzana z żup krakowskich sól rumowa. Choć umowa obowiązywać miała okres czteroletni, warzelnia funkcjonowała jedynie do r. 1580. T. r. bowiem śmierć Rokossowskiego oraz rezygnacja P-y ze stanowiska żupnika zahamowała rozwój warzelni; przypuszczalnie P. wycofał się wtedy ze spółki.
Uzyskiwane dochody lokował P. głównie w dobrach ziemskich, wykorzystując notoryczny brak gotówki u majętnej nawet szlachty. Udzielane przez P-ę pożyczki były najczęściej zabezpieczone na wsiach wierzycieli, a nierzadko brane w zastaw dobra przynosiły mu dodatkowe dochody lub też przechodziły na jego własność. Za pożyczki (ponad 6 000 złp.) udzielone Henrykowi Walezemu dostał P. w r. 1574 intromisję do dóbr skonfiskowanych Samuelowi Zborowskiemu (Śledziejowice w ziemi krakowskiej). W r. 1577 zaciągnęli u P-y pożyczki: kaszt. podlaski Maciej Sawicki (5 000 złp.), kaszt. sądecki Jan Cikowski (3 000 złp.), star. sandomierski Andrzej Firlej z Balic (5 000 złp.). T. r. bracia Hieronim i Andrzej Morscy oddali mu w użytkowanie swą wieś Kokoszów w ziemi krakowskiej, Joachim Glinicz wieś Nadzów, Mikołaj Dłuski wsie: Budziejowice i Piotrkowice (za 17 000 złp.). W r. 1579 przejął P. od Abrahama i Jana Lasockich Pamięcice, Pałecznicę i pustą wieś Biedzinę (wszystkie w ziemi krakowskiej). Jednym z najpoważniejszych dłużników P-y był Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały; swój Rogów w pow. wiślickim zastawił on wkrótce po r. 1560, a w l. n. jego obciążenia rosły i w r. 1582 dał on P-ie intromisję nie tylko do Rogowa, lecz także do sąsiednich wsi: Wyszogrodu, Kobylej, Chrostowicz i Woli. Wg rejestru poborowego z r. 1581 był P. właścicielem 6 wsi w pow. proszowskim; na dobra ziemskie, które w r. 1589 dzielili między siebie sukcesorzy P-y, składały się wsie: Bolów, Ilkowice, Sudołek, Budziejowice, Lasów (Łaszów), Nadzów, Piotrkowice, Rogów i część wsi Pamięcice. W podobny sposób został P. użytkownikiem lub właścicielem kilku kamienic w Krakowie, a to: domu przy ul. Wiślnej (1565), kolejno trzech kamienic w Rynku Krak. (1562–8), kamienicy przy ul. Sławkowskiej (1571), dwóch kamienic w Rynku Krak., nabytych od Mikołaja Tarnowskiego i Jana Myśliszewskiego, kamienicy przy ul. Szewskiej nabytej od Kaspra Maciejowskiego (1578) i kamienicy przy ul. Floriańskiej (obecnie «Hotel pod Różą»), którą odziedziczyła jego córka Barbara.
P. przeszedł na kalwinizm zapewne już w początku lat pięćdziesiątych. Uczestniczył w kalwińskim synodzie śląskim w r. 1558 i wraz z bratem Traianem prosił o przydzielenie kaznodziei domowego, był uczestnikiem synodu pińczowskiego 7 VIII 1559. Przynależność P-y do obozu różnowierczego budziła niepokój Stanisława Hozjusza, podejrzewał on poczmistrza o przejmowanie swojej korespondencji. W domu P-y przebywał przez pewien czas (1560–2?) historyk reformacji Stanisław Budziński, z którym także w l. n. utrzymywał bliskie stosunki i w r. 1577 wyznaczył go (m. in. obok Stanisława Cikowskiego) na opiekuna rodziny i majątku w razie swojej śmierci. Zaprzyjaźniony z propagującym antytrynitaryzm Jerzym Blandratą, rychło stał się patronem powiększającego się kręgu włoskich antytrynitarzy, którym udzielał gościny bądź w Krakowie, bądź też w Rogowie. W końcu r. 1561 znalazł u niego oparcie Gianpaolo Acciati, a zapewne korzystał z jego opieki przybyły w tym samym czasie Valentino Gentile oraz przebywający w r. 1564 w Krakowie Bernardino Occhino (w r. 1565 P. był egzekutorem jego testamentu). Po wyjeździe Blandraty do Siedmiogrodu P. nadal utrzymywał z nim bliski kontakt i służył jako pośrednik w stosunkach ze zborem antytrynitarskim w Małopolsce. Poczet bywalców domu P-y powiększył w tym czasie węgierski heretyk i habsburski ajent Andrzej Dudycz. Od r. 1576 znaleźli się w kręgu przyjaciół P-y przybyli do Polski ze Stefanem Batorym lekarz Niccolo Buccella i historyk Gianmichele Bruto, w r. 1579 dołączył do tego grona Faust Socyn, t. r. zdeponował swoje pieniądze u P-y podróżujący po Europie bibliofil i «wolnomyśliciel» Giovanni Bonifacio margrabia d’Oria, a w r. 1583 znalazł gościnę w domu P-y głoszący chiliastyczne posłannictwo Francesco Pucci. Trudno jednak stwierdzić, czy P. podzielał zawsze ich przekonania religijne. Nie tylko zresztą heretycy, szukający w Krakowie wolności od prześladowań wyznaniowych, garnęli się do P-y. Był on patronem całej włoskiej kolonii, łagodził spory, dopilnowywał realizacji testamentów, sprawował opiekę nad sierotami i ich majątkiem. Pod koniec życia zamyślał P. o powrocie do Włoch i osiedleniu się w Wenecji. I chyba znużony toczącą się nieustannie w jego środowisku polemiką religijną, a także poddawany naciskom ze strony katolickiej (jezuici) zdawał się skłonny do porzucenia swych heretyckich (trudno je bliżej określić) poglądów. Już wiosną 1581 przebywający w Polsce nuncjusz A. Caligari zabiegał w Rzymie o uprawnienia dla udzielenia absolucji P-ie. W tym właśnie czasie przeszedł na katolicyzm zaprzyjaźniony z P-ą Bruto. P. ciągle się jednak wahał, choć zamierzał wysłać do Włoch synów na studia i w celu wychowania ich w wierze Kościoła rzymskiego. Mówiono, że przed konwersją powstrzymuje go żona, gorliwa kalwinistka. Dopiero w czerwcu 1584 mógł A. Possevino zawiadomić Rzym, iż P. odwołał swoje błędne przekonania i złożył rzymskokatolickie wyznanie wiary wobec jezuity Stanisława Warszewickiego. Od r. 1583 stale niedomagający na zdrowiu, zmarł P. 20 IX 1584 i został pochowany w kościele Dominikanów w kaplicy Szafrańców (obecnie św. Józefa), gdzie staraniem wykonawców testamentu Mikołaja Korycińskiego, żupnika krakowskiego, i Gian Battisty Cettisa wystawiono mu pomnik z piaskowca i czerwonego marmuru.
Z małżeństwa z Elżbietą z Irzykowiczów, córką Jana, dziedzica Bacików i star. mielnickiego, pozostawił P. dwóch synów, w r. 1587 studentów uniwersytetu w Ingolsztacie: Oktawiana (zm. 1591), po ojcu star. będzińskiego, i Samuela (zm. 1590). Miał także dwie córki Barbarę i Bonę, z których pierwsza wyszła w r. 1590 za Samuela Andrzeja Dembińskiego (zob.), przyszłego kaszt. bieckiego.
Podob.: rzeźba, postać leżąca, na pomniku nagrobnym w kościele Dominikanów (Kat. zabytków sztuki w Pol., IV cz. III); – Ciampi S., Bibliografia critica, Firenze 1834 I 169; Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, Roma 1935–44 s. 394; Boniecki, VIII 57; Niesiecki; Paprocki; Cercha S. M., Pomniki Krakowa, Kr. 1904 II 213; – Barycz H., W blaskach epoki Odrodzenia, W. 1968; Bukowski J., Dzieje reformacji, Kr. 1883 I 204; Caccamo D., Eretici italiani in Moravia, Polonia, Transilvania (1558–1611), Firenze-Chicago 1970; Chmaj L., Faust Socyn, W. 1963; Chmiel A., Domy krakowskie. Ul. Floriańska, cz. II, Kr. 1919, Bibl. Krak., nr 57; Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolstadzie, P. 1914; Keckowa A., Żupy krakowskie w XVI–XVIII w., Wr.–W.–Kr. 1969; Pawiński A., Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, W. 1881 s. 42–9, 78; Pirnàt A., Il martyre e l’uomo politico (Ferenc Dávid e Biandrata), w: Antitrinitarism in the second half of the 16 century, by R. Dán and A. Pirnát, Budapest 1982 s. 187; Ptaśnik J., Z dziejów kultury włoskiego Krakowa. „Roczn. Krak.” T. 9: 1906 s. 16, 41, 42, 46, 47, 131; Rybarski R., Wielickie żupy solne w latach 1497–1594, W. 1931 s. 114; Szczucki L., W kręgu myślicieli heretyckich, Wr. 1972; Welti M., Giovanni Bernardino Bonifacio marchese d’Oria im Exil 1557–1597, Genève 1976; Wyrozumski J., Warzelnie soli krakowskiej na pograniczu śląsko-polskim w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII w., Zesz. Nauk. UJ, nr 26, Prace Hist., Kr. 1960 z. 4 s. 38, 41; – Akta podkancl. Krasińskiego, I–III; Akta synodów różnowierczych w Pol., I–II; Daniłłowicz J., Skarbiec dyplomatów papieskich, cesarskich, królewskich…, Litwy, Rusi Litewskiej, Wil. 1860 I nr 2357; Epistolae et acta jesuitarum Transylvaniae temporibus principum Batory, Ed. A. Veress, Budapest 1913 II; Hosii epistolae, Studia Warmińskie, XVII, Olsztyn 1980 III; Liber chamorum; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Lustracja woj. krakowskiego 1564, Wyd. J. Małecki, W. 1964 II; Mon. Pol. Vat., IV, VI, VII nr 50, 234; Relacje nuncjuszów, II 22, 23; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Źródła Dziej., IV, VIII, IX, XI, XIV; – AGAD: Metryka Kor. t. 113 k. 92–101v., 106–107, 125v.–128, t. 115a k. 310v.–311, t. 120 k. 325v., 326, 344–345v., 358–359, t. 121 k. 112v.–113v., 231–233, 370–372, 375, 377–379, t. 122 k. 189, 194–196v., 198–199, t. 124 k. 7–8 a, t. 125 k. 112–114, t. 126 k. 154, t. 127 k. 13, 33v., 314, t. 133 k. 162v.–163, Księgi poborowe t. 60 s. 375, 375v., 376, 377, 378v., 380v., 385v., t. 61 s. 682, t. 63 s. 374v., t. 91 s. 402, 403; Arch. Państw. w Kr.: Consularia Crac. t. 447 s. 189, 1023, t. 446 s. 675, 705, 706, 718, 721–722, 728, 730, 633, 635, Scabinalia Crac. t. 16 s. 603, 604, t. 17 s. 246, 549, 567, 779, 780, 782, 980, 981, 981v., t. 18 s. 144, 145, 145v., 229, 525, 603, 604, 752, 753, 898, 933, t. 19 s. 1, 249, 255, 256, 346, 368, 473, 648, 767, t. 21 s. 433, t. 24 s. 711, Plenipotentiae t. 760 s. 898, 761 s. 31–32, Advocatialia Crac. t. 187 s. 54, 400–402, 432–433, 803, t. 188 s. 199, Consularia Clepard. t. 28 s. 625, t. 29 s. 575–576; Arch. Państw. w Kr. Oddział na Wawelu: Castr. Crac. t. 6 s. 228, t. 8 s. 65–66, t. 117 s. 619–621, t. 161 s. 477v., t. 509 s. 432, 729–730, 757–758, t. 510 s. 1800–1801, t. 511 s. 884, 885, t. 512 s. 383–384, t. 517 s. 1409–1411, t. 762 s. 903, t. 763 s. 695–696, t. 765 s. 24, 25, 585, 586, 940–941, 976–980, t. 775 s. 345–347, 1005–1006, 1165–1168, t. 770 s. 1541, 1549–1552, 1826–1831, 1832–1837, t. 778 s. 1, 2, 621–622, 896, 1041–1046, 1174–1175, 1540, 1541, 1608, 1609, 2113–2120, t. 782 s. 25, 253, 492–494, t. 791 s. 143–145, 153–157, 161–166, 1112–1115, 1269–1271, 1286–1295, t. 794 s. 7–10, 838, 1253, 1258–1260, 1775, 1778, 2093, t. 1146 s. 370–373, t. 1150 s. 81, 82, t. 1152 s. 159, 185, Teutonicalia t. 66 s. 276–277; Haus- Hof- u. Staatsarchiv w Wiedniu: Hungarica 101 fasc. 6 f. 22–23v.
Danuta Quirini Popławska