Lelewel Prot Adam Jacek (1790–1884), oficer napoleoński, poseł na sejm Król. Pol., ziemianin. Ur. 11 IX w Warszawie; szóste z rzędu dziecko Karola (zob.) i Ewy z Szeluttów, brat Joachima (zob.) i Jana (zob.). Wychowywał się w domu rodzinnym w Woli Cygowskiej w ziemi liwskiej, a w październiku 1801 r. został oddany do konwiktu pijarów w Warszawie. W r. 1807 rozpoczął służbę w biurze swego kuzyna, ministra spraw wewnętrznych J. Łuszczewskiego. W r. 1809 wstąpił na ochotnika, w stopniu podporucznika, do 3 p. piechoty. W r. 1811 awansowany na porucznika, w 1812 na kapitana (kampanię 1812 r. odbył jako adiutant gen. E. Żółtowskiego); odesłany z Możajska do Mohylowa z depeszami ks. Józefa Poniatowskiego, bił się nad Berezyną. Kampanię 1813 r. odbył u boku gen. J. Dąbrowskiego, uzyskał wówczas Złoty Krzyż Virtuti Militari i Legię Honorową. Wzięty do niewoli w czasie odwrotu spod Lipska, został zwolniony do domu i objął gospodarstwo w Woli Cygowskiej. W l. 1817–9 był sekretarzem nowo utworzonej Dyrekcji Ogniowej w Warszawie. W r. 1821 został afiliowany przez A. Plichtę do Tow. Patriotycznego, w którym nie przejawił jednak szczególnej aktywności. Obrany w r. 1822 posłem z pow. węgrowskiego, zasiadał w czasie sesji 1825 r. w komisji administracyjnej i zaliczany był do «malkontentów». Wzięty pod śledztwo w lutym 1826 r., nie przyznał się do niczego. Dzięki wstawiennictwu gen. J. Rautenstraucha został zaliczony do VI grupy obwinionych i wypuszczony po 2 miesiącach. Po wybuchu powstania 1830 r., prawdopodobnie w styczniu 1831 r., otrzymał nominację na ministra oświaty, której jednak nie przyjął, tłumacząc się brakiem odpowiednich kwalifikacji. Zgłosił się natomiast ponownie do wojska, lecz wódz naczelny M. Radziwiłł delegował go do Wydziału Wojskowego przy Rządzie Narodowym, gdzie pracował jako szef w randze referendarza stanu. Po upadku Warszawy wyjechał do Krakowa, gdzie postanowił skorzystać z amnestii i wrócić do kraju.
Odtąd L. trudnił się gospodarstwem w Woli Cygowskiej, gdzie od r. 1824 był wójtem. W r. 1837 wylegitymował się ze szlachectwa w Heroldii Król. Pol. Od r. 1830 L. działał w Tow. Kredytowym Ziemskim woj. mazowieckiego; w r. 1862 obrany na prezesa wyborów tegoż towarzystwa z pow. stanisławowskiego, odmówił przyjęcia tej funkcji. Po śmierci brata Joachima poświęcił się zbieraniu i porządkowaniu jego spuścizny. Anonimowo ogłosił wspomnienie o bracie Janie (P. 1857), podał do druku Joachima Lelewela „Listy do rodzeństwa pisane” (2 t., P. 1878–9), jak również wybór listów do tego ostatniego („Bibl. Warsz.” 1877). W r. 1878 ukazały się Wspomnienia moje o działaniach wojennych korpusu pod dowództwem gen. J. H. Dąbrowskiego (W.), będące obroną czynności tegoż generała w kampanii 1813 r. W połowie lat pięćdziesiątych spisał Pamiętnik, doprowadzony do r. 1832. Aż do r. 1865 prowadził zwięźlejszy Diariusz domu naszego i jeszcze na schyłku życia, gdy już stracił wzrok, dyktował luźne Opowiadania z lat młodych. Przekazy te są pierwszorzędnym źródłem do życiorysu jego słynniejszego brata. L. opracował też monografię bpa K. Cieciszowskiego (rkp. 2 t. w B. Jag.), był też autorem recenzji (drukowanych i niedrukowanych), interesował się numizmatyką i kartografią. Umarł w Woli Cygowskiej 21 III 1884 r., pochowany w Poświętnem. Z żony Józefy Ślaskiej, poślubionej 23 IV 1823 r., pozostawił synów: Tadeusza, Karola, Zygmunta Augusta i Jana Henryka (miał być jeszcze czwarty syn), oraz córki: Jadwigę, za J. Russockim, i Helenę, za J. Czaplickim.
W. Enc. Ilustr.; Boniecki, Uruski; – Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1930; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Mościcki H., Pod berłem carów, W. 1924; – L. P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Wr. 1966 (podob.); Lelewel J., Dzieła, W. 1957–61 I, III, VI–VIII; tenże, Listy emigracyjne; Pamiętniki dekabrystów, Wyd. W. Zawadzki, T. 3: Sprawy dekabrystowskie w pamiętnikarstwie polskim, W. 1960; – „Kłosy” 1884 nr 981 s. 246–7, 256 (podob.), nr 982 s. 262–3; „Kur. Warsz.” 1884 nr 85; „Tyg. Illustr.” 1884 nr 67 (podob.).
Stefan Kieniewicz