Szembek Przecław Stefan h. własnego (ok. 1652–1702), kasztelan wojnicki, starosta biecki, działacz sejmikowy.
Był drugim synem Franciszka (zm. 1693, zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Pieniążków, siostrzeńcem Jana Pieniążka (ok. 1630 – ok. 1712, zob.) i bratankiem Zofii z Szembeków, zamężnej prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Miał braci rodzonych, m.in. Stanisława (1650–1721, zob.), Michała (zob.) i Antoniego (zm. 1705), kanonika przemyskiego i krakowskiego, prepozyta w Książnicach, oraz siostry, m.in. Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa), a także pięciu braci przyrodnich z drugiego małżeństwa ojca z Anną Barbarą z Rupniowskich, m.in. Jana Sebastiana (zob.), Franciszka (zm. 1712, zob.), Aleksandra Kazimierza (zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.).
Nad edukacją S-a czuwał profesor prawa Uniw. Krak. Sebastian Piskorski. Wg Kaspra Niesieckiego był S. towarzyszem chorągwi husarskiej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a później chorągwi Jana III Sobieskiego. Od końca l. siedemdziesiątych XVII w. aktywnie uczestniczył w pracach sejmiku woj. krakowskiego. W r. 1679 wszedł do deputacji sejmiku krakowskiego dla poprawienia obronności Biecza i zebrania uchwalonych na ten cel podatków. Dn. 15 XII 1681 objął po ojcu star. bieckie; w królewskiej nominacji podkreślono zasługi S-a w służbie wojskowej u Sobieskiego. Dn. 15 IX 1682 był S. marszałkiem sejmiku proszowickiego. Wg wiarygodnej tradycji rodzinnej brał udział w bitwie pod Wiedniem 12 IX 1683, podczas której zdobył liczne trofea (niektóre z nich, m.in. rząd koński z turkusami, przechowywane są w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu). Na sejmiku w Proszowicach w czerwcu 1684 wybrany został do sądów skarbowych. Sprawami skarbowymi województwa zajmował się także w l.n. W sierpniu 1685 wraz ze star. stopnickim Franciszkiem Lanckorońskim objął w trzyletnią dzierżawę czopowe woj. krakowskiego (dzierżawa została następnie przedłużona o kolejny rok). Na sejmiku 11 IX t.r. wybrano go do rozdysponowania soli suchedniowej w pow. bieckim. W grudniu 1687 szlachta biecka darowała mu sól suchedniową za r. 1688 «z afektu swego i braterskiej miłości». S. marszałkował 5 XI 1688 sejmikowi przedsejmowemu woj. krakowskiego; został wówczas wybrany na posła na sejm nadzwycz. t.r. Przez półtora tygodnia kierował jego obradami w zastępstwie chorego Stanisława Szczuki. Był także marszałkiem sejmiku deputackiego 12 IX 1690, na którym powierzono mu funkcję komisarza na tryb. skarbowy we Lwowie, mający rozpocząć pracę w styczniu r.n. Na sejmiku 19 XI 1692 został dystrybutorem podatków województwa (funkcję tę pełnił też w l. 1693–5), ponownie wybrano go też na posła na sejm zwycz., zwołany na 31 XII t.r. Zapewne z inicjatywy S-a przyjęto na tym sejmiku uchwałę, aby odłączone wsie «ruskie» wróciły do star. bieckiego, a ewentualne koszty zostały zwrócone S-owi. Otrzymał on także zgodę na ustanowienie mostowego w swoich dobrach dziedzicznych w Lisowie.
Dn. 5 I 1693 uzyskał S. królewską zgodę na cesję star. bieckiego przyrodniemu bratu Janowi Sebastianowi. Dn. 5 VI 1695 dostał nominację na kaszt. wojnickiego. W tym czasie został administratorem rozległych dóbr prepozytury miechowskiej. Po otrzymaniu kolejnego pozwolenia królewskiego w czerwcu 1696 ostatecznie ustąpił star. bieckie bratu (w rzeczywistości była to sprzedaż za 40 tys. zł). Po śmierci Jana III uczestniczył w sejmie konwokacyjnym 1696 r. Jako najwyższy z obecnych urzędnik województwa poprowadził w r. 1697 pospolite ruszenie szlachty krakowskiej na pole elekcyjne pod Warszawą; wydaje się, że odegrał dużą rolę w rozpropagowaniu kandydatury elektora saskiego Fryderyka Augusta wśród szlachty krakowskiej. Sejmik proszowicki 6 VIII t.r. w instrukcji poselskiej na sejm koronacyjny Augusta II polecał S-a łasce królewskiej, podkreślając jego zasługi, w tym koszty przyprowadzenia szlachty krakowskiej na elekcję «cum decore województwa». S. był na koronacji oraz na sejmie koronacyjnym 1697 r., podczas którego 25 IX złożył przysięgę senatorską. Wg Niesieckiego S., «będąc w wielkich respektach u króla», miał pod komendą wojska saskie stacjonujące w tym czasie w Krakowie. Na sejmie pacyfikacyjnym 1699 r. został wyznaczony na komisarza do tryb. skarbowego. W maju r.n. uczestniczył w obradach rady senatu w Warszawie. Być może z powodu pomijania go w polityce rozdawniczej dworu (jego majątek dziedziczny był w opłakanym stanie), entuzjazm S-a wobec nowego króla osłabł. Dn. 4 IV 1701 podpisał się S. pod uchwałami opozycyjnego zjazdu w Krakowie, podczas którego szlachta krakowska domagała się wyprowadzenia wojsk saskich z Rzpltej. W listopadzie t.r. uczestniczył w obradach sejmiku proszowickiego; został wówczas wybrany na komisarza do rewizji ksiąg ziemskich pow. proszowickiego. Pod koniec życia mieszkał głównie w Opoce w woj. lubelskim, dobrach dziedzicznych żony.
Po matce S. wspólnie z rodzeństwem odziedziczył część klucza klęczańskiego w pow. bieckim, którą ojciec w imieniu małoletnich dzieci darował ich wujowi Janowi Pieniążkowi; w r. 1697 S. wraz z braćmi potwierdził ten zapis. W r. 1681, gdy S. objął bogate star. bieckie, zobowiązał się, że podczas podziału ojcowizny jego dział majątkowy będzie umniejszony o sumę 27 tys. zł. W l.n. pozyskiwał kolejne królewszczyzny na tym terenie: wójtostwo Mszanka (miał je w l. 1686–92) oraz wsie Bystra wraz z wójtostwem (1688–98), Grudna i Głęboka (1688). W l. 1689–90 kupił od Marchockich poł. klucza sławęcińskiego w pow. bieckim: wsie Sławęcin, Skołyszyn, Kunowa, Jabłonica oraz części Lisowa, Lisówka i Bączala (2. poł. tego klucza nabyła wówczas żona S-a). W r. 1696 Otylia z Szembeków Czarniecka, zachowując sobie i mężowi dożywotnie użytkowanie, darowała S-owi wieś Sudoł w pow. wiślickim woj. sandomierskiego. Za pieniądze uzyskane za star. bieckie S. kupił t.r. od rodziny Opockich część wsi Borzechów w pow. urzędowskim woj. lubelskiego, a w r. 1697 jej kolejną część od Adama Tarły, woj. bracławskiego; w latach wojny północnej dobra te spustoszyli Szwedzi. W r. 1697 kupił od Kazimierza i Anny Kawskich wieś Bugaj oraz części w Koźmicach i Sroczycach w pow. sądeckim woj. krakowskiego, ale w r. 1699 transakcja ta została unieważniona. W r. 1694 bracia Michał i Antoni «ex amore fraterno» zapisali S-owi po 30 tys. zł; kwoty te miały być jednak wypłacone dopiero po ich śmierci. Nowe dobra ziemskie S. kupował w większości na kredyt, gdyż duże sumy wydawał na swoją działalność polityczną. W rezultacie pod koniec życia długi S-a wynosiły ponad 200 tys. zł; niemal wszystkie jego dobra dziedziczne i królewszczyzny znajdowały się w rękach wierzycieli. S. zmarł 4 III 1702 w Piotrkowie, został pochowany w kościele Reformatów w Krakowie. Rodzina musiała sprzedać część ruchomości, aby sfinansować pogrzeb, uregulować najpilniejsze długi i pokryć bieżące wydatki. Dziećmi S-a zaopiekował się jego brat Stanisław, późniejszy prymas; cenił on S-a i uważał, że jego działalność publiczna przyczyniła się do wzrostu prestiżu całej rodziny.
S. był żonaty od lipca 1684 z Marianną (zm. ok. 1721), córką Piotra Opockiego, kaszt. wiślickiego, wdową po Łukaszu Podłęskim, kasztelanicu połanieckim. Była ona dziedziczką wsi Opoka w woj. lubelskim (szacowanej na 60 tys. zł) i dożywotnią posesorką licznych dóbr po pierwszym mężu (położonych w pow. sandomierskim i wiślickim, m.in. m. Bogoria). W l.n. była także właścicielką poł. klucza sławęcińskiego w pow. bieckim. W r. 1706 zrzekła się dożywocia na dobrach S-a i wyszła ponownie za mąż za Jana Krąkowskiego, późniejszego kaszt. kamieńskiego. S. pozostawił synów Franciszka Antoniego (zob.) i Stanisława (zm. 1735), star. lelowskiego, który do początku l. dwudziestych spłacał długi S-a. Aby zrekompensować te wydatki, prymas Szembek zapisał Stanisławowi w testamencie Miławczyce i Biegłów w pow. wiślickim. S. miał też córki: Annę (zm. 1718 lub 1719), od r. 1713 żonę Józefa Ossolińskiego, podstolego sandomierskiego, późniejszego kaszt. czechowskiego, i Elżbietę (zm. między 1730 a 1735), zamężną od r. 1718 za star. rzeczyckim Jerzym Rzeczyckim. Prymas Szembek zapisał im obu po 20 tys. zł posagu. Bratanicami S-a były Bihilda (córka Jana Sebastiana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.), Barbara Elżbieta (córka Franciszka), powtórnie zamężna za Janem Klemensem Branickim (1689–1771, zob.) i Katarzyna (córka Aleksandra Kazimierza), zamężna za Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.).
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej. Polska centralna i południowa, W. 2007 II; Dworzaczek; Elektorów poczet; Estreicher; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki, VIII; PSB (Piskorski Sebastian, Szczuka Stanisław); Urzędnicy, IV/2; Witkowska A., Nastalska J., Staropolskie piśmiennictwo hagiograficzne. Słownik hagiografów polskich, L. 2007 I; Żychliński, I; – Borkowska M., Zakonnice pominięte w tablicach genealogicznych Dworzaczka, „Nasza Przeszłość” R. 97: 2002 s. 294; Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XIII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1856 s. 123–4; Kriegseisen W., Samorząd szlachecki w Małopolsce w latach 1669–1717, W. 1989; Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II (1697–1733), Wr. 1988 s. 85; Maroń J., Echa traktatu Grzymułtowskiego na sejmach 1688 i 1688/1689, w: Studia z dziejów nowożytnych, Red. K. Matwijowski, Wr. 1988 s. 101–2; Odsiecz wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, Wyd. A. Franaszek, K. Kuczman, Kr. 1990 I nr 262, 521, II nr 199 (reprod. portretu); Przyboś K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kr. 1981 s. 93, 131, 170; Przyboś K., Walaszek A., Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII wieku, „Studia Hist.” R. 20: 1977 z. 3 s. 399; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po zgonie Jana III, Kr. 1874 I 61–2; Wierzbicki P., Problematyka obrad sejmiku województwa krakowskiego w bezkrólewiu po zgonie Jana III Sobieskiego, „Roczn. B. Nauk. PAU i PAN w Kr.” R. 47: 2002 s. 121; Wiśniewski J., Dekanat sandomierski, Kielce 2000 s. 2; – Akta sejmikowe woj. krak., IV–V; Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery wraz z listami tej królewskiej rodziny i innych znakomitych osób, Wyd. A. Helcel, Kr. 1860; Pogurski S., Heroica virtutum et meritorum vestigia, Illustrissimi et Magnifico Domino, D. Praeclao Stephano in Słupow Szembek…., [Kr.] 1702; Vol. leg., V 848, 874, 983, VI 8, 37, 53; Załuski, Epistolae, II 437; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Dzieduszyckich, papier 60, Castr. Biec., t. 74 s. 92–5, t. 75 s. 460–3, t. 76 s. 82–3, 87–103, 107–14, 290–6, 755–65, 1135–7, t. 77 s. 42–7, t. 78 s. 1315, t. 81 s. 230–1, 316–28, 422–4, t. 83 s. 1371–4, t. 84 s. 1379–81, Castr. Crac., t. 318 s. 498–501, t. 320 s. 1430–3, t. 328 s. 485–8, 2011–15, t. 330 s. 2734–7, 2761–87, t. 331 s. 601–7, 739, 997–1000, 1569–72, t. 334 s. 762–3, t. 335 s. 1726–41, 1762–74, t. 336 s. 197–200, 331–2, 502–18, 2074–9, 2222–30, t. 337 s. 465, 537, 546–9, 1144–6, 1376–8, 2285–8, t. 340 s. 1480–90, t. 350 s. 300–3, t. 355 s. 635–8, 663–6, t. 361 s. 325–36, 544–90, t. 366 s. 444–5, 1445–56, t. 367 s. 194–9, t. 372 s. 1880–90, t. 373 s. 1067–72, t. 374 s. 81, t. 378 s. 1340–9, Castr. Crac. Rel., t. 98A s. 641, t. 108B s. 2246–52, t. 117 s. 485–95, t. 121 s. 153–6, 279–88, 697–700, t. 122 s. 789–90, t. 123 s. 1337–50, t. 124 s. 1452, t. 125 s. 1751–3, 2022–7, t. 129 s. 547–9, 1510–1, t. 130 s. 827–30, t. 140 s. 185–8, t. 141 s. 1111–17, t. 148A s. 1406–8, t. 149 s. 1395–8, t. 150 s. 1664–9, t. 152B s. 2433–6, t. 159 s. 10–11, t. 161 s. 36–7, 862, t. 163B s. 2379–81, t. 164 s. 2187, t. 165B s. 2165–78, t. 172 s. 2055–7, t. 761a k. 7v, 57; B. Czart.: rkp. 206 s. 3162, rkp. 565 s. 1–30, rkp. 1056 s. 119–32; B. Jag.: rkp. 1112 nlb., rkp. 3438 passim, rkp. 6232 k. 1–14v; B. Kórn.: rkp. 399 k. 81, rkp. 1200 k. 178; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 626 s. 64–7v, rkp. 730 k. 20–1v, rkp. 1588 passim; B. Ossol.: rkp. 260 s. 764–6, 78–82, rkp. 274 s. 245–6, rkp. 544/III k. 177–8v, rkp. 2517/II k. 4–10, rkp. 2533/III k. 47–8v, 57–8.
Mariusz Lubczyński