Pieniążek Przemysław Wiktor (1850–1916), lekarz, profesor laryngologii UJ. Ur. 2 XI w Warszawie, był jedynym synem Witalisa i Julii z Matuszewskich (zm. 1897), właścicieli Kobyłki pod Warszawą i Dobrej pod Łodzią. Po przeniesieniu się rodziców w r. 1863 do Krakowa P. uczęszczał do Gimnazjum Św. Anny, gdzie w r. 1869 zdał maturę. Od t.r. studiował medycynę na UJ i w r. 1874 otrzymał dyplom doktora wszech nauk lekarskich. W l. 1875–8 pracował w Wiedniu. Początkowo był praktykantem, a później aspirantem w klinikach ogólnolekarskich oraz słuchaczem na kursach laryngologii i rynologii, prowadzonych przez twórców tych dziedzin medycyny klinicznej, jako dyscyplin naukowych, profesorów: L. v. Schröttera, C. Stoerka i J. Schnitzlera. W ostatnim okresie pobytu w Wiedniu był asystentem przy klinicznym ambulatorium prof. Stoerka. Po powrocie do Krakowa przedłożył Radzie Wydziału Lekarskiego UJ rozprawę Uwagi nad mechanizmem zamknięcia głośni chrząstkowej przy wydaniu głosu w stanie zdrowia i nad zaburzeniami w tymże. Na podstawie tej pracy, wykorzystanej w podręczniku Laryngoskopia oraz choroby krtani i tchawicy (Kr. 1879, za podręcznik ten otrzymał w r. 1881 nagrodę konkursową im. T. Chałubińskiego), oraz wykładu popisowego O zmianach gruźliczych w krtani Rada przyznała P-kowi veniam legendi z laryngologii i rynologii. Po zatwierdzeniu decyzji Rady przez Min. Oświaty w dn. 10 I 1879 P. został pierwszym w Polsce docentem w tych przedmiotach. Założył katedrę i kierował nią, a potem także kliniką chorób krtani, tchawicy, gardła i nosa przekształconą później w klinikę otolaryngologiczną UJ. W dn. 24 XI 1888 P. został bezpłatnym profesorem nadzwycz., 4 XI 1902 otrzymał tytuł profesora zwycz. z pensją profesora nadzwycz.; profesorem zwycz. mianowano go 1 VI 1916, na dwa miesiące przed śmiercią. Wykłady dla studentów medycyny rozpoczął P. w r. akad. 1879/80 w sali wykładowej kliniki dermatologicznej UJ. Chorych badał i leczył w ambulatoriach i oddziałach Szpitala Św. Łazarza, na co otrzymał specjalne zezwolenie Wydziału Krajowego we Lwowie. Zabiegi operacyjne przeprowadzał na oddziale chirurgicznym Alfreda Obalińskiego. Po usilnych staraniach uzyskał 1 VI 1894 w dolnej kondygnacji nowego budynku chirurgii przy ul. Kopernika 21 niewielkie pomieszczenie z 10 łóżkami dla chorych wymagających leczenia szpitalnego. Wreszcie w l. 1908–10 P. mógł stopniowo przenieść swoją placówkę do budynku po dawnym oddziale chorób zakaźnych, gdzie klinika mieściła się do r. 1945.
P. studiował i działał w okresie, w którym Wydział Lekarski UJ skupiał wielu wybitnych uczonych. Za ich przykładem już w czasie studiów P. interesował się badaniami naukowymi, a zwłaszcza prowadzonymi przez Alfreda Biesiadeckiego i Ludwika Teichmanna. Jeszcze przed otrzymaniem dyplomu prowadził obserwacje chorych z oddziału chorób wewnętrznych Edwarda Korczyńskiego i wówczas to zetknął się z powstającym działem interny, chorobami układu oddechowego. Wyniki obserwacji przedstawił w swojej pierwszej publikacji Działanie apomorfinu jako leku wykrztuśnego („Przegl. Lek.” R. 14: 1875 z. 19, 22, 24). Trzyletni pobyt w Wiedniu ostatecznie wpłynął na wybór dziedziny, którą dla P-ka stała się laryngologia, nowo powstały dział medycyny klinicznej, szukający oparcia bardziej w chirurgii niż w internie. Umiejętności operacyjne potrzebne były w leczeniu zwężeń krtani, tchawicy i oskrzeli, zmian powstałych w przebiegu chorób zakaźnych, zapalnych i nowotworów złośliwych. W leczeniu tych stanów stał się wkrótce P. autorytetem. Liczne prace, w których przekazywał swoje doświadczenie, były szczególnie cenne dla lekarzy praktyków. W cyklu 13 artykułów o wspólnym tytule Ueber einige interessante Fälle aus der laryngoskopischen Praxis („Wiener Medizinische Blätter” 1881 z. 1–4, 6–9, 11, 14–16, 18) opisał nieznane przedtem powikłania błonicy gardła i krtani, omówił dokładnie różnicowanie porażeń mięśni i nerwów krtaniowych, przedstawił cechy przerostowego zapalenia strun głosowych i scharakteryzował objawy nowotworów umiejscowionych w krtani. Z wielu obcojęzycznych publikacji na uwagę zasługują też Die Verengerungen der Luftwege (Wien–Leipzig 1901) i Die Atembewegungen und die Atemnot in krankhaften Zuständen des Organismus („Zeitschr. f. Klinische Medizin” 1907). W dążeniu do poznania zmian umiejscowionych w trudno dostępnych okolicach krtani, a zwłaszcza tchawicy i oskrzeli, konstruował i nieustannie ulepszał narzędzia lekarskie oraz środki pomocnicze dla chorych. Zmodyfikowane przez P-ka rurki tracheotomijne, produkowane później fabrycznie, nazwano rurkami Pieniążka. Przy pomocy zaprojektowanego przez siebie wziernika (lejek Pieniążka), wprowadzonego do otworu tchawiczego u dziecka po tracheotomii, obejrzał w r. 1884 jako pierwszy lekarz na świecie całą tchawicę i oskrzela u żywego człowieka. W ten sposób powstała nowa metoda badania: tracheobronchoskopia dolna. 10 lat później zasady bezpośredniego oglądania krtani, tchawicy i oskrzeli opisał laryngolog niemiecki G. Killian. Pierwszeństwo na tym polu przyznano jednak P-kowi (O. v. Chiari).
Do codziennej praktyki klinicznej P. wprowadził wiele istotnych usprawnień. Udoskonalił i zmodyfikował operację rozszczepienia krtani, pierwszy wpadł na pomysł oczyszczania tchawicy i oskrzeli przez odsysanie błon i wydzieliny. Zajmował się leczeniem astmy (dychawicy) oskrzelowej i uważał w czasach poprzedzających powstanie alergologii, że zachowanie się błony śluzowej oskrzeli w tej chorobie jest podobne do zmian błony śluzowej w obrzękowych nieżytach nosa. Do doskonałości doprowadził technikę wykonywanych przez siebie zabiegów wewnątrzkrtaniowych i sposoby znieczulania przed nimi. Opisał to szczegółowo w wydawnictwie książkowym Uzupełnienie do dzieła własnego p.t. „Laryngoskopia oraz choroby krtani i tchawicy” wydanego w roku 1879 opracowane z uwzględnieniem nowszych nabytków laryngologii (Kr. 1887). Zawarte w tym podręczniku wiadomości praktyczne nie straciły do dziś nic ze swej przydatności w ambulatorium laryngologicznym.
Sława, jaką zyskał P., przysparzała mu wielu pacjentów. Prowadził ogromną praktykę prywatną (m.in. jego pacjentem był Henryk Sienkiewicz i jego rodzina), ale miał z niej niewielkie dochody, które i tak poświęcał głównie na wyposażenie kliniki. Zaliczany był do grona najlepszych, lubianych przez studentów wykładowców. Brał udział w licznych zjazdach krajowych i zagranicznych oraz w posiedzeniach naukowych. Był dwukrotnie prezesem Tow. Lekarskiego Krakowskiego, a później jego członkiem honorowym. Był też członkiem korespondentem Tow. Laryngologicznego w Berlinie i Wiedniu, Tow. Lekarskiego w Łodzi. W r. 1914 obchodził jubileusz uczczony przez „Przegląd Lekarski” zeszytem poświęconym „Profesorowi Przemysławowi Pieniążkowi na czterdziestolecie pracy zawodowej i naukowej a trzydziestopięciolecie pracy nauczycielskiej” (R. 53: 1914 z. 27). P. był autorem podstawowego tematu o leczeniu zwężeń dróg oddechowych, zamieszczonego w wielotomowym dziele „Handbuch der speziellen Chirurgie des Ohres und der oberen Luftwege” T. I, cz. 2 (Würzburg 1912), na którym wychowywały się całe pokolenia chirurgów głowy i szyi. Współpracował też z redakcjami innych podręczników laryngologii i chorób dróg oddechowych. Opublikował ogółem 42 prace, w tym kilkanaście w wydawnictwach AU. Klinikę P-ka odwiedziło wielu znanych laryngologów z terenów polskich i wielu krajów europejskich. Spośród jego uczniów dwóch zostało profesorami: Aleksander Baurowicz i Franciszek Nowotny. P. zmarł w Krakowie 31 V 1916, pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Rakowickim.
Żonaty z Michaliną z Nowaków (1861–1952), miał P. dwóch synów: Iwona (1883 – zaginął w czasie okupacji) i Witolda (1888–1951), właścicieli majątków ziemskich.
Fot. w zbiorach Kliniki Otolaryngologicznej Akad. Med. w Kr.; – Ilustr. Enc. Trzaski; Kośmiński, Słown. lekarzów; Österr. Biogr. Lexikon; Żychliński; – Barciński J., Przemysław Pieniążek, Franciszek Nowotny i Antoni Jurasz (sen.), pionierzy laryngologii i otologii światowej, „Arch. Hist. Med.” 1970 s. 3–4, 409–13 (fot.); Miodoński J., Historia Kliniki Oto-Ryno-Laryngologicznej w Krakowie, w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 550–3 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Pieniążek J., Profesor Przemysław Pieniążek i krakowska klinika laryngologiczna, „Pol. Przegl. Otolaryngologiczny” 1930 nr 4 s. 192–200; Sekuła J., Działalność naukowo-dydaktyczna Kliniki Otolaryngologicznej, Kr. 1979 (zestawienie źródeł i literatury, fot.); – Kron. UJ 1864–87; – „Archiv für Ohren, Nasen und Kehlkopfeilkunde” 1916 s. 100; „Czas” 1914 nr 275 s. 1, 1916 nr 276 s. 1, nr 278 s. 1; „Gaz. Lek.” 1916 nr 3 s. 73; „Internationales Centralblatt für Laryngologie, Rhinologie und verwandte Wissenschaften” 1916 z. 6 s. 202–4 (O. v. Chiari); Kalendarz Czecha, 1917 s. 90 (nekrolog); „Med. i Kron. Lek.” 1914 nr 31 s. 612–13, 1916 nr 24 s. 320, nr 27 s. 347–8; „Pol. Mies. Lek.” 1917 nr 3 s. 171–2; „Przegl. Lek.” 1914 nr 27 s. 407–9 (fot.), 1916 nr 7, S. III 1948 s. 137–9 (fot.); „Służba Zdrowia” 1962 nr 50 s. 6; „Wiad. Lek.” 1957 nr 10 s. 469–72; – Arch. UJ: W. L. II 133, S. II 514, 519, 619; – Odbitki prac P-ka w zbiorach Kliniki Otolaryngologicznej Akad. Med. w Kr.; – Informacje Przemysława Pieniążka z Krakowa.
Eugeniusz S. Olszewski