Przybysław (Przybko) z Irządz h. Szreniawa (zm. 1392/3), wojewoda sieradzki. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny, osiadłej w ziemi krakowskiej, nad rzeką Śreniawą i w okolicach Skalbmierza. Ojciec P-a nic jest znany, wiadomo tylko, że P. miał braci: Grzegorza z Topoli, Makowa i Śreniawy, i Bienika z Topoli, sołtysa Bliżyc.
Pierwsza wzmianka o P-ie pochodzi z r. 1374, kiedy to wspólnie ze swoim bliskim krewnym, Mikułem ze Śreniawy, świadczył w sądzie krakowskim. Karierę i pozycję zawdzięczał protekcji teścia, ówczesnego woj. sieradzkiego, Świętopełka z Bechcic i Irządz h. Lis, jednego z przywódców stronnictwa andegaweńskiego tej ziemi. W bliżej nie określonym momencie (po r. 1375, a przed r. 1386) P. otrzymał urząd kaszt. rozpierskiego. W r. 1385, współdziałając ponownie w sądzie z Mikułem ze Śreniawy, wyróżniony został określeniem «dominus», co mogłoby świadczyć, że już wówczas pełnił ten urząd. Po raz pierwszy jako kasztelan występował jednak dopiero w r. 1386, świadkując w Niepołomicach na zobowiązaniu księcia Władysława Opolczyka, odnośnie do małżeństwa jego córki Jadwigi z księciem Wiguntem Aleksandrem. P. nie odgrywał jednak większej roli politycznej, sporadycznie tylko pojawiając się w otoczeniu króla Władysława Jagiełły. Obecny był przy królu 19 VIII 1387 w Nowym Mieście Korczynie, w przededniu wyjazdu Jagiełły na Ruś; zimą 1390 przebywał wraz z nim w Radoszycach. Dn. 1 IX 1388 Jagiełło specjalnym dokumentem wystawionym w Szydłowie interweniował w spory dziesięcinne, jakie P. prowadził z kanonikiem krakowskim Miecławem. W momencie interwencji królewskiej P. zagrożony był ekskomuniką. W r. n. sędzia grodzki krakowski Sułek uzyskał wyrok skazujący P-a, który, aresztowany jednego dnia wieczorem, uszedł nazajutrz z Krakowa. Pod groźbą infamii miał się stawić osobiście przed sąd królewski. Po śmierci teścia P. między 19 XI 1390 a 30 XI 1391 objął urząd woj. sieradzkiego. Po raz ostatni odnotowano obecność P-a przy królu 8 V 1392 w Piotrkowie, natomiast jako zmarłego wspomniano go już 2 VI 1393.
P. posiadał znaczny majątek ziemski, powstały na ogół w wyniku jego własnej działalności. Oprócz części dziedzicznej Topoli i domu w Krakowie dysponował rozległym kompleksem w ziemi sieradzkiej. Składał się on z miasta Kamieńska oraz wsi: Pukarzów, Dębowiec, Cielętniki, Maluszyn, Łękińsko, Puszczyn, Koźniewice. Kamieńsk i trzy pierwsze wsie jeszcze w połowie XIV w. były dowodnie własnością królewską, a niewątpliwie i reszta pochodziła z nadań i zakupów. Nabytkami P-a były i dobra w ziemi krakowskiej, mianowicie dział w Irządzach (wraz z prawem patronatu nad jedną z dwu prebend miejscowego kościoła) oraz części w sąsiednich wsiach Zawadzie i Zawadce. Żoną P-a była Katarzyna, córka woj. sieradzkiego – Świętopełka. Identyfikuje się ją niekiedy niesłusznie z inną Katarzyną, córką prokuratora jędrzejowskiego Mikołaja z Rożnicy i Krzelowa h. Lis (1359–1381), kolejno zamężną za Piotrem Peczem z Przelubska h. Pilawa (1398–1401) i kaszt. krakowskim Janem z Tęczyna (1403–1438). Do zawarcia związku P-a z Katarzyną Świętopełkówną mogło przyczynić się sąsiedztwo dóbr Lisów z Irządz i Śreniawitów, dysponujących majątkami w pobliskiej wsi Biała. Katarzyna bezpośrednio w źródłach występowała od r. 1388.
Już w r. 1393 Bienik z Topoli z synem Tomaszem wystąpili przeciw wdowie o podział majątku po P-ie. O trzecią część majątku wystąpił również drugi brat Grzegorz Makowski. Wdowa Katarzyna działała wykazując nieczęsto spotykaną energię i temperament. Rodzinny majątek wzbogaciła zakupem w r. 1398 części wsi Wilgoszczy pod Irządzami. Do roli opiekuna nad jej dziećmi pretendował brat Szczepan, podkomorzy sieradzki, procesujący się z siostrą o różne sumy pieniężne, w tym zwłaszcza o 1 000 grzywien i łąkę, zwaną Poświetną. Po śmierci Szczepana (między 3 VI a 1 VII 1398) Katarzyna kontynuowała ten sam spór z wdową po nim – Elżbietą. Proces spowodował nawet interwencję ówczesnych przywódców rodu Lisów: kaszt. sądeckiego Krystyna (I) z Kozichgłów i podsędka krakowskiego Piotra z Marcinowic, którzy opowiedzieli się po stronie Elżbiety. Kres sporom położono dopiero w r. 1422, kiedy to z nakazu królewskiego ustanowiono wadium 1 000 grzywien między synami P-a i Katarzyny oraz synami Szczepana i Elżbiety. Ogółem po śmierci P-a Katarzyna brała udział w ponad 20 procesach, prowadzonych w większości z najbliższymi sąsiadami. Nie oszczędzała przy tym i dalszych swoich krewnych, jak np. podczaszego królowej Jadwigi – Klemensa z Kwiliny, którego pozywała o łany w Irządzach, Zawadzie i Zawadce. Po śmierci Klemensa (między 11 V a 19 VII 1400) jego syn Jan wpierw zastawił, a później odsprzedał synom Katarzyny sporne części.
Dziećmi P-a i Katarzyny byli: Mikołaj, w r. 1400 dworzanin królewski, w l. 1409–35 podczaszy sieradzki, Niemierza (ur. 1391), Przybysław i Anna (ur. 1393). W r. 1413 Mikołaj i Niemierza, po śmierci brata Przybysława, podzielili ojcowiznę, powiększoną o części w Gorzkowie, Wygiełzowie i o Szarkówkę. Cały klucz sieradzki przypadł Mikołajowi, który dał początek rodzinie Pukarzowskich. Z czasem odziedziczył on także majątek po bracie Niemierzy.
Boniecki, VIII 56; Paprocki, s. 190, 508; – Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, wobec problemu zjednoczenia państw., s. 105–10; Kozierowski. S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, P. 1926–8 I 83, 85, II 56; Zajączkowski S. M., Wielowioskowa własność szlachecka w województwie sieradzkim (XV i pierwsza połowa XVI w.), „Roczn. Łódz.” T. 18 (21): 1973 s. 25; – Cod. epist. saec. XV, I nr 6, 15; Cod. Univ. Crac., I nr 34; Kilka aktów oryginalnych sadowych z wieku XIV i XV, Wyd. R. Hube, W. 1873 s. 6; Kod. Wpol., III nr 1916, VI nr 327; Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, Teki Pawińskiego, IV nr 4080; Najstarsza Księga Sądu Najwyższego Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, Arch. Kom. Prawu. AU, Kr. 1936 X nr 955; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 25, 617, 1001, 1848, VIII nr 9, 65, 3185, 3784, 4239, 4590, 4711, 4734, 4807, 5075, 5135, 5258, 5260, 5598, 5608, 5612, 5614, 5623, 5639, 5641, 5645, 5646, 5650, 5651, 5654, 5064, 5671, 5705, 5970, 6041, 7229, 7522, 7538, 7539, 7633, 7660, 7696, 8227, 8231, 8275, 8743, 8802, 9703, 9733, 10094, 10147, 10645, uw. 90, 95, 96, 149, 150, 160, 178, 205, 213, 210, 242, 255, 258, 259, 260, 265, 266, 268, 270, 271, 272, 273, 275, 278, 279, 281, 289, 290, 295, 290, 311, 325, 326, 327, 342, 344, 353; Zbiór dok. mpol., VI nr 1545, 1569, VIII nr 2540; – AGAD: Księgi ziem. sieradzkie 1 k. 46, 47, 49v., 52, 8 k. 11, 37, 82v., 121v.; B. Czart.: rkp. nr 231; Arch. Państw. Kr.: Terrestria Crac. t. 1c k. 70, t. 2 k. 38, t. 5 k. 67, 178, t. 312 k. 202, 305; – Kartoteka Pracowni Słownika Hist.-Geogr. w Kr.
Błażej Śliwiński