Radziwiłł Ościkowicz h. Trąby (zm. 1477), marszałek ziemski lit., wojewoda trocki, kasztelan wileński. Był najstarszym z synów Krystyna Ościka, kaszt. wileńskiego (zob.). Jego imię, najpierw w formie patronimicznej, utrwalone zostało już w trzecim pokoleniu jako nazwisko.
Początki kariery R-a są niejasne. W początku XV w. żyło kilku bojarów lit. tego imienia; w l. 1420–9 w kilku dokumentach Witolda wzmiankowany jest Radziwiłł, marszałek hospodarski, którego w literaturze genealogiczno-heraldycznej identyfikuje się z R-em. Co prawda ów marszałek nie używał patronimiku Ościkowicz, lecz R. także w późniejszym czasie nie zawsze go używał. Trudno też przypuszczać, aby ojciec R-a, który w r. 1418 został kaszt. wileńskim, wprowadził pierworodnego syna w życie publiczne dopiero w r. 1432, gdy po raz pierwszy zapisano R-a z patronimikiem (27 IX 1432). Razem z ojcem był świadkiem i gwarantem unii grodzieńskiej (15 X 1432), używając ojcowskiej pieczęci. Nie piastował wtedy żadnych urzędów. W r. 1433, po straceniu Rumbolda Wolimuntowicza, Zygmunt Kiejstutowicz mianował R-a marszałkiem ziemskim. Jako marszałek wymieniony jest wśród świadków w dokumentach Zygmunta z 20 I 1433 i 27 II 1434. Wiadomo, że później marszałkiem ziemskim został Piotr Montygierdowicz i sprawował ten urząd do końca życia (1456 r.), zatem z nieznanych przyczyn R. ową godność utracił.
W skomplikowanej sytuacji politycznej W. Ks. Lit. R. stał wiernie u boku ojca. Stosunek ten przerodził się w partnerstwo w działaniu w ostatnich latach życia Ościka. Zgodnie z tak prowadzoną polityką, po zamachu i śmierci Zygmunta Kiejstutowicza (20 III 1440) R. był jednym z tych, którzy poparli na tron wielkoksiążęcy Kazimierza Jagiellończyka przeciw Michałowi Kiejstutowiczowi i jego zwolennikom. Razem z ojcem wziął udział w zjeździe w Holszanach, gdzie panowie lit., ks. Jerzy Semenowicz Holszański, Jan Gasztołd i Kieżgajło Wolimuntowicz zawiązali stronnictwo, które doprowadziło do przyjazdu na Litwę i wyboru na w. ks. lit. (29 VI 1440) Kazimierza Jagiellończyka. W niecały miesiąc R. został marszałkiem (hospodarskim) dworskim wielkiego księcia i otrzymał w dzierżawę włość oniksztańską (przed 22 VII 1440). Wybór Kazimierza zerwał unię polsko-lit., w związku z tym R. posłował w r. 1441 na Węgry do Władysława III, aby sprawę wyjaśnić i uzyskać od króla potwierdzenie władzy wielkoksiążęcej Kazimierza. W okresie małoletności Kazimierza Jagiellończyka faktyczne rządy w jego imieniu sprawowali panowie z Janem Gasztołdem na czele. Nowa sytuacja zaistniała, gdy Kazimierz został powołany na tron polski; aby zapewnić sobie swobodę działania w Koronie starał się ustabilizować sytuację w W. Ks. Lit., a przede wszystkim jego wschodnich ziem nadgranicznych. W związku z tym w r. 1445 interweniował w państwie moskiewskim na rzecz usuniętego Wasyla II walczącego z Dymitrem Szemiaką. W wyprawie, która podążyła przez Kozielsk, Wereję, Kaługę, Możajsk i Rżew, wziął udział R. i stoczył zwycięską bitwę pod Suchodrowiem z ks. Możajskimi, stronnikami Szemiaki. W r. 1448 R. wraz z Sudywojem Wolimuntowiczem reprezentował Litwę na zjeździe z wielkim mistrzem Konradem von Erlichshausen w Rastenburgu (Kętrzynie), gdzie zaprzysiężono traktat pokojowy między Zakonem a Polską i Litwą. W początku 1449 r. Michał Zygmuntowicz wspierany przez chana Złotej Ordy Seid-Achmeta opanował Siewierszczyznę. Wiosną R. na czele wojsk lit. przy wsparciu Wasyla II odzyskał Starodub, Nowogród Siewierski, Radohoszcz, Putywl i Brjańsk. Następnie podążył do Kijowa. Tam spotkał się z przebywającym w W. Ks. Lit. na wygnaniu chanem krymskim Hadżi-Gerejem. Z Kijowa oddziały R-a wyruszyły na Krym i osadziły na tamtejszym tronie wrogiego Seid-Achmetowi Hadżi-Gereja. W najbliższych latach R. związał się ze skupionym wokół woj. wileńskiego Jana Gasztołda opozycyjnym stronnictwem, niezadowolonym z polityki Kazimierza Jagiellończyka wobec Litwy i dążącym do przyłączenia Wołynia i Podola do W. Ks. Lit. W momencie śmierci Świdrygiełły w lutym 1452 R., ks. Jerzy Semenowicz Holszański i star. Jursza, działając z upoważnienia rady lit., wkroczyli do Łucka i odebrali od tamtejszych urzędników przysięgę na wierność. Wojskom polskim w interwencji na Wołyniu przeszkodził najazd Seid-Achmeta na Ruś koronną. Panowie litewscy zagrożeni utratą Wołynia i zrażeni postawą Kazimierza, usiłującego pogodzić obie skłócone strony, postanowili go obalić w sojuszu ze Złotą Ordą. Na wielkiego księcia wysunięto kandydaturę R-a, który wyruszył z bogatymi darami dla Seid-Achmeta. Kazimierz nie chcąc dopuścić do porozumienia opozycji z dawnym protektorem Michała Kiejstutowicza, porozumiał się z Hadżi-Gerejem, który uderzył na czambuły Seid-Achmeta, rozbił je, a R-a – rannego i obrabowanego z darów – wziął do niewoli. Niewola R-a nie trwała długo; w r. 1455 był już z powrotem na Litwie. Stracił jednak wszystkie godności.
W początkach 1457 r. skrajna opozycja traciła coraz więcej zwolenników, odsunął się od niej i R., być może, że dopiero po śmierci J. Gasztołda w początkach 1458 r. Kazimierz dając R-owi wysokie urzędy i bogate nadania ziemskie pozyskał go dla swojej polityki. R. został marszałkiem ziemskim lit., potwierdzony na tym stanowisku w r. 1463 (przywilej dla Kowna) sprawował ten urząd do r. 1475. Przed 10 III 1463 został wojewodą, można przypuszczać, że był już wtedy woj. trockim. R. znalazł się obok Michała i Jana Kieżgajłów w grupie panów rządzących Litwą pod nieobecność Kazimierza zgodnie z jego intencjami. W r. 1465 panowie ci odmówili odrębnych rokowań z Zakonem. W r. 1471 R. stał na czele delegacji, która rozstrzygała spory graniczne z Pskowem. Następnie w l. 1472 i 1474 uczestniczył w rokowaniach z Krzyżakami na temat zawarcia pokoju wieczystego i wraz z Janem Kieżgajłą wziął udział w wyznaczaniu granicy litewsko-inflanckiej. W r. 1475 został mianowany kaszt. wileńskim i do końca życia łączył ten urząd z urzędem woj. trockiego.
R. stworzył podwaliny pod przyszłą potęgę majątkową swego rodu. Jeszcze przed 1440 r. Zygmunt nadał mu Muśniki Nowe z dworem Mythkowskim. Po ojcu (zm. 1443) odziedziczył Szyrwinty i Upniki, a z działu majątkowego, dokonanego z bratem Mickiem, przypadły mu Muśniki Stare po bezpotomnym bracie Bartłomieju. Z kolei od Kazimierza otrzymał danników w Bołnikach, Niehniewicze w pow. nowogródzkim, szereg drobnych nadań w Wiżunach, Uszpolu nad rzeką Świętą, Giedyszkach i Choroszewiczach w pow. słonimskim. Z przywileju z 21 IV 1455 na ludzi Rokwian dowiadujemy się, że R. był już właścicielem Birż (w pow. upickim nad granicą inflancką), które intensywnie powiększał. W r. 1458 R. otrzymał Bostyń (w pow. nowogródzkim). Niedatowany przywilej Kazimierza na sioło Berże mówi, że R. był też właścicielem Kiejdan nad Niewiażą. Tak powstałe latyfundium leżało na terenach Litwy Zawilejskiej, jego centrum stanowiły Muśniki, Upniki i Szyrwinty. Obraz zamożności R-a uzupełnia dzierżawa włości hospodarskich. W r. 1443 przekazał bratu Mickowi włość onikszteńską, a w zamian dostał włości uszpolską i pieniańską, którymi władał do śmierci. Ostatnia wzmianka o R-e pochodzi z maja 1477. Wkrótce potem zmarł, gdyż na początku 1478 r. kaszt. wileńskim był już Jan Kieżgajło.
Nic nie wiemy o żonie R-a. Pozostawił dwoje dzieci, Mikołaja (zob.) i Annę (zm. przed 1492 r.), żonę Pietka Jagojłowicza.
Boniecki, Poczet rodów, s. 223–4, 269–70; Dworzaczek; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Barwinskij B., Žigimont Kejstutovič, Žovkva 1905 s. 131, 151, 155, 158; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, W. 1919 I; tenże, Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kr. 1915; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930; Kuczyński St. M., Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rządami Litwy, W. 1936; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI w., W.–P. 1985 s. 30–2, 35, 46, 50; Malinovskij I., Rada V. Kn. Lit. v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rusi, Tomsk 1904 II/1 s. 422, 431; Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlachtą polską w Horodle 1413 r., „Roczn. Tow. Herald.” R. 8: 1920 s. 41–2; tenże, Tradycja o kniaziowskim pochodzeniu Radziwiłłów, „Kwart. Hist.” R. 34: 1920 s. 98–9; – Akta Unii; Arch. Sanguszków, I 47, 60, III 11–12; Cod. epist. saec. XV, III 173, 213; Daniłowicz I., Skarbiec diplomatów, Wil. 1862 II nr 1626, 1630, 1632, 1764, 1907, 1960, 1980; Długosz, Historia, V 104, 119; Joachim E., Hubatsch W., Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, Göttingen 1948–50 I nr 9474, 12270, 16338, 16362, 16512; Kod. katedry i diec. wil., s. 206, 236, 253, 305; Kronika Bychova, w: Polnoe sobr. russ. letopisej, XXXII; Letopis po voskresenskomu spisku, tamże, VIII 111–12; Liv.-Est. – u. Kurl. Urk.-buch, X, XI; Pskovskaja letopis, w: Polnoe sobr. russ. letopisej, V 235; Rozbiór krytyczny Annalium Poloniae Jana Długosza z lat 1445–1480, Wr. 1965 II; Russ. Ist. Biblioteka, t. 27: Litovskaja Metrika, S. Pet. 1910; Stryjkowski, Kronika pol., II 209–10, 212–13, 234; Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych (1387–1710), Wil. 1858 s. 22–4; – AGAD: Metryka Lit. sygn. 194 s. 558, dok. perg. sygn. 7422, Arch. Radziwiłłów, Dz. XI koperta 9.
Krzysztof Pietkiewicz