Dzierżek Rafał h. Nieczuja, generał. Jest to zapewne ów chorąży, który w ll. 1768–70 pod Branickim i Stempkowskim uczestniczył w tłumieniu buntów chłopskich na Ukrainie i 15 III 1770 pierwszy meldował o utrudnianiu przez Rosjan działań przeciw chłopom i udziale w buncie duchowieństwa prawosławnego. Niewątpliwie to on awansował 1771 na rotmistrza pancernego gdy zorganizowano brygady kawalerii narodowej, otrzymał 5 II 1777 dowództwo 1. ukraińskiej brygady, wreszcie 10 XII 1783 wraz z innymi brygadierami patent na generała majora kawalerii. W tym roku w okresie niebezpieczeństwa buntów na Ukrainie D. dowodził kordonem na Dniestrze i proponował wysiedlenie za granicę wszystkich księży prawosławnych, jako podejrzanych o podburzanie chłopów. On też pierwszy alarmował 27 IV 1790 o niebezpieczeństwie inwazji rosyjskiej. Od nominacji ks. Józefa na generała majora brygadę D-a dzielono na części i odsuwano go od dowództwa, gdyż górował nad Poniatowskim starszeństwem w randze. Lustracja w r. 1790 stwierdziła słabe wyszkolenie brygady D-a. W przeddzień wojny 1792 dowodził znów kordonem granicznym wzdłuż Dniestru i wywołał oburzenie Komisji Wojskowej zapytując co czynić, jeśli wkroczą Rosjanie. Zgromiony, mając rozkaz bronić się na miejscu, gdy Rosjanie rzeczywiście rozpoczęli działania, odmówił wykonania rozkazów odwrotowych, toteż zaczęto go podejrzewać o zdradę. Gdy wreszcie 24 V znalazł się w głównym obozie polskim, został na rozkaz Poniatowskiego aresztowany za niesubordynację i oddany pod sąd. Uniewinniony, wezwania targowiczan odsyłał wodzowi nierozpieczętowane; otrzymał »starzec już na koń wsiąść bez pomocy nie mogący« rozkaz prac nad uzupełnieniami i zakupem koni na tyłach. Kolejno przy tych zajęciach przebywał w Połonnem, Włodzimierzu, Krasnymstawie i Lublinie (tu wiedziony uprzedzeniami stanowymi sponiewierał zasłużonego organizatora wiernych kozaków mjra M. Perekładowskiego), wreszcie 9 VIII w Warszawie. Po akcesie króla do Targowicy z wielu innymi zgłosił dymisję i zapewne jak inni ją cofnął. Brygadę jego niebawem wcielono do wojska rosyjskiego. Pochodząc z zamożnej rodziny ziemiańskiej, która wydała paru wyższych wojskowych, sam dzierżył starostwo olechowieckie; w r. 1792 był marszałkiem sejmiku latyczowskiego. Strawiwszy całe życie w służbie pogranicznej, należał do najlepszych chyba generałów sprzed reformy i był najstarszym uczestnikiem wojny 1792.
Boniecki; Uruski; Żychliński; Enc. Woj.; Dembiński B., Stanisław August i ks. Józef Poniatowski w świetle własnej korespondencji, Lw. 1903; Górski Konstanty, Historia jazdy polskiej, Kr. 1893 s. 154, 212; Kitowicz J. ks., Pamiętniki… do panowania Stanisława Poniatowskiego, P. 1845 t. II s. 16; Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta; Pamiętniki XVIII w. t. X cz. II, P. 1868 s. 378 (dziennik Bułhakowa); Pawłowski B., Początki służby ks. J. Poniatowskiego w wojsku polskim, Kw. Hist. 1928 s. 536–7, 544; tenże, Wojsko koronne i Komisja Wojskowa w dobie konfederacji barskiej 1768–772, »Przegl. hist. wojsk.« X (1938) s. 232; Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce sejmu wielkiego 1788–92, W. 1935; Skałkowski A. M. Książę Józef, Bytom 1913; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r. Kampania koronna. Kr 1920 s. 23, 40, 84, 140, 144, 273–4, 345–6, 419, 433; Arch. Gł. Sigill. 35 f. 149.
Stanisław Herbst