Jarosławski Rafał Jakub (Rafał z Jarosławia) h. Leliwa (zm. 1493), marszałek Król. Pol. Trzeci, najmłodszy syn Rafała z Jarosławia, kasztelana wojnickiego, i Anny z Szamotuł, kasztelanki poznańskiej, ur. zapewne między r. 1436 i 1440. Zdaje się, iż był uczestnikiem konfederacji zawiązanej w grudniu 1464 r. przeciwko Odrowążom. W r. 1465 otrzymał starostwo lwowskie. Kiedy we wrześniu 1469 r. Tatarzy zawołżańscy najechali Ruś, J. wraz z Pawłem Jasieńskim, starostą bełskim, zatrzymał ich koło Trembowli. Król, pozwalając J-emu w sierpniu 1471 r. na wykupienie Leżajska z rąk brata Spytka, wspomniał o zasługach położonych w nie określonych bliżej pomyślnych układach; dotyczyły one może tronu czeskiego. W lutym 1472 r. widzimy J-ego na urzędzie podkomorzego przemyskiego, który dostał po Spytku. Na sejmie radomskim w czerwcu 1473 r. dopomagał zapewne królowi w przejednywaniu opozycji Małopolan przeciwko dynastycznym planom węgierskim. W styczniu 1474 r. uczestniczył w organizowaniu obrony Podkarpacia przed oddziałami węgierskimi. W czerwcu, 1475 r. jemu i Jasieńskiemu zlecił król obronę przed Tatarami perekopskimi, którzy wpadli na Podole. Nim zebrało się rycerstwo, Tatarzy uszli. Zaraz potem ruszył J. na niefortunną wyprawę węgierską i w listopadzie w czasie oblężenia Wrocławia przebywał w obozie królewskim. W przededniu odwrotu pożyczył królowi 600 grzywien zabezpieczonych na Gródku. W r. 1476 uczestniczył w zjazdach walnych (latem w Piotrkowie, a w październiku w Korczynie), gdzie radzono nad obroną przed Turkami. W drugiej połowie 1477 r. został J. marszałkiem Król. Pol., a 24 X złożył podkomorstwo przemyskie. W r. n. dostał w tymczasowy zarząd skarb kor. (do jesieni 1479); starostwo lwowskie scedował bratu Spytkowi. Walny zjazd odbyty w Piotrkowie w styczniu 1479 r. postawił J-ego na czele poselstwa na Węgry, którego wynikiem był układ w Budzie 2 IV 1479 r. postanawiający spotkanie królów w Ołomuńcu 21 VII t. r. Krótko przed 18 IV 1480 r. otrzymał starostwo sandomierskie, zaś w początkach 1485 r. (przed 23 III) kasztelanię. Latem i jesienią t. r. uczestniczył w przygotowaniach wojennych przeciwko Turcji; był w Kołomyi w czasie hołdu wojewody mołdawskiego Stefana, ale na wyprawę mołdawską nie ruszył. Z sejmu piotrkowskiego w grudniu 1485 r. wysłany został do Frankfurtu i Akwizgranu. We Frankfurcie poselstwo było obecne 16 II 1486 r. przy obiorze Maksymiliana na króla rzymskiego, po czym w Akwizgranie i Kolonii traktowało o pomoc przeciwko Maciejowi i ewentualne małżeństwo Maksymiliana z królewną Jadwigą. Po powrocie do kraju, jesienią 1486 r., J. z bratem Spytkiem pożyczyli szlachcie ruskiej na przygotowania obronne przed Tatarami 1 800 zł węg., a król zabezpieczył im tę sumę na cle sandomierskim. W lipcu i sierpniu 1487 r. towarzyszył J. królewiczowi Olbrachtowi w wyprawie zakończonej 8 IX zwycięstwem nad Tatarami pod Kopystrzynem. Przeciwko Tatarom wyprawiał się znów z Olbrachtem w październiku 1489 r. pod Czarny Ostrów. Niemal bezpośrednio potem (3 I 1490) w nagrodę za udział w walkach w l. 1487 i 1489 dostał J. w dożywocie miasto Kulików z przyległościami. Pozwolono mu wykupić miasto Wolbrom i dano 200 grzywien z dochodów starostw: lwowskiego, gliniańskiego i szczyrzyckiego. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka na sejmie piotrkowskim w sierpniu 1492 r. był J. jednym z głównych przeciwników kandydatury Olbrachta. Należał do tej grupy Małopolan, którzy, pragnąc ściślejszych związków z Węgrami, chcieli widzieć na polskim tronie Władysława. Ostatecznie na sześć dni przed elekcją dał się pozyskać dla sprawy Olbrachta, może pod wpływem brata Spytka. Na zjeździe senatorskim odbytym po koronacji we wrześniu i październiku 1492 r. dostał od nowego króla siedem wozów soli z żup drohobyckich. Zmarł J. 22 XII 1493 r. i został pochowany w Przeworsku, w kościele wybudowanym tu ok. r. 1473 przez miechowitów, których był dobrodziejem. W dziale majątkowym z braćmi wziął Przeworsk. W r. 1470 ustanowił wspólnie z bratem Spytkiem ordynację z dóbr przeworskich i jarosławskich. Po r. 1480 swój stan posiadania znacznie powiększył, wykupując m. in. Podhajczyki od Tarłów, dożywotnio trzymał królewszczyzny Gródek i Kulików. Dla Przeworska potwierdził w r. 1473 przywilej lokacyjny pradziada, Jaśka z Tarnowa, określając prawa i powinności mieszczan, w r. 1490 nadal tamże prawa cechowi tkackiemu na wzór krakowskiego. Udzielał królowi pożyczek, co ułatwiało mu gromadzenie majątku. Rezydując najczęściej w kluczu przeworskim, we wsi Gorliczynie, blisko granicy węgierskiej, słał stąd królowi wieści z Węgier. Żoną J-ego była poślubiona krótko przed 27 VI 1471 r. Elżbieta, córka Piotra z Komorowa, zmarła po 26 IV 1496 r. J. miał z nią syna Rafała, kasztelana przemyskiego, i córki: Barbarę za Jakubem ze Szczekocin i Dębna, oraz Annę za Stanisławem z Pilicy, wojewodzicem sandomierskim.

Podobizna J-ego i jego rodziny na obrazie wotywnym w prezbiterium dawnego kościoła Miechowitów w Przeworsku; – Słow. Geogr., XIII 825; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, VI; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy, Lw. 1938; – Garbacik J., Kallimach jako dyplomata i polityk, Kr. 1948 s. 88, 89; Hrabyk P., Spytko z Jarosławia, „Rocz. Tow. Przyj. Nauk w Przemyślu” 1912 s. 8, 46; Papée F., Jan Olbracht, Kr. 1946; tenże, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1904 s. 207, 225, 226, 254, 255; Prochaska A., Konfederacja Lwowska z r. 1464, „Kwart. Hist.” 1892 s. 772, 773; tenże, Lwów a szlachta, Lw. 1919 s. 8–18; „Spraw. Kom. Hist. Sztuki AU” T. 5: 1896 s. 179, 189, 190; – Akta Grodz. i Ziem., II, V–VII, IX, XII, XIII, XV, XVIII, XIX; Bielski J., Kronika polska, Sanok 1856 s. 890, 891; Cod. epist. saec. XV, III; Długosz, Opera, VI; Kod. m. Krak.; Materiały archiwalne, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890 s. 120, 125, 126, 128, 144; Matricularum Sum., I, II; Nakielski S., Miechovia, Kr. 1634 s. 516, 517; Starod. prawa pol. pomn., II nr 3456, 3479; – B. Czart.: perg. vol. X 26; AGAD: Metryka kor. nr 12 k. 175, 186, nr 25 k. 208.

Włodzimierz Dworzaczek