Kołłątaj Rafał h. Kotwica (przed 1750–1833), starosta trześniowski, działacz polityczny w latach Sejmu Czteroletniego i powstania kościuszkowskiego. Syn Antoniego, podstolego mścisławskiego, i Marii Mierzeńskiej, był starszym bratem Hugona i młodszym Jana, starosty serbinowskiego, po którym otrzymał w r. 1783 rangę rotmistrza kawalerii narodowej. Wraz z Janem wspierał wszelkie poczynania Hugona w przekonaniu, że ten sam się wybije i pomoże braciom w karierze. Obaj popierali go w sporze z bpem K. Sołtykiem. Wg ustaleń Tokarza, K. – «aferzysta i procesowicz, obracający się w świecie Ponińskich i Sułkowskich» – utrzymywał stosunki z ambasadorem rosyjskim O. Stackelbergiem. Zarazem przysparzał wielu kłopotów Hugonowi, ciągle domagając się pieniędzy i protekcji; marząc o kasztelanii obiecywał Hugonowi organizowanie w senacie poparcia dla niego. Również podczas Sejmu Czteroletniego K. wykonywał różne polecenia brata i z tego powodu bywa zaliczany do grona Kuźnicy Kołłątajowskiej. Dotąd jednak nie ustalono, na czym konkretnie polegał jego udział w robotach Kuźnicy i nic nie wiadomo, by czymś się w nich wyróżnił. Był członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
Po przystąpieniu Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej K. towarzyszył Hugonowi w ucieczce z Warszawy w nocy z 24/5 VII 1792 r. i emigrował z nim do Saksonii. Pomagał ks. podkanclerzemu w ratowaniu jego majątków konfiskowanych przez Targowicę i w miarę narastania przygotowań do powstania uczestniczył w nich. Pełnił rolę emisariusza, a we wrześniu 1793 r. towarzyszył Kościuszce i Zajączkowi w podróży do Polski. Podczas narad na Podgórzu sprawdzał, z polecenia Kościuszki, stan przygotowań do powstania w woj. sandomierskim. Kupczyński błędnie podaje, że K. po zakończeniu narady na Podgórzu agitował w Małopolsce. Wyjechał on bowiem z przyszłym Najwyższym Naczelnikiem do Włoch; w listopadzie 1793 r. przybyli do Rzymu. Towarzyszył Kościuszce także w marcu n. r., gdy ten jechał przez Pragę do Krakowa rozpocząć powstanie. Podczas insurekcji K. wszedł w skład Sądu Kryminalnego Wojskowego, ale już od 26 VIII nie brał udziału w jego pracach; uczestniczył tylko w jego pierwszych 3 sesjach.
Dalszych losów K-a nie znamy. Trębicki mylnie pisał w pamiętniku, że starosta trześniowski uczestniczył w podróży Hugona przez Galicję po upadku powstania i był świadkiem aresztowania ekspodkanclerzego, gdyż był to starosta serbinowski. K. natomiast jeździł z synem Jana, Eustachym, w listopadzie 1802 r. do Ołomuńca po uwalnianego Hugona. Oprócz starostwa trześniowskiego K. posiadał, przynajmniej od lat dziewięćdziesiątych XVIII w., Wiśniowę (Wiszniów) w Kieleckiem. Żonaty był z Józefą Grabińską, kasztelanką sanocką, bogatą wdową po Karolu Tarle, kasztelanie lubelskim. Miał córkę Marię, 1. v. Wężykową, 2. v. Sikorską.
Boniecki; Uruski; – Dzwonkowski W., Tadeusz Kościuszko, W. 1917 s. 87; Jabłoński H., Sąd Kryminalny Wojskowy w r. 1794, W. 1935; Janik M., Hugo Kołłątaj, Lw. 1913; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Krzemiński S., O miejscu urodzenia Kołłątaja, „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz. Wydz. Językoznawstwa i Literatury”. Posiedzenie z 11 V 1910 (W.) R. 3: 1910 z. 5 s. 19 i odb.; tenże, Przyczynek do sprawy pochodzenia Kołłątajów i miejsca urodzenia Hugona, „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.” (W.) 1909 s. 83–90; Kupczyński T., Kraków w powstaniu Kościuszkowskim, Kr. 1912; Leśnodorski B., Polscy jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 r., W. 1960; tenże, Wstęp do: Kuźnica Kołłątajowska. Wybór źródeł, Wr. 1949 s. XXXVIII; Rewski Z., Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja, Wr. 1953; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, „Pam. Bibl. Kórnickiej” 1930 z. 1; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr. 1905 I–II; tenże, Rozprawy i szkice, W. 1959 I; – Akty powstania Kościuszki; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Wyd. J. Platt, Wr. 1959; Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa, T. I: 1780–1787, Wyd. L. Kamykowski, Kr. 1932; Listy Hugona Kołłątaja pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, Wyd. L. Siemieński, P. 1872 I 1, 30, 76, 133–4, 182, II 45, 90, 92–3, 112–26, 135, 139–40, 142–3, 155, 158; Pawlikowski J., Pamiętniki… o przygotowaniach do insurekcji kościuszkowskiej, „Przegl. Pol.” R. 10 z. 7 s. 84, 87; Testament Hugona Kołłątaja, Wyd. J. Stoch, „Teki Archiwalne” (W.) T. 9: 1963 s. 140; Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego r. 1793 w Grodnie – O rewolucji r. 1794, Wyd. J. Kowecki, W. 1967; – B. PAN w Kr.: rkp. 206 (H. Kołłątaja korespondencja z lat 1802–1807), 209 (toż z lat 1805–1811), 1622 (Rafała Kołłątaja starosty trześniowskiego listy do Hugona Kołłątaja 1779–1789, 30 listów).
Jerzy Kowecki