Ślizień Rafał (1803—1881), rzeźbiarz, medalier, malarz, karykaturzysta, architekt amator, kolekcjoner.
Ur. 27 VI w majątku Bartniki w ziemi nowogródzkiej, był synem Jana (1776—1866), chorążego pow. nowogródzkiego, w l. 1820—1 członka loży masońskiej «Węzeł Jedności» w Nowogródku, oraz Anieli z Mackiewiczów (1782—1855), córki Józefa (zm. 1817), strażnika starodubowskiego, oraz Marcjanny z Bukowskich (1742—1821). Miał sześciu braci i trzy siostry, w tym brata Ottona (zob., tu informacje o rodzeństwie).
Wczesne dzieciństwo spędził Ś. u dziadków Mackiewiczów w Drućkowszczyźnie w pow. nowogródzkim. Następnie przebywał w domu rodzinnym w pobliskiej Wolnej, gdzie uczył się w miejscowej szkole bazylianów. W l. 1814—16 z bratem Ottonem pobierał nauki w Konwikcie Dominikanów w Nowogródku. W prowadzonej przez jezuitów Akademii w Połocku studiował od r. 1816 do jej zamknięcia 20 III 1820. Jesienią t.r. podjął studia prawnicze na Wydz. Wszech Nauk Moralnych i Politycznych Uniw. Wil., uczył się tam także na Wydz. Literatury i Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jana Rustema. Tworzył w tym czasie akwarelowe portrety i rysunkowe karykatury oraz wycinał sylwetki, odznaczające się dużym podobieństwem; ołówkowe szkice z podobiznami Franciszki z Ancutów Wereszczakowej i Michała Wereszczaki, narysowane w sztambuchu Maryli z Wereszczaków Puttkamerowej, powstały najpóźniej w r. 1823. Od 1821 lub 1822 guwernerem i korepetytorem Ś-a i jego brata Ottona był w Wilnie Tomasz Zan; z nim i jego braćmi, Ignacym i Stefanem oraz m.in. Janem Czeczotem i Aleksandrem Chodźką utrzymywał Ś. przyjacielskie stosunki. Nie należał jednak do Tow. Filaretów, choć w ślad za zeznaniami Jana Jankowskiego z 4 X 1823 tak utrzymywali liczni badacze. W listopadzie 1823 został aresztowany i osadzony w klasztorze Dominikanów w Wilnie. Kilkakrotnie przesłuchiwany i konfrontowany z członkami Towarzystwa, został na początku grudnia t.r. zwolniony za poręczeniem ojca. W r. 1824 (wg niektórych informacji w r. 1826) ukończył Ś. prawo na Uniwersytecie i wyjechał do Petersburga, gdzie zatrudnił się w MSW. Mieszkał na Fontance; utrzymywał stosunki towarzyskie m.in. z Adamem Mickiewiczem oraz bliższe kontakty z malarzami, znacznie starszym Aleksandrem Orłowskim i rówieśnikiem Wincentym Smokowskim. Być może kształcił się u Orłowskiego, którego twórczość niewątpliwie wpłynęła na tworzone przez niego karykatury. W kwietniu 1825 przebywał w Charkowie. Na prośbę ojca wrócił w r. 1830 do Wolnej, by pomóc mu w zarządzaniu dobrami. Zajmował się prowadzeniem gospodarstwa oraz uprawą rzadkich roślin. Ponadto projektował w okolicy dwory (niezachowane), posiadające wieże i wysokie okna, otoczone ogrodami i parkami, co mogłoby wskazywać na inspiracje neogotykiem angielskim. Modelował też w gipsie i glinie statuetki, popiersia oraz medaliony portretowe, przedstawiające najczęściej członków rodziny i znajomych; rzadko je sygnował, a często rozdawał. Wspierał twórczość osiadłego w Wilnie Smokowskiego, od którego kupił kilka obrazów. Od l. czterdziestych zbierał rysunki dawnych uczniów Wydz. Literatury i Sztuk Pięknych Uniw. Wil. oraz Rustema, ponieważ chciał wydać ich litograficzne reprodukcje z życiorysami autorów. W r. 1843 był w Karlsbadzie, gdzie powstał rysunkowy Portret Jana Augusta Neandera, teologa ewangelickiego z Berlina, oraz jego karykatura (oba rysunki w B. Ossol.). Ok. poł. l. czterdziestych został inspektorem honorowym szkół w Ihumeniu. W r. 1846 zamieszkał u niego w Wolnej Czeczot. W październiku t.r. Ś. towarzyszył T. Zanowi, jadącemu na ślub z Brygidą Świętorzecką, do Lebiedziewa i obdarował pana młodego czwórką koni. W r. 1849 był w Wilnie, gdzie modelował profilowy medalion z podobizną Józefa Korzeniowskiego, wizytującego tamtejsze szkoły. Kilka innych medalionów wymodelował w r. 1850, m.in. Portret Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Portret Eustachego Tyszkiewicza, Portret Konstantego Tyszkiewicza. Na pięćdziesięciolecie ślubu rodziców wykonał w r. 1852 medalion z ich profilami; w r. 1854 powstał medalionowy Portret Tomasza Zana. Dla nowo utworzonego w Wilnie Muz. Starożytności Eustachego Tyszkiewicza podarował w r. 1856 m.in. Biust Adama Mickiewicza. Część swoich prac odlewał od r. 1857 w Warszawskiej Fabryce Minterów; oprócz medalionów portretowych przypisuje mu się także autorstwo wykonywanych tam serii miniaturowych kopii sarkofagów władców Polski oraz statuetek sławnych Polaków. W r. 1863 wyrzeźbił w Dreźnie medalionowy Portret Henryka Rzewuskiego. Rzeźbione przez Ś-a popiersia i medaliony z podobiznami wybitnych Polaków znajdowały się także w zbiorach Konstantego Tyszkiewicza w Łohojsku. Ś. opiekował się początkującymi artystami, m.in. rzeźbiarzami, Janem Ostrowskim (pochodzącym z Mohylewszczyzny) i Markiem Antokolskim (wileńskim Żydem).
Ś. tworzył głównie rzeźby modelowane w glinie i gipsie, z których nieliczne były odlewane w brązie. W okresie kilkudziesięciu lat działalności wykonał ponad sto niewielkich biustów i medalionów portretowych o znacznym stopniu podobieństwa i precyzyjnym modelunku. Większość medalionów była jednostronna, ukazywała modela w ujęciu profilowym, często z napisem objaśniającym, rzadko z sygnaturą autora. Poza kilkoma zachowanymi rysunkami, inne prace Ś-a w tej technice, a także dzieła malarskie, znane są tylko z przekazów pisanych. W r. 1866, po śmierci ojca, odziedziczył Ś. majątek Wolna. Zgromadził tu okazały księgozbiór polskoi francuskojęzyczny, rzeźby (m.in. A. Canovy), dzieła Juliusza Kossaka, Henryka Siemiradzkiego, Juliana Fałata oraz I. Riepina, a także porcelanę i namiot turecki. Zmarł 20 V 1881 w majątku Wolna lub Lubowo (Łubów), został pochowany w podziemiach kaplicy w Lubowie.
W r. 1823 ożenił się Ś. z Kamilą z Tyszkiewiczów (zm. 1892, pochowana obok Ś-a), o «pięknej twarzy i postaci» (Puzynina), wnuczką Michała Śliźnia (zm. po lub w r. 1803, zob.), córką Dominika Tyszkiewicza i Zofii ze Śliźniów, siostrzenicą Józefa Adama Śliźnia (zob.), z którą miał synów: Jana (1833—1878), Waldemara (1834—1910), Gustawa (1839?—1894) i Henryka (1845—1920) oraz córki Zofię (Ritę) (1840—1898), kanoniczkę św. Anny (tytuł nadany przez króla Ludwika Bawarskiego), i Marię (Mariettę) (1850—1886?), zamężną za Hipolitem Domeyką, rzeźbiarkę, uczennicę ojca i Antokolskiego, kształcącą się następnie w Dreźnie, gdzie uczyła się też malarstwa.
Część spuścizny artystycznej Ś-a i jego zbiorów syn Henryk przewiózł na początku XX w. do Warszawy; dalsze losy tej kolekcji nie są znane. Po drugiej wojnie światowej kilka medali Ś-a pokazywano na wystawach zbiorowych sztuki medalierskiej, a rysunki w r. 1954 na ekspozycji „Realistyczny rysunek polski XIX w.” w Poznaniu. Prace Ś-a znajdują się też w muzeach narodowych w Warszawie i Krakowie.
Encyklopedia ziemi wileńskiej. Sztuka, Bydgoszcz 2005; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Łoza, Architektci; PSB (Ostrowski Jan <1811—1872>, Smokowski Wincenty); Słown. Geogr. (Lubowo, Wolna); Strzałkowski J., Słownik medalierów, W. 1982; Thieme—Becker, Lexikon d. Künstler; — Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764—1886; Grońska M., Ochońska M., Zbiory Pawlikowskich. Katalog rysunków w zbiorach Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wr. 1960 I; Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, Pet. 1972; Jaworski F., Medaliony polskie, zbiór rodziny Przybysławskich, Lw. [1911]; Kamiński C., Kowalczyk W., Medale i medaliony polskie i związane z Polską, W. 1969; 150 lat malarstwa polskiego w szkicach […] ze zbiorów D. Witke Jeżewskiego, W. 1918; — Aftanazy, Dzieje rezydencji, I; Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX w. 1764—1831, Wr. 1971; Bieliński, Uniw. Wil., II; Borowczyk J., Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów, P. 2003; Derwojed J., Katalog, w: Sienkiewicz J., Rysunek polski, W. 1970; Dubrowska M., Sołtan A., Rzemiosło artystyczne Minterów 1828—1881, W. 1987; [Giżycki J.] I. G., Materiały do dziejów Akademii Połockiej i szkół od niej zależnych, Kr. 1905; Gumowski M., Medale polskie, W. 1925; Jakimowicz I., Z problemów warsztatu malarza i grafika, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 5: 1960 s. 38; Jankowski C., Czeczot i Zan w Lepli, w: …z ziemi pagórków leśnych, z ziemi łąk zielonych. Książka zbiorowa poświęcona pamięci Adama Mickiewicza, W. 1899; tenże, Powiat oszmiański. Materiały do dziejów i ludzi, Kr. 1897 cz. 2 s. 66; Jelski A., Cztery życiorysy ludzi z epoki mickiewiczowskiej…, w: Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza, W. 1898 II (fot.); Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce. Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie 1894 r., Kr. 1896 II; Pigoń S., Sztambuch Maryli, „Tyg. Ilustr.” 1923 nr 40; Sienkiewicz J., Rysunek polski, W. 1970; Wiadomość o odlewach pamiątek krajowych wydanych staraniem i nakładem Fabryki Karola Mintera w Warszawie, W. [po r. 1864]; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Wr. 1989; — Arch. Filomatów, Listy, II, IV; Korespondencja Filomatów (1817—1823), Oprac. M. Zielińska, W. 1989; Puzynina z Güntherów G., W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815—1843, Chotomów 1988; — „Gaz. Lwow.” 1892 nr 69; „Gaz. Warsz.” 1892 nr 78; „Dzien. Krajowy” 1843 nr 134; „Tyg. Petersburski” R. 17: 1846 s. 318; „Ziemia” 1912 nr 32; — Muz. Narod. w P.: Sienkiewicz J., Realistyczny rysunek polski XIX w., P. 1954 (mszp.).
Joanna Daranowska-Łukaszewska