Stanisławski Robert Antoni, pseud. Kurdesz, krypt. Ant. St. (1817–1883), prawnik, tłumacz, profesor Uniwersytetów Charkowskiego i Kazańskiego.
Ur. 25 VI (13 VI st.st.) w Stawiszczach (pow. taraszczański), w rodzinie szlacheckiej związanej z administracją dóbr hetmana w. kor. Franciszka Ksawerego Branickiego, był synem Grzegorza, absolwenta Liceum Krzemienieckiego, urzędnika prywatnego, potem naczelnika kancelarii sądu powiatowego w Zwinogródce, wreszcie tamtejszego adwokata, oraz Honoraty z Lipnickich, córki porucznika wojsk polskich. Z braci S-ego (Feliks, Michał, Ignacy i Józef), Ignacy, praktykujący najpierw jako lekarz fabryczny w dobrach Branickich w Olszanie, potem w Kijowie, dosłużył się rangi radcy kolegialnego. Stryjecznym bratem S-ego był Stanisław, syn Jana, w czasie studiów w Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie (1835–6) uczestnik tajnego Tow. Demokratycznego (używał w nim pseud. Horwacy), następnie lekarz i radca kolegialny. Szwagrem S-ego był Władysław Rudnicki (zob.), powstaniec 1863 r., emigrant i zesłaniec.
S. pobierał nauki kolejno: na pensji de Valeya w Zwinogródce, w szkole bazyliańskiej w Kaniowie, a po jej zamknięciu na pensji Villetiego w Złotopolu (pow. czehryński). Jesienią 1834 rozpoczął studia prawnicze na nowo otwartym Uniw. Kijowskim, gdzie słuchał m.in. wykładów Aleksandra Mickiewicza. Należał do konspiracyjnego koła studentów, utworzonego w grudniu 1835 przez Władysława Gordona i powiązanego ze Stow. Ludu Polskiego (SLP); posługiwał się tam pseud. Kurdesz. Pisał wówczas wiersze w języku ukraińskim, stylizowane na folklor tak udanie, że jeden z nich, pt. Kozak na čužyni, upowszechnił się jako utwór anonimowy i jako taki został przełożony na język polski (J. Czeczot, „Piosnki wieśniacze znad Niemna, Dniepra i Dniestra”, Wil. 1845, incip.: Leci orzeł pod niebiosy), a przez ukraińskiego folklorystę M. Maksymowycza uznany za autentyczną pieśń ludową z czasów kozackich. Podejrzany o posiadanie i przepisywanie zakazanych utworów (m.in. III cz. „Dziadów” Adama Mickiewicza), był S. aresztowany wraz z kilkoma innymi studentami polskimi i więziony w cytadeli kijowskiej od 7 VIII do 1 IX 1837. Po zakończeniu śledztwa minister oświaty S. S. Uwarow uznał (4 X), że nie trzeba go ponadto karać. Po dekonspiracji SLP w r.n. znalazł się S. znów wśród ponad setki studentów aresztowanych wówczas w Kijowie. Dn. 16 III 1839, na tydzień przed ukończeniem studiów, otrzymał wyrok skazujący go na najniższą zastosowaną w tym przypadku karę – przeniesienie na Uniw. Kazański oraz powtarzanie roku. W Kazaniu, wbrew rozporządzeniu Uwarowa, przyjęto go bez egzaminu. Otrzymując tu 1 VI 1840 dyplom kandydata praw, został zobowiązany do przepracowania dziesięciu lat w guberniach rosyjskich Cesarstwa; równocześnie na taki sam czas zakazano mu wjazdu do Król. Pol. (potem rygor ten ograniczono do lat sześciu).
W r. 1841 zdał S. egzamin na stopień magistra prawa państwowego i 27 IV r.n. obronił dysertację magisterską, pierwszą w dziejach Wydz. Prawnego Uniw. Kazańskiego, pt. Ob aktach ukreplenija prav na imuščestva (Kazan’ 1842). W kwietniu 1843 powierzono mu, początkowo próbnie, wykłady z prawa rzymskiego i cywilnego; t.r. został p.o. adiunktem, a w r.n. – adiunktem. Odtąd wykładał również prawo publiczne, policyjne (rosyjskie) i międzynarodowe, a od r. 1847 – encyklopedię prawa. Wśród jego słuchaczy był L. Tołstoj (1846/7). W r. 1851 uzyskał S. doktorat nauk prawnych na podstawie pracy Izsledovanie o merach ograždenija imuščestvennych otnošenij častnych lic po načalam drevnejšago russkago prava (druk. pt. Izsledovanie načal imuščestvennych otnošenij v drevnejšich pamjatnikach russkago zakonodatel’stva, „Juridičeskij sbornik izdannyj D. I. Mejerom”, Kazan’ 1855). Na początku r. 1852 został obrany przez senat Uniw. Kazańskiego profesorem nadzwycz. w Katedrze Encyklopedii Prawa. Jego wykłady, wykorzystujące najnowsze osiągnięcia nauki prawnej, zarówno zagranicznej, jak rosyjskiej, cieszyły się popularnością wśród słuchaczy. W czasie licznych podróży do Petersburga studiował zabytki prawa litewskiego i staroruskiego, co pozwoliło mu napisać kolejne prace: Ob otnošenii zakonu obščestvennago k zakonu graždanstvennomu i o razvitii pervago iz nich v obščestve („Žurnal Ministerstva narodnago prosveščenija” 1852 nr 12) i O chode zakonovedenija v Rossii i o rezul’tatach sovremennago ego napravlenija wraz z dodatkiem pt. Sistematičeskij ukazatel’ sočinenii juridičeskago charaktera, izdannych v Rossii s 1830 po 1852 god (Kazan’ 1853, przedr.: „Žurnal Ministerstva narodnago prosveščenija” T. 80: 1853 i osobno Pet. 1854). Podczas jednego z pobytów w Petersburgu, latem 1853, poznał Helenę z Szymanowskich Malewską i otrzymał od niej zbiór autografów, w tym list Antoniego E. Odyńca do Adama Mickiewicza z 22 XII 1827 (opublikował go potem wraz z komentarzem pt. Przyczynek do korespondencji z lat ubiegłych w „Kron. Rodzinnej” 1882 nr 24). W latach spędzonych w Kazaniu przyjaźnił się S. z orientalistą Józefem Kowalewskim, nawiązał też kontakt z przedstawicielami polskiego środowiska literackiego w Rosji (Michałem Grabowskim, Henrykiem Rzewuskim oraz Romualdem Podbereskim) i zamieszczał drobne utwory literackie w „Tygodniku Petersburskim” oraz „Gwieździe”.
Pod koniec 1853 przyjął S. propozycję Uniw. Charkowskiego i przeszedł tam na analogiczną katedrę, od r. 1854 już jako profesor zwycz. W Charkowie ogłosił swą najważniejszą pracę pt. O proischoždenii položitel’nago prava (1856). Był S. przedstawicielem tzw. historycznej szkoły prawoznawstwa, najbardziej wpływowej w tym czasie w Europie i w Rosji, ale wykorzystywał też osiągnięcia zwolenników szkoły filozoficznej; w jego pracach widać szczególnie wpływ K. Niewolina, H. Ahrensa i L. A. Warnköniga. Zapoznał rosyjską myśl prawną z debatami prawników zachodnioeuropejskich, jak np. ze sporem pomiędzy F. C. v. Savigny’m i jego kontynuatorami a szkołą rzymską. Książka S-ego została ostro skrytykowana przez A. Kaczenowskiego na łamach „Russkiego vestnika” za konserwatyzm i niewyczerpanie przedmiotu, mogło to jednak mieć związek z walką o obsadę wakującej Katedry Prawa Cywilnego na Uniw. Petersburskim, do której w r. 1856 kandydował m.in. S., i której ostatecznie nie otrzymał. W r.n. został dziekanem Wydz. Prawnego Uniw. Charkowskiego. W Charkowie znalazł się wśród liczniejszej tu wspólnoty polonijnej. Przyjaźnił się z Polakami pracującymi na uniwersytecie: Alfonsem Walickim, Edmundem Liwskim, Lucjanem Pawłowiczem. Blisko związany był z rodziną Hipolita i Michaliny Siemiradzkich (rodziców malarza Henryka), opiekował się studentami polskimi (m.in. Marianem Dubieckim, poleconym mu w r. 1856 przez Józefa I. Kraszewskiego), sprawował funkcję jednego z syndyków miejscowej parafii katolickiej. W maju 1857 rozpoczął pracę nad przekładem pierwszych pięciu pieśni „Boskiej Komedii” Dantego Alighieri na język polski, w czerwcu t.r. pojechał do Żytomierza, by tam, rekomendowany przez Jana Prusinowskiego (przyjaciela z okresu kazańskiego), zasięgnąć opinii Kraszewskiego. Usłyszawszy pochwały za «jędrność i łatwość wysławiania», przystąpił do tłumaczenia kolejnych pieśni „Piekła”. Doniesienie „Gazety Warszawskiej” o istnieniu przekładu „Boskiej Komedii”, dokonanego jeszcze przed r. 1855 przez Juliana Korsaka (wyd. w r. 1860), zniechęciły S-ego do dalszej pracy, jednak od jej zaniechania odwiódł go Kraszewski, zapewniając, że «z tłumaczeń jedno Twoje daje pojęcie o Dantem». W poł. r. 1858 „Piekło” było już gotowe, jego fragmenty opublikowała t.r. „Gazeta Warszawska” (nr 219–223). W r.n. S. podał się do dymisji i zamieszkał w Kijowie, by tu podjąć próbę uzyskania posady na uniwersytecie. Gdy mu się to nie udało, powrócił do Charkowa, gdzie dodatkowo po Aleksandrze Mickiewiczu objął wykłady z prawa rzymskiego, co odciągnęło go od prac przekładowych. W r. 1860 opublikował studium O vlijanii christianstva na razvitie semejnago prava, preimuščestvenno u rymljan (Char’kov 1860), w którym rozważał problem historycznego wpływu chrześcijaństwa na normy prawne. T.r. w warszawskiej „Gazecie Codziennej” zamieścił Wspomnienia o profesorach Polakach w uniwersytecie charkowskim. Śp. Jan Krynicki (nr 175, 176). W r. 1862 otrzymał propozycję objęcia katedry w Szkole Głównej Warszawskiej. W liście do Kraszewskiego (19 <7 st.st.> VIII t.r.) tłumaczył rezygnację z tej oferty niekorzystnymi warunkami finansowymi, jednak prawdopodobnie na przeszkodzie stanęły głównie wydarzenia polityczne w Warszawie. W związku z możliwością przeniesienia się do Król. Pol. opublikował pierwszą pracę prawniczą w języku polskim: O pochodzeniu prawa obowiązującego i współdziałaniu rozmaitych czynników na rozwój onegoż („Czas. poświęcone prawu i umiejętnościom polit.” T. 1: 1863). Dwa artykuły prawnicze wydał po francusku i niemiecku. W tym czasie powrócił S. do prac nad Dantem, publikował kolejne fragmenty swego przekładu na łamach „Pisma zbiorowego wileńskiego” (1862) i warszawskiej „Rodziny” (1865 nr 11, 1866 nr 4, 19, 21), a w Maryjskiej Szkole Żeńskiej w Charkowie wygłosił odczyt pt. Dante Aligeri, biografičeskij očerk… (Pet. 1864). Wydał też swą mowę z pogrzebu P. Hułak-Artemowśkiego, poety ukraińskiego i byłego rektora Uniw. Charkowskiego. Własny wiersz pt. Lirnik, ułożony do melodii F. Schuberta („Der Leiermann”), ogłosił w „Opiekunie Domowym” (1866 nr 25; z okazji jubileuszu 50-lecia twórczości Kraszewskiego wydał go ponownie Bolesław Koreywo w r. 1880 w Kijowie z nową muzyką Władysława Zaremby i rysunkami Prospera Górskiego). W r. 1866 senat uniwersytecki powierzył S-emu zastępowanie rektora. Obie funkcje, dziekańską i rektorską, pełnił do r. 1868, kiedy upłynęło 25 lat jego pracy naukowej i dalsze zajmowanie katedry uniwersyteckiej wymagało decyzji senatu. W kwietniu t.r., mimo usilnych zabiegów Wydz. Prawnego, senat nie wyraził zgody i S., uzyskawszy tytuł zasłużonego profesora, przeszedł w stan spoczynku.
Ze względu na konieczność utrzymania rodziny S. przyjął propozycję Uniw. Kazańskiego i jeszcze w r. 1868 objął tam Katedrę Encyklopedii Prawa. W r.n. odbył podróż do Warszawy i Poznania w celu znalezienia wydawcy dla kompletnego już przekładu „Boskiej Komedii”. Pomagał mu w tym Kraszewski, który też podjął się korekty dzieła, drukowanego w jego drezdeńskiej drukarni nakładem poznańskiego księgarza Jana K. Żupańskiego (1870, wyd. 2, Kr. 1887). Pierwszy egzemplarz, wraz z listem dedykacyjnym, przesłał S. królowi saskiemu Janowi. Przekład, dokonany białym wierszem, językiem «wolnym od wszelkiego gonienia za efektami» (L. Sowiński), bardzo wierny, oddający oryginał «wiersz w wiersz i ledwo nie słowo w słowo» („Bibl. Warsz.”), został odebrany przez większość krytyki przychylnie. Cenili go m.in. Eliza Orzeszkowa i Henryk Sienkiewicz, choć ten ostatni narzekał, że byłoby lepiej, gdyby dokonał go «człowiek nie tylko umiejący starą włoszczyznę, nie tylko oczytany w komentatorach, ale i utalentowany». Krytyczny był również Piotr Chmielowski, który uważał, że przekład S-ego «nie będąc rytmicznym naprawdę, równa się niemal tłumaczeniu prozą, pozbawiony jest wdzięku i harmonii, pod względem zaś dykcji słabszy jeszcze bywa od przekładu Korsaka». Po opublikowaniu tłumaczenia Edwarda Porębowicza (1896–1909) praca S-ego straciła czytelników. W r. 1874 otrzymał S. tytuł honorowego członka Uniw. Kazańskiego i objął dodatkowo wykłady prawa państwowego.
W r. 1879 już ostatecznie odszedł S. na emeryturę, po czym w sierpniu t.r. osiadł w Warszawie, gdzie starał się zapoznać czytelników polskich ze swymi dokonaniami w dziedzinie prawa (Rzut oka na rozwój prawoznawstwa i związek wewnętrzny składowych części jego, „Gaz. Sądowa” R. 8: 1880 nr 21–23, Encyklopedia prawa, przygotowywana dla „Biblioteki umiejętności prawnych”, ale nieukończona). Przede wszystkim poświęcił się pracom literackim. W r.n. wygłosił trzy wykłady o „Boskiej Komedii” (Dante w Polsce, „Gaz. Lwow.” 1880 nr 266); chociaż publiczność była po części rozczarowana – S. streszczał Dantego («sylabizował arcydzieło») – jednak recenzenci (m.in. Sienkiewicz w „Gaz. Pol.”) chwalili jego metodę. S. wszedł w skład redakcji „Tygodnika Powszechnego” (kontynuacja „Opiekuna Domowego”), współpracował z innymi czasopismami, publikował przyczynki historyczno-literackie (m.in. Do historii stosunków literackich w piątym lat dziesiątku naszego wieku, „Tyg. Powsz.” 1883 nr 33, ten dotyczył Rzewuskiego) oraz tłumaczenia poezji czeskiej (V. Hanki „Żal dziewczyny”, F. B. Trojana „Po burzy” – oba w „Kłosach” 1882 nr 864). Zmarł 21 (9 st.st.) VIII 1883 podczas letniego odpoczynku w Białej Cerkwi na Ukrainie, tam też został pochowany.
Współcześni zapamiętali «wyniosłą szlachetną postać [S-ego], pełną wdzięku wiekuistej młodości» (Dubiecki), «wytworność obejścia, żywość umysłu, subtelność smaku, surową ścisłość wywodów, rozległe wiadomości» („Kron. Rodzinna”), wreszcie «niepokalaną poprawność polszczyzny», zachowaną mimo lat spędzonych poza ziemiami polskimi („Kur. Warsz”). Pośmiertnie ogłoszono jeszcze dwujęzyczną, polsko-ukraińską, parafrazę wiersza Hułak-Artemowśkiego Tekla rička nevelyčka, ułożoną przez S-ego w ostatnich miesiącach życia do własnego motywu muzycznego („Kłosy” 1883 nr 949), dwa drobne przekłady poetyckie (L. Mercantiniego „Kłosiarka z Sapri” i L. Ratisbone „Pierwsza łza”, „Tyg. Powsz.” 1885 nr 31) oraz dwa szkice wspomnieniowe, jeden dotyczący okoliczności prac nad tłumaczeniem Dantego („Kłosy” 1883 nr 948) i drugi, o dzieciństwie, pt. Przed pół wiekiem. Kartki ze wspomnień emeryta (tamże, 1884 nr 994–996). Spuściznę rękopiśmienną, w tym autografy utworów niepublikowanych i obszerną korespondencję, przechowywał w Kijowie syn S-ego, Grzegorz; wykorzystywał ją jeszcze Ludwik Janowski pisząc monografię „Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia” (Kr. 1911), jej los po r. 1918 nie jest znany.
Prusinowski dedykował S-emu wiersz „Epistole” („Magazyn mód i nowości dotyczących gospodarstwa domowego” 1861 nr 43).
W małżeństwie z Karoliną z Olszewskich (1859) miał S. czworo dzieci, w tym Jana (zob.), Grzegorza i Antoninę.
Syn S-ego, Grzegorz, pseud. Rawicz (1876 – 28 IX 1921), był doktorem medycyny, praktykował jako chirurg w Kijowie. W r. 1911 ożenił się z aktorką, Stanisławą z Dzięgielewskich 1.v. Wysocką. Projektował kostiumy i dekoracje do teatru Wysockiej «Studya», pasjonował się kolekcjonowaniem tabakierek, posiadał sporo obrazów swego brata. Wg Jarosława Iwaszkiewicza «był czarującym człowiekiem, ale robił wrażenie kogoś delikatnego i słabego; wysoki i wątły, stanowił prawdziwy kontrast wobec wspaniałej statury swojej żony». Po r. 1919 zamieszkał w Warszawie, gdzie pracował w szpitalu wojskowym, zmarł na gruźlicę, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Nie pozostawił dzieci, wychowywał pasierbicę, Janinę Wysocką (1903–1975), zamężną potem za Tadeuszem Ochlewskim (zob.).
Fot.: B. Jag., sygn. IF 5703, IF 6008, „Kłosy” 1883 nr 948; Reprod. drzeworytów Aleksandra Regulskiego wg rys. Józefa Buchbindera w „Tyg. Ilustr.” 1883 nr 35 (opis w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994), Ksawerego Pillatiego w „Tyg. Powsz.” 1883 nr 35; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, IX; Preisner W., Dante i jego dzieła w Polsce, Tor. 1957; „Przew. Bibliogr.” R. 3: 1880; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Zagoskin N. P., Nauka istorii russkago prava, Kazan’ 1891; – Katalog rękopisów Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, Oprac. A. Lewak, Kr. 1931; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog, I; – Biografičeskij slovar’ professorov i prepodavatelej, Juridičeskij fakultet Char’kovskago universiteta za pervyja sto let ego suščestvovanija (1805–1905), Red. M. P. Čubinskij, D. I. Bagalej, Char’kov 1908; Enciklopedičeskij slovar’, Pet. 1900 XXXI (A. Fatner); Janowski, Słown. Bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Jazykov D. D., Obzor žizni i trudov pokojnych russkich pisatelej, Pet. 1886 III; – Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000 (bibliogr.); Ottův Slovník naučný, Praha 1905 XXIII (jako Stanislavskij Anton); Russ. biogr. slovar’, (bibliogr.); Śliwowska, Zesłańcy, (bibliogr.); Zagoskin N. P., Biografičeskij slovar’ professorov i prepodavatelej Imperatorskago Kazanskago universiteta 1804–1904 gg., Kazan’ 1904 II; – Akademičeskie spiski Imperatorskago universiteta sv. Vladimira (1834–1884), Kiev 1884 s. 86; Słown. Geogr. (Stawiszcze); Słown. pseudonimów; Spisok dvorjan kievskoj gubernii, Kiev 1906 s. 255; – de Andreis-Wyhowska W., La Divina commedia nelle traduzioni polacche, „Polonia–Italia” 1937 nr 2; Antonovyč D., Jan Stanislavs’kyj, Praga 1926; Bagalej D. I., Sumcov N. F., Buzeskul W. P., Kratkij očerk istorii Char’kovskago universiteta za pervye sto let ego suščestvovanija (1805–1905), Char’kov 1906; Chmielowski P., Nowy przekład „Boskiej Komedii”, „Tydzień”, dod. liter. „Kur. Lwow.” R. 4: 1896 nr 24 s. 185–6 (toż w „Gaz. Pol.”); Dubiecki M., Młodzież polska w uniwersytecie kijowskim przed r. 1863, Kijów 1909 s. 33, 36, 49–50 (fot.); Dużyk J., Siemiradzki, W. 1986 (na s. 12 mylnie jako Oskar); Ejchenbaum B., Iz studenčeskich let L. N. Tolstogo, „Russkaja literatura” 1952 nr 2 s. 80–2; Janowski L., Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia (1805–1820), Kr. 1911 s. 2, 4–5, 9; Józef Ignacy Kraszewski w Krakowie i we Lwowie w r. 1867 i odczyty jego o Dantem, Oprac. M. Frąckiewicz, Kr. 1912; Lipiński T., Polacy w Charkowie, „Znicz”. Kalendarz informacyjny z działem literackim na rok 1905, Moskwa 1905 s. 81–2, 84; Lisevyč I. T., U zatinku dvohlavoho orla (pol’ska nacional’na mensyna na Naddniprjans’kij Ukraïni v druhij polovyni XIX st. – na počatku XX st.), Kyïv 1993 s. 49–50; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Kr. 1975; M . P-yj, Ob odnoj malorusskoj narodnoj pesne, „Russkij filologičeskij vestnik” (Varsava) T. 54: 1905 s. 394–9; Pantalejev L., Iz istorii pervych let Universiteta sv. Vladimira, „Russkoe bogatstvo” 1908 nr 12 s. 192–3, 195–6; Petrov N., Očerki istorii ukrainskoj literatury XIX st., Kiev 1884 s. 59, 71; Pomarański S., Marjan Dubiecki, Zamość 1923 s. 10; [Rec. O proischoždenii položitel’nago prava]: Kačenovskij D., „Sovremennaja letopis”, dod. do „Russkij vestnik” T. 5: 1856 kn. 2 (oktjabr) s. 275– 80; Róziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wr. 1984; Simonov S. S., Oseredok „Sojuzu Pol’s’koho Narodu” v Kyjivs’komu universiteti, „Visnyk Kyjivs’koho universitetu”, Serija istorii ta filosofii N. 4: 1961 vyp. 1 s. 95, 98; Šeršenevič G. F., Nauka graždanskogo prava v Rossii, Kazan’ 1893 s. 34; Wasyłenko W., Polskie losy Dantego w wieku XIX, P. 1993; – Spisok graždanskim činam pervych šesti klassov po staršinstvu, Pet. 1858; – Arch. Filomatów. Listy, [IV]; Dubiecki M., Na kresach i za kresami, Kijów 1914 I 182, 240, 243–4, 246–7; Hertz, Zbiór poetów pol., VI; K stoletnej godovšine Kazanskogo universiteta, Sobral A. I. Michajlovskij, Kazan’ 1901 č. 1 vyp. 1; Kraszewski J. I., Lenartowicz T., Korespondencja, Wyd. W. Danek, Wr. 1963; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Wyd. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1933 I; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Oprac. E. Jankowski, Wr. 1956 III; Sienkiewicz H., Dzieła, Red. J. Krzyżanowski, W. 1950 LII 78–9, 86–8; tenże. Listy, Wyd. J. Krzyżanowski, M. Bokszczanin, W. 1977 I; Staniszewski W., Pamiętniki więźnia stanu, Oprac. W. Śliwowska, A. Gołkowski, W. 1994; Szymanowska-Malewska H., Dziennik (1827–1857), Oprac. Z. Sudolski, W. 1999; Tołstoj L., Dzienniki, Kr. 1973 I; Ukraïns’koju muzoju natchnenni (pol’s’ki poety, jaki pysaly ukraïns’koju movoju), Wyd. R. F. Kyrčiv, M. P. Hnatjuk, Kyïv 1971; Woltanowski A., Z opowieści Franciszka Zaleskiego (na podstawie relacji z 1848 roku Antoniego Stanisławskiego z Kazania), w: Z dziejów Europy Środkowo-Wschodniej, Białystok 1995 s. 261–6; – „Bibl. Warsz.” 1870 t. 4 (rec. przekładu S-ego „Boskiej Komedii”); „Biesiada Liter.” 1880 nr 256 (rec. odczytów S-ego o Dantem); „Echo” R. 3: 1879 nr 188; „Otečestvennyja zapiski” G. 17: 1855 (aprel) s. 57–8; „Žurnal Ministerstva narodnago prosveščanija” Č. 140: 1868 kn. 10 (oktjabr) s. 89–90; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1883: „Dwutyg. dla kobiet” R. 3 nr 25, „Gaz. Pol.” nr 192, „Južnyj kraj” kn. 8 (avgust), „Kłosy” nr 948, 949 (A. Pług [Pietkiewicz]), „Kron. Rodzinna” nr 17, „Kur. Codz.” nr 220, „Kur. Poranny” nr 234, „Kur. Warsz.” Nr 216b, „Niwa” z. 209, „Roczn. Pedagog.” T. 2 s. 436, „Szkoła” nr 37, „Tyg. Ilustr.” Nr 35 (L. Jenike), „Tyg. Powsz.” nr 34, 35; – B. Jag.: rkp. 6479 IV t. 20, rkp. 6535 IV (listy S-ego do J. I. Kraszewskiego), rkp. 7049 III (listy J. Prusinowskiego do S-ego), rkp. 7814 (autograf artykułu S-ego dla „Ziarna”); B. Narod.: rkp. akc. 5705 k. 26, rkp. akc. 10243 k. 56r; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 718 (listy S-ego do red. „Kłosów” z r. 1866), rkp. 2159 t. 18, rkp. 6605 (pamiętnik E. Liwskiego) k. 16v, 17v, 55.
Bibliogr. dot. braci S-ego: Spisok dvorjan kievskoj gubernii, Kiev 1906 s. 255; – Smirnow A. F., Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, W. 1972; – Kalendar dla vračej vsech vedomstv 1891, Red. V. K. Anrep, N. A. Voronichin, R. 23: 1891 s. 339; Rossijskij medicinskij spisok […] na 1878 god, Pet. 1878; – Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni (1850–1908), W. 1930.
Bibliogr. dot. Grzegorza Stanisławskiego: Cegiełki wawelskie, Oprac. F. Fuchs, O. Łaszczyńska, J. Prus, Kr. 1972; Iwaszkiewicz J., Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr «Studya», W. 1963 s. 17–18, 33; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961; Wilski Z., Wielka tragiczka, Kr. 1982; – Schiller I., Nieznane listy pisarzy i aktorów polskich do Konstantego Stanisławskiego, „Pam. Teatr.” R. 10: 1961 z. 2; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1921: „Gaz. Warsz.” nr 266, „Kur. Pol.” nr 265, „Kur. Warsz.” nr 269, 270 „Nowa Reforma” nr 226; – B. Narod.: rkp. 7374.
Andrzej A. Zięba