Stankiewicz Roman Juliusz (1921–1985), aktor, pedagog.
Ur. 7 VII w Krakowie, był synem Stanisława, przed drugą wojną światową pracownika fabryki Ludwika Zieleniewskiego, następnie księgowego Urzędu Poczt i Telegrafów, podczas okupacji i po wojnie zatrudnionego w Banku «Społem», oraz Julii z Kubalów. Miał siostrę Janinę i przyrodniego brata Stanisława Piescha, urzędników.
S. uczył się w Krakowie: w r. 1931 ukończył czteroklasową szkołę powszechną Tow. Szkół Ludowych, w r. szk. 1931/2 uczęszczał do VII Gimnazjum im. Adama Mickiewicza, a w l. 1932–9 do I Gimnazjum i Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego, gdzie w r. 1939 zdał maturę. W latach szkolnych, od przedstawień dla młodzieży organizowanych przez Teatr im. Juliusza Słowackiego, zaczęła się jego fascynacja teatrem. Od r. 1935 występował w zespole teatru szkolnego I Gimnazjum, gdzie 15 IV t.r. zagrał rolę Cyganki w sztuce „Z żaka król” Antoniego Euzebiusza Balickiego, w reżyserii Juliusza Osterwy i Władysława Staszewskiego. T.r. wystąpił tutaj również w roli Wandy w „Legendzie” Stanisława Wyspiańskiego.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. pozostawał przez kilka miesięcy bez stałego zajęcia, następnie w l. 1940–4 pracował jako urzędnik w poradni buchalteryjnej swego chrzestnego ojca Edwarda Pompy, a w l. 1944–5, dzięki pomocy ojca, w Banku «Społem». W r. 1942 rozpoczął studia polonistyczne na tajnym Wydz. Humanistycznym UJ; był starostą konspiracyjnej grupy nazywanej kompletem Stankiewicza, a część wykładów i konwersatoriów odbywała się w jego domu rodzinnym przy ul. Garbarskiej 6. Należał S. do zarządu i był skarbnikiem założonej we wrześniu 1942 tajnej Bratniej Pomocy Studentów UJ. W prywatnych mieszkaniach współorganizował wieczory poezji z udziałem aktorów, m.in. Tadeusza Białkowskiego i Władysława Woźnika, zaś wiosną 1944, w porozumieniu z Zenonem Klemensiewiczem, także konspiracyjny komplet młodzieży gimnazjalnej.
Po wojnie, od kwietnia 1945 do lipca r.n., uczył się S. w Studium Dramatycznym Iwo Galla, mieszczącym się przy ul. Warszawskiej 5, równolegle studiując polonistykę na UJ. Dn. 4 VII 1946 w przedstawieniu dyplomowym, będącym zawodowym egzaminem zbiorowym przed Państw. Komisją Egzaminacyjną Związku Artystów Scen Polskich (ZASP), zagrał Sędziego w sztuce „W małym domku” Tadeusza Rittnera; otrzymał notę dobrą, zaś z egzaminu teoretycznego został zwolniony. Zarówno Gall jak Osterwa uznali ten debiut za obiecujący; po latach Gall podkreślał inteligencję artystyczną młodego aktora i umiejętność wczucia się w postać starca.
Wczesną jesienią 1946 wyjechał S. z grupą wychowanków Studia do nowo założonego Teatru Wybrzeże w Gdyni, gdzie Gall objął dyrekcję. Lata spędzone najpierw w Studiu, później w zespole Galla, zdecydowały o całym życiu zawodowym S-a; styl pracy zespołu nawiązywał tu do przedwojennej tradycji «Reduty» Osterwy, aktorzy wraz ze swym mistrzem tworzyli wspólnotę podporządkowaną pracy artystycznej, pełną pasji i kultu dla sztuki. Dn. 20 XI t.r. debiutował S. już jako zawodowy aktor rolą Ojca w „Homerze i Orchidei” Tadeusza Gajcego w inauguracyjnym spektaklu Teatru Wybrzeże, który uznano za wybitne osiągnięcie eksperymentalnego teatru poetyckiego. Wystąpił w Teatrze Wybrzeże w dziesięciu rolach (granych także na scenach w Gdańsku i Sopocie). Odniósł pierwsze sukcesy m.in. w roli Argana w „Chorym z urojenia” Moliera (1947), Adama w „Jak wam się podoba” W. Shakespeare’a – spektaklu, który zdobył I miejsce na II Ogólnopolskim Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku w r. 1947, Firsa w „Wiśniowym sadzie” A. Czechowa (1948). W r. 1947 uzyskał magisterium z filologii polskiej na UJ (promotorem był Stanisław Pigoń). W r. 1949, razem z częścią zespołu Galla, wyjechał do Łodzi, do Teatru WP (od t.r. im. Stefana Jaracza), w którym Gall objął dyrekcję. Zagrał tu S. szesnaście na ogół drugoplanowych ról m.in. Fujarkiewicza w „Domu otwartym” Michała Bałuckiego (1950) i Liapkina-Tiapkina w „Rewizorze” N. Gogola (1952). Po trzyletnich staraniach o przeniesienie, spowodowanych m.in. usunięciem Galla z Teatru im. Jaracza, wrócił S. do Krakowa w r. 1955 i zaangażował się w Teatrze im. Słowackiego, za dyrekcji Bronisława Dąbrowskiego, grając na początek Riustema w „Pierwszym dniu święta” N. Hikmeta. Nowością w jego karierze stały się teraz role w repertuarze romantycznym, głównie w dramatach Juliusza Słowackiego (m.in. Doktor w „Kordianie”, 1956; Święty Gwalbert w „Lilli Wenedzie”, 1961; Respekt w „Fantazym”, 1963), ale też Adama Mickiewicza (m.in. Doktor w „Dziadach”, 1963). Istotnym doświadczeniem okazały się role w dramatach Wyspiańskiego – w dwóch głośnych inscenizacjach „Wesela” (Dąbrowskiego z r. 1956 i Lidii Zamkow z r. 1969) grał Chochoła, Stańczyka i Żyda; w równie znanym „Wyzwoleniu” w reżyserii Dąbrowskiego z r. 1957 – Samotnika i Maskę. Pięćdziesiąt sześć ról, w jakie się wcielił w Teatrze im. Słowackiego, pozostawało w kręgu jego dotychczasowego emploi (postacie starców, dziwaków, wiernych sług). Natomiast częściej niż dotąd pojawiał się S. w repertuarze współczesnym (m.in. Ksiądz w „Wizycie starszej pani” F. Dürrenmatta, 1958; Stary Poeta w „Rzeczy listopadowej” Ernesta Brylla 1968; Profesor w „Chłopcach” Stanisława Grochowiaka, 1970). Jednym z największych sukcesów S-a była w tym czasie rola Ojca de Vos w „Urzędzie” wg Tadeusza Brezy (adaptacja i reż. Władysław Krzemiński, 1964), za którą otrzymał t.r. nagrodę „Kuriera Polskiego” na V Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu. Nadal jednak dominowała w jego repertuarze klasyka: Pasterz w „Królu Edypie” Sofoklesa (1968), Dyndalski w „Zemście” Aleksandra Fredry (1969) i in. Pracował z uznanymi reżyserami – oprócz Dąbrowskiego – m.in. Ireną Babel, Wilamem Horzycą, Bohdanem Korzeniewskim, Erwinem Axerem.
W r. 1972 przeniósł się S. do Starego Teatru. Na scenie tej występował do końca życia – najpierw za dyrekcji Jana Pawła Gawlika (1970–80), później Stanisława Radwana (1980–90), grając ogółem 29 ról. Lata współpracy ze Starym Teatrem przypadły na najlepszy okres w powojennych dziejach tej sceny, a S. miał okazję grać w przedstawieniach, które na trwałe weszły do historii polskiej kultury. W inscenizacjach Konrada Swinarskiego zagrał Guślarza w „Dziadach” Mickiewicza (1973) oraz Prymasa (w obsadzie od r. 1974) i Starego Aktora (w obsadzie od r. 1976) w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego; w inscenizacjach Jerzego Jarockiego m.in. Hrabiego de la Trefouille w „Matce” Stanisława Ignacego Witkiewicza (1972) i Firsa w „Wiśniowym sadzie” Czechowa (w obsadzie od r. 1975); w inscenizacjach Jerzego Grzegorzewskiego: Żyda w „Weselu” Wyspiańskiego (1977), Sorina w „Dziesięciu portretach z czajką w tle” wg Czechowa (1979, wyróżnienie na XX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w r.n.), w inscenizacjach Andrzeja Wajdy: Satyra i Makrota w „Nocy listopadowej” Wyspiańskiego (w obsadzie od sezonu 1977/8), Aleksego Jegorowicza w „Biesach” F. Dostojewskiego (w obsadzie od sezonu 1978/9), Wuja w „Z biegiem lat, z biegiem dni…” (współreż. Anna Polony, 1978). Ponadto pracował z reżyserami: Jerzym Kreczmarem, Maciejem Prusem, Zygmuntem Hubnerem i in. Jako ceniony aktor drugiego planu, osiągnął S. z czasem mistrzostwo i stał się jednym z najbardziej lubianych aktorów krakowskich. Stwarzał wyraziste, wielowymiarowe, skonstruowane z dbałością o każdy szczegół psychologiczne portrety ludzi, w których tragizm mieszał się ze śmiesznością, a melancholia przebijała spod pozorów zwyczajności. «Był artystą staroświeckim i nowoczesnym zarazem. […] Bogata skala aktorskich środków, umiejętność transformacji, wyczulenie na ton groteski pozwoliły mu współuczestniczyć także w tym wszystkim, co w teatrze nowe i poszukujące» (Grzegorz Niziołek).
Od r. 1947, przez całe życie zawodowe, współpracował S. z teatrem radiowym, gdzie stworzył kilkadziesiąt kreacji; za jedną z nich, Profesora Wróbla w słuchowisku wg powieści Jalu Kurka „Kantata profesora Wróbla” (reż. radiowa Józef Grotowski), otrzymał nagrodę Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za r. 1964. W l. 1965–85 zagrał też trzynaście ról w spektaklach Teatru Telewizji wyreżyserowanych m.in. przez Babel, Irenę Wollen, Bogdana Hussakowskiego, Macieja Wojtyszkę. W l. 1962–79 zagrał epizody i role drugoplanowe w jedenastu filmach fabularnych i telewizyjnych, m.in. w „Godzinie pąsowej róży” (reż. Halina Bielińska, 1963), „Polskich drogach” (reż. Janusz Morgenstern, 1976), „Amatorze” (reż. Krzysztof Kieślowski, 1979), „Pałacu” (reż. Tadeusz Junak, 1980). Niektóre z ról teatralnych grał także w wersjach radiowych i telewizyjnych, np. w „Z biegiem lat, z biegiem dni…” (słuchowisko w reż. radiowej Polony i Romany Bobrowskiej, 1978; serial TV w reż. Wajdy i Edwarda Kłosińskiego, 1980), czy w „Dziadach” (rejestracja spektaklu Swinarskiego, realizacja telewizyjna Laco Adamika, 1983). Od r. 1957 do śmierci był wykładowcą wymowy i gry aktorskiej w krakowskiej Państw. Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego – najpierw w ramach prac zleconych, od r. 1962 na etacie. S. był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1971) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski ( 1979), trzykrotnie (1969, 1978, 1982) otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II st. Był członkiem ZASP od r. 1946. Zmarł 14 XII 1985 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim (kw. M 1, 47).
S. rodziny nie założył.
Portrety w rolach: Kapelan w „Damach i huzarach” Fredry, przez Halinę Cieślińską-Brzeską, tusz, 1963, zbiory prywatne, Ojciec de Vos w „Urzędzie” Brezy, przez Danutę Boguszewską-Chlebowską, tusz, 1964, w Oddz. Teatr. Muz. Hist. M. Kr., Alfons Kłaczek-Kłaczkowski w „Romansie z wodewilu” Krzemińskiego, gwasz na desce, przez Janinę Garycką, 1980, w Starym Teatrze; Fot. w rolach: AP w Gd. (dok. artyst. Teatru Wybrzeże), Arch. Teatru im. Jaracza w Ł., Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr., Arch. Starego Teatru w Kr.; – Węgrzyniak R., Encyklopedia Wesela Stanisława Wyspiańskiego, Kr. 2000; – Almanach sceny polskiej 1944–1959, Red. A. Chojnacka, W. 2002 (wersja elektroniczna CD w IS PAN); Almanach sceny polskiej 1985/6, Red. K. A. Wysiński, W. 1993 s. 240; Niziołek G., Muzeum Starego Teatru. Roman Stankiewicz, program wystawy otwartej 27 marca 1987, Muz. Starego Teatru, Kr. 1987; – Internet: www.zasp.pl (baza ZASP), www.filmpolski.pl (baza B. i Ośrodka Inform. Filmowej w Państw. Wyższej Szkole Teatr. i Filmowej w Ł.); – Alma Mater w Podziemiu. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1941–1945, Red. M. i A. Zarębowie, Kr. 1964; Bober J., Pochwała urzędu, „Gaz. Krak.” 1964 nr 170; Flaszen L., Antyk z Mańką, „Echo Krakowa” 1960 nr 10; Gawęda S., Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej 1939–1945, Kr. 1986; Jędrzejczyk O., Ezop nie tylko poczciwy i śmieszny, „Gaz. Krak.” 1959 nr 61; Kaszyński S., Teatr Łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Krakowska Szkoła Teatralna. 50 lat PWST im. Ludwika Solskiego, Red. J. Popiel, Kr.–W. 1996; Kudliński T., Pierwszy dzień święta, „Tyg. Powsz.” 1955 nr 51; Łąkowski R., Bratnia pomoc w konspiracji, „LTD. Ilustr. Magazyn Studencki” 1976 nr 42; Miklaszewski K., Zastanawiająca replika portretu Czechowa, „Teatr” 1980 nr 4; Mrożek S., Nazim Hikmet. Pierwszy dzień święta, „Echo Krak.” 1955 nr 292; Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1941–1945, Oprac. M. i A. Zarębowie, Kr. 1975; Opalski J., Czechow według Grzegorzewskiego, „Życie Warszawy” 1980 nr 1; tenże, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i „Hamlecie”, Kr. 2000 s. 260; Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. L. Solskiego w Krakowie w trzydziestolecie istnienia, Oprac. E. Orzechowski, Kr. 1977; Podziwiam Czechowa. Rozmowa z Jerzym Grzegorzewskim, Rozmawiała H. Cenglowa, „Przyjaźń” 1981 nr 1 (fot.); Rozmowy o radiu, Red. D. Poskuta-Włodek, Kr. 1997 s. 212, 217, 224; Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, Red. K. Spiegiel, A. Stafiej, Kr. 1977 (fot. w rolach); Vogler H., Hikmet w inscenizacji Dąbrowskiego, „Życie Liter.” 1955 nr 50; Walas T., Czechow według Grzegorzewskiego, „Dzien. Pol.” 1979 nr 268; – Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1981 III; Gall I., Mój teatr, Kr. 1963 s. 167, 196, 198, 200, 209; Szczepkowska M., 20 lat teatru na Wybrzeżu. Wspomnienia i obserwacje, Gdynia 1968; – „Dzien. Bałtycki” 1947 nr 286 (E. Misiołek), 1948 nr 1 (M. Brandys); „Gaz. Krak.” 1985 nr 294 (nekrolog S-a); – AP w Gd.: Dok. artyst. Teatru Wybrzeże z l. 1946–9; Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr.: Akta osobowe; Państw. Wyższa Szkoła Teatr. w Kr.: Programy teatralne, afisze, wycinki prasowe; Arch. Starego Teatru w Kr.: Akta osobowe; Arch. Teatru im. Jaracza w Ł.: Akta osobowe, protokoły egzaminacyjne; Arch. Teatru Wybrzeże w Gd.: Akta osobowe (karta ewidencyjna, świadectwo pracy); Arch. UJ: Klemensiewicz Z., Tajne nauczanie języka polskie, mszp. z 14 VIII 1945, akta KHUW–5, teczka S-a z r. 1947; Dział Dok. Teatr. ZASP w W.: Teczka S-a; Muz. Hist. M. Kr., Oddz. Teatr.: Arch. prywatne S-a; – Informacje siostry, Janiny, oraz siostrzenicy, Krystyny Solańskiej z Kr.
Diana Poskuta-Włodek