Rupniewski Roman Kajetan Jakub (1802–1892), oficer artylerii WP, powstaniec 1830/31 r., malarz amator. Ur. w Gnojnie w pow. stopnickim, był synem Józefa, właściciela ziemskiego, dymisjonowanego podporucznika 3. regimentu pieszego b. wojsk kor., i Petroneli z Zagrodzkich. Osierocony w dzieciństwie, wychowywany był R. wraz ze starszą siostrą Marianną (1799–1839) przez swoją ciotkę (stryjeczną siostrę ojca) Józefę z Misiewskich Florianową Straszewską (zm. 1810), która zapisała swoim wychowankom dobra Ruszcza Dolna i Rybitwy w pow. sandomierskim.

R. uczył się na pensji ks. Piotra Bouchera w Krakowie; w r. 1815 przyjęty do Theresianum w Wiedniu, ukończył je w r. 1822. Zawieziony przez Floriana Straszewskiego do Warszawy, wstąpił do służby w baterii pozycyjnej artylerii konnej gwardii. Naraził się w. ks. Konstantemu staraniem o wyjazd na urlop do Krakowa. Za nieprzepisowe ostrzyżenie włosów R. ukarany został wówczas cofnięciem urlopu, miesiącem aresztu oraz degradacją na prostego żołnierza. Kara niebawem została anulowana i R. wrócił do stopnia podoficerskiego i służby w baterii. Skierowany do szkoły zimowej artylerii, ukończył ją z nominacją (30 VII 1829) z podchorążego na stopień podporucznika.

W celu załatwienia spraw majątkowych przebywał R. z początkiem 1830 r. na urlopie w Krakowie. Dn. 28 IX t. r. wziął dymisję i gospodarował w Ruszczy Dolnej. Po wybuchu powstania korpus oficerski baterii wezwał R-ego do powrotu do służby. Natychmiast udał się do swej macierzystej jednostki, mimo propozycji otrzymania wyższego stopnia i odpowiedniego stanowiska ze strony płk. Henryka Dembińskiego, organizatora siły zbrojnej w woj. krakowskim. Ze swoją baterią, dowodząc w niej 6. plutonem, R. odbył całą kampanię 1831 r. Bił się 25 II pod Grochowem i 10 IV pod Iganiami. W czasie wyprawy na gwardie odznaczył się w bitwie pod Złotorią (21 V), gdzie z dwoma działami swego plutonu prowadził nieprzerwany ostrzał artyleryjski, mimo odcięcia od reszty baterii i przerwania dostaw zaopatrzenia. W bitwie pod Ostrołęką (26 V), przydzielony w jej pierwszej fazie ze swym plutonem oraz plutonem ppor. Wojciecha Gajewskiego pod komendą kpt. Stanisława Jabłonowskiego do brygady gen. Ludwika Bogusławskiego, walczył w obronie miasta z przeważającymi siłami atakującego nieprzyjaciela i w należytym porządku wyprowadził swoje działa przez most na prawy brzeg Narwi. S. Jabłonowski pisał po latach w pamiętniku, że znając od dawna energię i waleczność R-ego obdarzył go pełnym zaufaniem w prowadzonych działaniach bojowych. Pod koniec bitwy ostrołęckiej R. uczestniczył w słynnej szarży baterii przeprowadzonej pod komendą jej dowódcy ppłk. Józefa Bema; był ranny i zabito pod nim dwa konie. Za okazane męstwo R. nagrodzony został 6 VI Krzyżem Złotym Virtuti Militari. Dn. 30 VI 1831 powołany został w skład Sądu Wojennego Nadzwyczajnego dla rozpatrzenia sprawy generałów: Ludwika Bukowskiego, Józefa Hurtiga, Antoniego Jankowskiego, Antoniego Sałackiego i in., oskarżonych o przynależność do spisku i zdradę. Po zamordowaniu w czasie wypadków nocy 15 VIII głównych obwinionych, R. Uczestniczył 20 VIII w ostatnim posiedzeniu sądu, na którym uniewinniono dwóch ostatnich oskarżonych: płk. Kazimierza Słupeckiego i obywatela Warszawy Karola Lessla.

R. wziął udział w walkach w obronie Warszawy (6–7 IX). Po kapitulacji stolicy pociągnął z armią pod Modlin a następnie przez Płock w kierunku granicy pruskiej. W dn. 12 i 24 IX gen. Bem, jako dowódca artylerii czynnej, wystąpił do Wodza Naczelnego na prośbę R-ego o udzielenie mu dymisji. Dn. 14 IX R. awansował na stopień porucznika. Po przekroczeniu granicy i złożeniu broni, wziął uwolnienie ze służby i przez Frankfurt nad Odrą i Śląsk przedostał się do Galicji, gdzie zatrzymał się w Boguchwale koło Rzeszowa, u swojego szwagra Teodora Stanisława Straszewskiego, przyrodniego brata Floriana, ożenionego w r. 1815 z siostrą R-ego – Marianną. Skorzystał z ogłoszonej przez Mikołaja I amnestii, powrócił do Król. Pol. i osiadł w Ruszczy Dolnej.

W życiu R-ego nastąpił okres ciężkiej pracy nad podźwignięciem zrujnowanej dzierżawami gospodarki przy ówczesnych niskich cenach na zboże i wysokich kosztach kredytów. Starał się zarazem o spłacenie siostry z jej udziału w spadku. Duże straty przyniosły R-emu wylewy Wisły w latach czterdziestych toteż energicznie uczestniczył w budowie rzecznych wałów ochronnych w dolinach Wisły, Wschodniej i Czarnej. Po sprzedaży swego majątku ziemskiego zięciowi R. poświęcił się całkowicie nowej pasji: malowaniu żołnierzy polskich. Wykonywał małe akwarele przedstawiające w czterech cyklach umundurowanie i uzbrojenie żołnierza polskiego, od czasów Stanisława Augusta przez okres Ks. Warsz. i Król. Pol. do powstania listopadowego. R. opierał się na rycinach w wydawnictwie N. Raspego „Accurate Vorstellung der königlich pohlnischen Armee…” (Nürnberg 1781). Posługiwał się litografiami Józefa Kondratowicza, Józefa Lexa i Tomasza Polakiewicza przedstawiającymi armię Ks. Warsz. oraz Król. Pol., a ponadto akwatintami Fryderyka Dietricha i litografiami Karola Simona (wg rysunków Teofila Mielcarzewicza) odtwarzającymi wojsko polskie w r. 1831. W tej ostatniej serii powstały akwarele wykonane również na podstawie własnych obserwacji R-ego i spostrzeżeń z okresu powstania, a niektóre z nich są jedynymi przekazami o wyglądzie żołnierza danej formacji. Tablice R-ego odznaczają się pewną naiwnością, przesadną dekoracyjnością, a niekiedy dowolnością w traktowaniu barw i szczegółów, stanowią jednak cenny przekaz ikonograficzny. Można zakładać, że tablic tych, naturalnie powtarzanych z niewielkimi jedynie zmianami, R. wykonał kilkaset. Znajdują się one w zbiorach publicznych (m. in. w Muzeum Narodowym, Muzeum WP w Warszawie, w Bibliotece Jagiellońskiej, Muz. Narodowym w Krakowie), kolekcjach prywatnych oraz w posiadaniu rodziny. Stefan Żeromski pisał, że u Józefiny Bronikowskiej w Kotuszowie (pow. stopnicki): «Na ścianach do osiemdziesięciu małych rysunków, przedstawiających armię polską we wszystkich jej gatunkach i odmianach… Są to oryginalne rysunki pana Rupniewskiego… Rzeczy nader ładne i miłe».

Malowanie musiał R. przerwać, gdyż mniej więcej 30 lat przed śmiercią zaczął tracić wzrok. Mieszkał wówczas w Ruszczy Dolnej, a od początków lat siedemdziesiątych wraz z żoną w Gniewięcinie (pow. jędrzejowski) przy swojej młodszej córce, w majątku zakupionym przez zięcia w r. 1872. Zmarł ociemniały 28 XI 1892 w Gniewięcinie i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Matyczowie.

Z małżeństwa z Lucyną z Łętowskich (zrn. 31 XII 1879) miał R. córki: Jadwigę (1831–1850) i Helenę, poślubione kolejno przez Bolesława Łuniewskiego (1823–1901).

Portret w mundurze paradnym porucznika artylerii konnej gwardii w r. 1830 pędzla Jana Kantego Hruzika (po r. 1851) w zbiorach Muzeum WP w W. nr inw. 31800x, reprod. w: Bigoszewska W., Polski portret wojskowy 1815–1831, Płock 1981; – Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Uruski, XV; Spis szlachty Królestwa Polskiego, W. 1851; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny… oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; [Bartynowski W.], Materiały do ikonografii królów, zbroi i wojska polskiego ułożone i rysowane przez Karola Wawrosza, zebrane i wydane staraniem i nakład. … w Krakowie 1908 (Część III – F–G tablice IIIa, IVa–Xa, XII, XIV–XX, XXVII–XXXI z postaciami wg akwarel R-ego); Katalog wystawy Powstania Listopadowego urządzonej w setną rocznicę we Lwowie 29 listopada 1930 roku, Lw. 1930; – Bigoszewska W., Polski portret wojskowy XVII–XIX w., Tor. 1979 s. 38; Borkiewicz S., Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937; Gembarzewski B., Artyleria polska w dobie powstania listopadowego – Bateria 4. lekka artylerii konnej, „Przegl. Artyleryjski” 1939 z. 2–3; Kozłowski L., Józef Bem 1794–1850, W. 1989 s. 38; Łoś R., Artyleria Królestwa Polskiego 1815–1831, W. 1969; Powstanie listopadowe 1830–1831. Geneza–uwarunkowania–bilans–porównania, Wr. 1983; Sokołowski A., Dzieje porozbiorowe narodu polskiego, W. 1904 II cz. 2 s. 401; Szumlański A., Walecznych tysiąc…, W. 1968 (błędna identyfikacja w indeksie osobowym); [Wielecki] Wiewióra H., Wojsko Królestwa Polskiego 1815–1830 (wg akwarel Romana Rupniewskiego), W. 1972; tenże, Wojska Powstania Listopadowego 1830–1831 – nowe formacje (wg akwarel Romana Rupniewskiego), W. [b. r. w.]; Wojsko Polskie z roku 1830/1 według akwarel Romana Rupniewskiego, Kr. 1922; Żygulski Z., Wielecki H., Polski mundur wojskowy, Kr. 1988 s. 208, 341 (reprod. oraz opis munduru paradnego i surdutu mundurowego R-ego); – Jabłonowski S., Wspomnienia o baterii pozycyjnej artylerii konnej gwardii królewsko-polskiej, P. 1860 s. 35–7, 40, 42; Mierosławski L., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1865 III 411; Rocznik Wojskowy Królestwa Polskiego 1830 (W.); Rozkazy dzienne Wodza Naczelnego 1829–1831 (W.); Spazier R., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1833 III 106; Żeromski S., Dzienniki, t. 3: 1888–1891, W. 1956 (na s. 576 błędna data śmierci, przypis dotyczy Stefana Rupniewskiego <1840–1889>, ziemianina, syna Franciszka i Ludwiki Ratyńskiej); – „Broń i Barwa” 1937 nr 3–12, 1938 nr 1–2, 9–10; „Czas” 1892 nr 278; „Dzien. Pol.” 1893 nr 5; „Kraj” 1892 nr 48; – B. Jag.: rkp. 3179; B. Pol. w Paryżu: rkp. 397 k. 2, 14, 20, IS PAN: Mater. do Słownika Artystów Pol.; – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza w Kr.; – Archiwum rodzinne w posiadaniu Stefana Rupniewskiego w Kr.

Zbigniew Zucharewicz