Starzyński Roman Leon, pseud. Świętosław, Mazur (1890–1938), działacz niepodległościowy, major dyplomowany Wojska Polskiego, dyrektor naczelny Polskiej Agencji Telegraficznej i Polskiego Radia.
Ur. 11 IV w Warszawie, był najstarszym synem Alfonsa Karola (1860 – 26 XI 1917) oraz Stefanii Jadwigi z Lipskich (1862–1932), nauczycielki i działaczki oświatowej, bratem Mieczysława Alfonsa (zob.) i Stefana Bronisława (zob.). Imię otrzymał po dziadku, uczestniku powstania listopadowego, i wuju, który w wieku 15 lat poległ w powstaniu styczniowym. Ojciec S-ego pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, w dzieciństwie stracił słuch i mowę; pracował początkowo jako urzędnik w Warszawie, a po zawarciu związku małżeńskiego założył w r. 1882 pracownię artystyczną i rzeźbiarską. W r. 1895, w związku z trudną sytuacją finansową, rodzina przeniosła się do Żyrardowa, następnie do wsi Sierżniki pod Łowiczem, ostatecznie do Łowicza, gdzie ojciec pracował we własnym warsztacie tokarsko-stolarskim.
S. był wychowywany przez matkę w tradycjach niepodległościowych i patriotycznych. W l. 1899–1905 uczył się w Szkole Realnej w Łowiczu; w r. 1904 jako uczeń czwartej klasy został przyjęty do tajnej, samokształceniowej Organizacji Młodzieży Narodowej. Był aktywnym uczestnikiem strajku szkolnego 1905 r. i w marcu t.r. został relegowany ze szkoły. Prowadził wówczas komplety samokształceniowe dla uczniów klasy pierwszej, a sam uczestniczył w komplecie klasy piątej. Założył w Łowiczu Związek Młodzieży Postępowej, przekształcony następnie w Związek Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej (tzw. Filarecja). Od 19 X t.r. kontynuował naukę w Warszawie: przez rok w Szkole Realnej im. Wróblewskiego, potem do wiosny 1907 w Szkole Zrzeszenia Nauczycieli, a po jej zamknięciu w oddziale realnym gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego, który ukończył 23 VI 1908. Dn. 14 IX 1909 w gimnazjum Konopczyńskiego zdał egzamin z języków starożytnych. W tym czasie publikował nowele na łamach „Łowiczanina” (1907–10). Następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie rozpoczął w r. 1909 studia z zakresu filologii polskiej i historii na Wydz. Filozoficznym UJ. Ogłaszał sprawozdania z wieców akademickich na łamach krakowskich pism „Naprzód” i „Krytyka”, lwowskiego „Głosu”, warszawskiej „Prawdy” oraz wydawanego przy „Dzienniku Petersburskim” „Głosu Młodych”. Działał w stow. młodzieży akademickiej «Spójnia», a w r. 1910 wziął udział w założeniu stow. młodzieży studenckiej «Promień» i został jego prezesem. Dn. 3 XI 1911 wstąpił w Krakowie do Związku Walki Czynnej oraz podjął działalność w Tow. «Strzelec»; zaprzysiężony przez Juliana Stachiewicza («Wicza», zastępcę komendanta Okręgu Krakowskiego), przybrał pseud. Mazur i został wcielony do sekcji Józefa Kordiana Zamorskiego («Ignacego») w plutonie Stanisława Mochowicza («Sawy»). W grudniu t.r., jako sekretarz koła «Promienia» przy UJ, wziął udział w Krakowie w III Zjeździe «Filarecji», na którym powołano zrzeszenie organizacji młodzieżowych pod nazwą Unia Stowarzyszeń Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W r. 1912 został sekretarzem Zarządu Głównego Unii i członkiem redakcji jej oficjalnego organu – „Nurtu”. W marcu t.r. uczestniczył w tzw. kursie średnim «Strzelca» i zdał egzamin podoficerski. W grudniu jako delegat z Krakowa uczestniczył w IV Zjeździe «Filarecji» w Zurychu. Pod koniec semestru letniego 1913 wyjechał do Genewy na wakacyjny kurs języka francuskiego przy tamtejszym uniwersytecie. Dn. 18 XI t.r. uzyskał absolutorium na UJ. Po powrocie zapisał się na Wydz. Prawa UJ (aby zachować nadal status studenta) oraz rozpoczął pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego pisanie rozprawy doktorskiej pt. O stosunku Niemcewicza do przeszłości narodowej. W semestrze letnim 1914, zaabsorbowany doktoratem i pracą w «Strzelcu», ustąpił z prezesury «Promienia» i sekretariatu Zarządu Głównego Unii. Wg własnych wspomnień był w tym czasie członkiem Sekcji Zagranicznej PPS.
Dn. 29 VII 1914 otrzymał S. przydział do szkoły letniej strzeleckiej na Oleandrach w Krakowie i 1 VIII t.r. został wysłany z Józefem Szajewskim na zwiad do Król. Pol. na teren Zagłębia Dąbrowskiego. Dn. 8 VIII został sekcyjnym w 1. plutonie 11. kompanii Władysława Uzdowskiego («Bończy») i uczestniczył w wyprawie kieleckiej strzelców Józefa Piłsudskiego. Odkomenderowany w Kielcach 22 VIII do tworzącego się Komisariatu Generalnego Wojsk Polskich Rządu Narodowego, został przydzielony do Komisariatu Miejskiego (przewodniczył miejskiej komisji szkolnej). Dn. 28 VIII przeniesiono go do organizującego się Oddz. Wywiadowczego 1. pp Legionów Polskich; został sekretarzem i adiutantem jego komendanta Rajmunda Jaworowskiego («Światopełka»). Dn. 10 IX 1. pp Legionów musiał wycofać się z Kielc; wówczas S. przewiózł, wraz z Aleksandrą Szczerbińską, dokumenty Oddz. Wywiadowczego do Krakowa. Początkowo dowodził w Krakowie oddziałem rekruckim, lecz wkrótce otrzymał zadanie zorganizowania ekspozytury Oddz. Wywiadowczego na terenie okupacji austriackiej w Król. Pol.; przebywał od 5 X kolejno w Częstochowie, Kielcach, Radomiu i Piotrkowie, gdzie na krótko przydzielono go do Komisariatu Generalnego Polskiej Organizacji Narodowej (PON). Pod koniec października wrócił do Krakowa i został kierownikiem ekspozytury Oddz. Wywiadowczego 1. pp Legionów przy Dep. Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) z zadaniem m.in. werbowania kandydatów do prac wywiadowczych oraz pośredniczenia między PON a austriacką Naczelną Komendą Armii. Dn. 25 X otrzymał nominację na chorążego. Do pracy w ekspozyturze przyjął przybyłego wówczas z Łodzi brata, Stefana. W listopadzie ewakuował się z ekspozyturą do Nawsia koło Jabłonkowa. Po rozwiązaniu ekspozytury przez Dep. Wojskowy NKN, został w końcu t.r. dowódcą 3. plutonu oraz zastępcą dowódcy 1. kompanii w baonie uzupełnień kpt. Andrzeja Galicy; stacjonował w Bolesławiu, a następnie w Radomsku. Dn. 15 V 1915 został odkomenderowany do I Brygady i jako dowódca plutonu 1. kompanii 1. baonu 5. pp wziął udział w kampanii wojennej od Konar po Wołyń. Od 30 XI t.r. leczył się w austriackich i legionowych szpitalach wojskowych w Lublinie i Rabce. Dn. 31 I 1916 wrócił do 5. pp, gdzie ponownie objął dowództwo plutonu. W bitwie pod Kostiuchnówką w lipcu t.r. był p.o. dowódcą 1. kompanii 5. pp; w trakcie tych walk 5 VII został ranny. Po wyjściu ze szpitala (18 VII) udał się na front do wsi Dubniaki, następnie wziął udział w walkach nad Stodochem. Od 12 VIII przebywał ponownie na leczeniu szpitalnym. T.r. opublikował Z dziejów Oddziału Wywiadowczego (w: „Legiony na polu walki. Działania pierwszego pułku Legionów na lewym brzegu Wisły w sierpniu i wrześniu 1914 r. Relacje uczestników”, Piotrków 1916), a także artykuły i korespondencje z frontu w „Wiadomościach Polskich” (Piotrków), „Gazecie Polskiej” (Dąbrowa Górnicza) oraz „Widnokręgu” (Warszawa). Dn. 1 IX 1916 awansował na podporucznika i w dniu następnym został przydzielony do 1. kompanii uzupełniającej stacjonującej w Kozienicach, a potem w Zajerzanach koło Dęblina. Od października leczył się w szpitalu w Kozienicach; 6 I 1917 wrócił do 1. kompanii 5. pp. Przydzielony 6 V t.r. do kursu wyszkolenia nr 4 w Zambrowie, przebywał tu do 9 VII.
W wyniku tzw. kryzysu przysięgowego S. od 22 VII 1916 wraz z innymi oficerami 5. pp był internowany w Beniaminowie; wydawał tam „Biuletyn Benjaminowski” (od 29 VII t.r.). Zwolniony 26 II 1918, został nauczycielem języka polskiego i historii w gimnazjum «Uczelnia» w Łodzi; wykładał tamże na pensji J. Prussewiczówny oraz na Kursach dla Nauczycieli Szkół Powszechnych. Podjął działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej. Dn. 10 XI t.r. wystąpił w Łodzi na wiecu zwołanym przez Stronnictwo Niezawisłości Narodowej, a następnego dnia brał tam udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich. W listopadzie wstąpił do WP; został mianowany porucznikiem i objął stanowisko referenta politycznego, następnie szefa II Oddziału Sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego (DOG) w Łodzi. Dn. 2 I 1920 rozpoczął kurs wojenny w Wyższej Szkole Wojennej (WSW), przerwany w kwietniu t.r. Odkomenderowany na front sowiecki, był tam szefem II Oddziału Sztabu 5. DP, następnie objął równorzędne stanowisko w DOG w Warszawie. T.r. awansował do stopnia kapitana (ze starszeństwem z 1 VI 1919). W styczniu 1921 podjął przerwany kurs w WSW, który ukończył we wrześniu t.r. i jako kapitan Sztabu Generalnego został przydzielony do Oddz. I Sztabu Generalnego (SG). W r. 1922 kandydował bez powodzenia do sejmu z listy Komitetu Wyborczego Inwalidów i byłych Wojskowych. W r. 1924 mianowany został majorem (ze starszeństwem od 1 VII 1923); staż dowódcy baonu odbył w 36. pp, następnie 15 I 1925 został przeniesiony do 36. pp im. Legii Akademickiej, pełniąc obowiązki dowódcy 2. baonu do końca t.r. Dn. 1 I 1926 przeniesiono go do Oddz. IV SG; po odbyciu praktyki objął stanowisko kierownika referatu. Dn. 14 VII t.r. został szefem Wydziału Oddz. I SG, a 31 VII objął stanowisko szefa Wydz. Organizacyjnego w Biurze Ogólno-Organizacyjnym MSWojsk. «Wybitny Szef Wydz. Org. traktujący swój zawód z całym poczuciem godności jako obywatelską powinność. Ideowy i ofiarny. Dbały o podwładnych. Pomimo zdrowia dość miernego, postawa i ruchliwość sprężystego oficera. Jeden z najlepszych wykładowców org. wojska. Oficer SG o wielkiej wiedzy wojskowej, zwłaszcza w dziedzinie org.-wojsk. Pracuje dużo naukowo» – taką opinię otrzymał S. w r. 1928 od p.o. szefa Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. ppłk. Jana Swarzeńskiego. W tych latach opublikował artykuły, m.in.: Przysposobienie wojskowe narodu pod bronią („Bellona” R. 10: 1927 t. 26), Zagadnienie skrócenia czasu służby wojskowej (tamże t. 27), „Na czasie” w sprawie rewizji regulaminów podstawowych (tamże t. 28), Organizacja wyszkolenia w pułku piechoty („Przegl. Piechoty” 1928 nr 3), Rewizja konstytucji a wojsko („Polska Zbrojna” 1928 nr 144, 145, 147, 149), Przed piętnastu laty (tamże 1929 nr 213a). Po przeniesieniu 31 X 1929 na pół roku w stan nieczynny, opublikował pracę Zarys nauki organizacji sił zbrojnych (W. 1930). S. był m.in. członkiem Związku Legionistów i Związku Peowiaków, a także Zarządu Koła Piątaków i Zarządu Głównego Związku Filaretów.
Dn. 31 VII 1930 przeniesiono S-ego w stan spoczynku; został wtedy mianowany dyrektorem naczelnym Polskiej Agencji Telegraficznej. Z końcem czerwca 1933 odwołano go z tego stanowiska. T.r. wydał pracę pt. Agencje telegraficzne (W.). Dn. 1 VII objął specjalnie dla niego utworzone stanowisko dyrektora gabinetu ministra Poczt i Telegrafów (Ignacego Boernera); w jego gestii znalazły się sprawy związane z Polskim Radiem (PR). W listopadzie został prezesem Zarządu Głównego Pocztowego Przysposobienia Wojskowego, a 31 XII wiceprezesem Rady Nadzorczej PR. W r. 1934 przewodniczył polskiej delegacji na Powszechny Kongres Pocztowy w Kairze. Dn. 5 VII 1935 został dyrektorem naczelnym PR, co wiązało się z przejęciem większości akcji Spółki Akc. Polskie Radio przez rząd, reprezentowany przez Przedsiębiorstwo Państw. Polska Poczta, Telegraf i Telefon. Powołana 21 VIII t.r. nowa Rada Nadzorcza pod przewodnictwem Artura Śliwińskiego potwierdziła jego nominację. S. zajął się głównie sprawami techniczno-administracyjnymi i finansowymi oraz ogólnym nadzorem nad radiem z ramienia rządu, a także rozbudową techniczną radiofonii, m.in. postulował rozwinięcie produkcji popularnego odbiornika radiowego. Z jego inicjatywy 1 II 1936 ze studiów PR za pośrednictwem stacji krótkofalowej SPW Min. Poczt i Telegrafów rozpoczęto nadawanie audycji dla Polonii amerykańskiej. Rozwinął szeroką działalność inwestycyjną, budując szereg stacji regionalnych, m.in. w r. 1936 uruchomiono nadajniki we Lwowie i Wilnie, w r. 1937 nową rozgłośnię w Warszawie «Warszawa II» i nadajnik w Krakowie oraz wybudowano gmach rozgłośni w Katowicach, w r. 1938 oddano do użytku nadajnik w Poznaniu i rozgłośnię w Baranowiczach. S. rozpoczął budowę rozgłośni w Łucku, rozbudowę rozgłośni w Łodzi i przeprowadził konkurs na budowę kolejnej rozgłośni w Warszawie. W ciągu trzyletniej pracy S-ego na stanowisku dyrektora zwiększyła się liczba abonentów PR z 300 tys. do prawie miliona. Z jego inicjatywy PR włączyło się w r. 1936 do prac nad uruchomieniem w Polsce telewizji. T.r. ogłosił S. artykuł wspomnieniowy W przededniu 6 sierpnia („Strzelec” nr 31), a w r. 1937 wydał książkę Cztery lata wojny w służbie Komendanta. Przeżycia wojenne 1914–1918 (W.), której fragmenty ukazały się wcześniej w czasopiśmie 5. pp Legionów „Zuchowaty” (1936 z. 11). S. był także redaktorem „Biuletynu Informacyjnego Legionowo-Peowiackiego”. W r. 1937 został członkiem prezydium Międzynarodowej Unii Radiofonicznej (MUR) i przewodniczącym jej Komisji Budżetowej; 29 VI 1938 na Walnym Zgromadzeniu MUR w Lozannie stanowisko to powierzono mu ponownie. Kilka dni po powrocie z Lozanny do Warszawy, 5 VII 1938, zmarł S. nagle na serce; pochowany został 7 VII na cmentarzu Powązkowskim, jego nagrobek projektował Bohdan Pniewski. S. był odznaczony m.in.: Orderem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Orderem Odrodzenia Polski V kl., Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Pamiątkowym Za Wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia, legionową odznaką «Za wierną służbę», jugosłowiańskim Orderem św. Sawy II kl., egipskim Orderem Nilu III kl.
S. był żonaty (ślub 24 IX 1921) z Haliną ze Starzyńskich (1 VIII 1900 – 1 XII 2000), córką Witolda Macieja Starzyńskiego, stryja S-ego (na zawarcie małżeństwa zostało wydane specjalne zezwolenie władz kościelnych), współpracującą z Aleksandrą Piłsudską przy prowadzeniu Szkoły Powszechnej Rodziny Wojskowej; z małżeństwa tego miał syna Krzysztofa (zob.).
Fot. zbiorowa w: Kasprzycki T., Kartki z dziennika oficera I Brygady, W. 1934; – Słown. Artystów Pol. (Pniewski Bohdan); – Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Jabłonowski M., Jarski J., Kalendarium II Rzeczypospolitej, W. 1990; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy, s. 300; – Ajnenkiel E., Akcja rozbrajania Niemców w Łodzi (noc z 11 na 12 listopada 1918), „Niepodległość” T. 8: 1933; Broniewski S., Przez sitko mikrofonu, Wr. 1965; Budrewicz O., Starzyńscy z Fidżi we własnym domu, „Stolica” 1972 nr 23; Ćwięk H., Zwalczanie niemieckich służb specjalnych na ziemiach zachodnich i północnych II Rzeczypospolitej, W. 1998; Drozdowski M. M., Stefan Starzyński prezydent Warszawy, W. 1980; Giera J., Żak A. C., Przedsiębiorstwo Państwowe „Poczta Polska, Telegraf i Telefon” 1928–1991, W. 1993 s. 36, 104–5, 111–13; Jellenta S., Jeszcze o Romanie Starzyńskim, „Życie Warszawy” 1989 nr 232; Kwiatkowski M., Tu Polskie Radio Warszawa, W. 1980 (fot.); Miller M., Krzysztof Starzyński uśpiony agent, W. 1996 (fot.); Miszczak S., Historia radiofonii i telewizji w Polsce, W. 1972; Pepłoński A., Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, W. 1999; Radio w Polsce w l. 1935–1938, W. 1938 s. 51 (fot.), s. 52; Stawecki P., Następcy Komendanta – wojsko a polityka wewnętrzna Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935–1939, W. 1969; tenże, Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1997; tenże, Z dziejów wojskowości II Rzeczypospolitej, Pułtusk 2001; Świętek R., Lodowa ściana. Sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904–1918, Kr. 1998; Tepa J., Na polskiej antenie, Lw. 1938; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Red. W. Chocianowicz, Londyn 1969; Żak A. C., Pocztowe Przysposobienie Wojskowe, „Techn. i Eksploatacja Poczty” 1984 nr 4 s. 28–31; – Dziennik Personalny MSWojsk., W. 1925, 1926, 1930; Lista starszeństwa oficerów zawodowych, W. 1922; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1934; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1. 06. 1921 r., W. 1921 s. 888; – Byrski T., Teatr Radio, Wspomnienia, W. 1976; Ivánka A., Wspomnienia skarbowca 1927–1945, W. 1964; Piłsudska A., Wspomnienia, Londyn 1985; Porwit M., Spojrzenie przez moje życie, W. 1986; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1967; Starzyński K., Doppelagent zwischen Diensten, Diplomaten und Dementis, Berlin 1997; – „Antena” 1935 nr 29 (wywiad ze S-m, fot.), 1936 nr 6, 16 (wywiad ze S-m, fot.), nr 17, 30 (rozmowa ze S-m), 1938 nr 6, 7, 24, 29 (nr poświęcony S-emu, fot.); „Monitor Pol.” 1935 nr 139, 1938 nr 150; „Przegl. Teletechn.” 1938 nr 7 s. 218–19 (fot.); „Sybirak” 1937 nr 1 s. 72, 74 (rec. Cztery lata wojny w służbie Komendanta); „Zuchowaty” 1937 nr 16 (fot.); – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1938: „Czas” nr 185, „Gaz. Lwow.” nr 128, 149, 151, „Gaz. Pol.” nr 182, 183–7, „Polska Zbrojna” nr 184 (fot.), nr 186; – AAN: Zespół Związek Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce, sygn. 1415; Arch. Dok. Mechan. w W.: Zespół „Ilustr. Kur. Codz.”(liczne zdjęcia S-ego); Arch. UJ: sygn. WF II 504; CAW: Akta personalne S-ego, sygn. 16329, 25124 (fot.), sygn. 26862.
Zygmunt Kozak