Plenkiewicz Roman (1833–1910), pedagog, historyk, literat. Ur. 21 I we wsi Skórczów pod Pińczowem na Kielecczyźnie. Ukończył (1849) Szkołę Wyższą Realną w Kielcach, która miała program technologiczno-górniczy. Nie zaprzestał samokształcenia pracując następnie jako nauczyciel domowy, m. in. w l. 1852–60 w Miławczycach (u Trzebińskich) i w Czaryżu (u Morsztynów). W l. 1861–2 nauczał języka polskiego w doskonale postawionej szkole Jana Nepomucena Leszczyńskiego w Warszawie. Po złożeniu egzaminu na nauczyciela przedmiotów filologiczno-historycznych, w r. 1862 otrzymał posadę w Płocku. «Umysł jego, acz młody i poetyczny, nie dał się uwieść panującym podówczas mrzonkom błyskotliwym», powiada Władysław Nowicki, z czego należy wnosić, iż był P. przeciwny powstaniu 1863 r. Zaletami swymi naukowymi zwróciwszy wcześnie na siebie uwagę Aleksandra Wielopolskiego i Józefa Korzeniowskiego, został przeniesiony do Warszawy, do ówczesnego gimnazjum drugiego (późniejszego trzeciego). W inspirowanych przez Komisję Oświecenia „Uwagach w dziełach pomocniczych do wykładu nauk w zakładach średnich” (W. 1865) zamieścił rozprawę wstępną, «napisaną żywo i rozumnie», krytykującą zastane podręczniki historii literatury polskiej; we własnym programie autor zalecał nauczanie przedmiotu na tle ruchu umysłowego Europy zachodniej. W następstwie zniesienia systemu szkolnictwa zaprowadzonego pod Wielopolskim i zatwierdzenia systemu Milutina (druga poł. 1864 r.) – P. został wysłany do Piotrkowa i przyszło mu tutaj nauczać do r. 1875. Wtedy powrócił do Warszawy i do r. 1887 uczył w gimnazjum na Nowolipkach. W t. r. na kilka jeszcze miesięcy udał się do Piotrkowa, ale już tylko dla dopełnienia 25 lat wysługi, potrzebnych do uzyskania połowy emerytury. W Warszawie wykładał m. in. na pensjach żeńskich prywatnych (np. u Smolikowskiej). Od r. szk. 1876/7 jako polonista uczył «w klasach specjalnych» Szkoły Handlowej L. Kronenberga (zajęcia objął po A. Bądzkiewiczu; następcą jego będzie I. Chrzanowski). Pracował tu do r. 1895, kiedy to został przymuszony do ustąpienia, wskutek żądania kuratora A. Apuchtina, gdy do rąk władz rosyjskich dostał się litografowany podręcznik literatury polskiej P-a (dziś nieznany). Wtedy to, dzięki rekomendacji Kazimierza Kaszewskiego, Jan Tadeusz Lubomirski przyjął P-a na drugiego sekretarza komitetu nadzorczego w warszawskim Tow. Kredytowym. Zyskawszy pełne zaufanie Lubomirskiego objął P. w r. 1900 redakcję „Encyklopedii Wychowawczej”, zamarłej od r. 1890, gdy zabrakło Stanisława Przystańskiego (1887) i Edmunda Stawiskiego (1890). Nowy redaktor, pomysłowo odnawiając komitet redakcyjny, sprawnie przygotował tomy dalsze od hasła «gramatyka» do całej litery «P» włącznie. Akademia Umiejętności w Krakowie powołała go na współpracownika swej Komisji Historycznej; Tow. Naukowe Warszawskie – na członka Wydziału Językoznawstwa i Literatury (1908).

Gdziekolwiek się P. w życiu znalazł, czymkolwiek się zajmował – zawsze się kończyło na pisaniu już to pracy historycznej, już to literackiego artykułu – albo chociażby reportażu z wycieczki po kraju (należał np. do entuzjastów Ojcowa). Zgodnie z odebranym wykształceniem średnim pisał więc o zakładach górniczych w Białogonie („Ateneum” 1898) i w Starachowicach („Przegl. Narod.” 1910). Pisywał do „Korespondenta Płockiego”. Wraz z Antonim Porębskim był wśród założycieli piotrkowskiego „Tygodnia” (komplet tego pisma stanowi bibliograficzną rzadkość). Również w piotrkowskim „Roczniku na rok 1871” ogłosił źródłowy Opis miasta Petrokowa zwanego niegdyś Piotrkowem Trybunalskim, oparty na archiwaliach dziś nieistniejących. W tymże wydawnictwie (1876) jest ważna praca P-a Słowo wstępne do nauki historii literatury. Piękny artykuł poświęcił P. w „Encyklopedii Wychowawczej” założycielowi gimnazjum, w którym nauczał – Janowi Nepomucenowi Leszczyńskiemu. W „Pamiętniku Kieleckim” opisał Kielce pod względem architektonicznym zabytków (1898). Właśnie P-owi powierzono opracowanie Monografii Szkoły Handlowej im. L. Kronenberga (W. 1900), gdy władze zamknęły ten zakład; z zadania tego wywiązał się wzorowo, z wszechstronnym zrozumieniem dokumentacji. Powstała w ten sposób książka z latami coraz większej nabiera wartości.

Dziennikarsko debiutował P. w r. 1856. Stopniowo przeszedł do krytyki literackiej. Zajmował się omówieniami literatury dla młodzieży („Ateneum”, od r. 1880). Pisywał recenzje teatralne (m. in. w dłuższym artykule w „Kur. Niedzielnym” z r. 1898 witał sceniczny sukces E. Rostanda). Próbował sam przekładać Goethego („Śpiew z Mignon” w „Bluszczu” 1870 nr 12) i spierał się z Ludwikiem Jenikem o jego tłumaczenie „Fausta” („Bibl. Warsz.” 1888 t. 1, 2). W sądach swych o literaturze podobnych był przekonań co K. Kaszewski, pod którego wyraźnym pozostawał wpływem. Swe przeglądy drukował zwłaszcza w „Kłosach” – od r. 1885. Katolik z wiary i z przekonań, przejął się kwestią rozwodową, którą rozbudziła m. in. publicystyka A. Dumasa-syna; zatem nader krytycznie omawiał P. „Januarego”, powieść Walerii Marrené-Morzkowskiej („Bibl. Warsz.” 1881 t. 3). Uchodził za dobrego stylistę, toteż swym kolegom uczonym adiustował rękopisy ich dzieł (np. Henryka Struvego „Historię logiki…”). Ze współczesnym sobie piśmiennictwem rozmijał się coraz to bardziej. W r. 1900 czuł się już «zstępującym do grobu starcem» i zasmucała go poezja, która «roztacza lubieżne obrazy nagich ciał kobiecych», zdobywając się zaledwie na «samolubne zatapianie się w swoim ja lub niemoc zwątpienia» (Sami sobie, W. 1900). Sam P. też pisywał wiersze, których próbkę znaleźć można w „Bluszczu” (1870 nr 5, 25, 30 31), czy też w „Kłosach” (1877 nr 613). Wiersze to nawiązujące do Dantego, do Ewangelii (Mat. IV 1–11) lub sięgające po motywy ze sztuki (np. rzeźba Oskara Sosnowskiego). W „Wędrowcu” (1902 nr 15–23) zamieścił P. swój utwór pisany prozą pt. Widzenie, dedykowany pamięci dawnej chlebodawczyni, Celestyny ze Skrzyńskich Trzebińskiej: utwór nawiązujący do „Snu” Zygmunta Krasińskiego.

Działalność pedagogiczna P-a ściśle była zespolona z jego popularnonaukowymi i naukowymi książkami. Dobrze oczytany we współczesnej sobie literaturze fachowej niemieckiej i francuskiej – był P. gorącym zwolennikiem i rzecznikiem nauczania w szkole średniej języków klasycznych, co mu aż w przedmowie do jego książki Kształcenie młodzieży (W. 1898) wytykał Julian Ochorowicz jako anachronizm. Podobnie był P. zdania, iż literatury ojczystej – nawet w gimnazjach realnych – uczyć trzeba na szerokim tle porównawczym. Dał temu praktyczny wyraz w podręczniku Historia literatury powszechnej w zarysie (Wil. 1906). W dwu seriach znanego „Album zasłużonych Polaków i Polek w. XIX” zamieścił P. kilkanaście ważnych życiorysów (m. in. A. Mickiewicza, S. Staszica, H. Rzewuskiego, I. Chodźki). W jubileuszowej księdze Kraszewskiego (W. 1880) zajął się literacką krytyką jubilata. Dla „Encyklopedii Wychowawczej” przygotował m. in. duży artykuł o Goethem i ciekawy szkic biograficzny K. Hegendorfera_r którym się najwyraźniej interesował. On też – niejako z urzędu – był autorem haseł m. in. takich, jak «język ojczysty», «literatura polska», «literatura powszechna». Pod koniec życia ogłosił w „Pamiętniku Literackim” (1906 i 1907) dwa siedemnastowieczne „Dialogi Pułtuskie”, a w „Przeglądzie Historycznym” (1908) szkic pt. Opactwo cysterskie w Wąchocku. Najbardziej wszakże jest P. znany jako autor prac o Reju i Kochanowskim. Książka Etyka Mikołaja Reja z Nagłowic (W. 1905) wyrosła z dużo wcześniejszego studium, ogłoszonego jeszcze w r. 1880 w „Kłosach”. Jak wszystkie prace P-a (pisał I. Chrzanowski) – jest ona gruntowna i «dająca czytelnikowi więcej niż tytuł zapowiada». P. zajął się tu bowiem także pedagogicznymi poglądami Reja, pierwszy wykazując na przykład wpływ Andrzeja Frycza Modrzewskiego na „Żywot człowieka poczciwego”. Jako członek komitetu tzw. Pomnikowego wydania „Dzieł Wszystkich” Kochanowskiego – P. nie tylko opracował poszczególne utwory poety, lecz przede wszystkim – po kilkunastu latach (od r. 1885) niezwykle żmudnych poszukiwań – jako tom czwarty tego wydania napisał olbrzymią biografię pt. Jan Kochanowski, jego ród, żywot i dzieła (W. 1897). Szydził Aleksander Brückner, że jest to raczej «Polska, dzieje i rzeczy jej w latach 1540 –1580 z szczegółowym uwzględnieniem J. Kochanowskiego, jego rodu i pism jego» – jednakowoż P. (nie bez pewnego uporu typowego samouka) był przekonany, iż «takiego poety nie wolno w oderwaniu od tła epoki traktować». Krytyka przyznała zresztą dziełu P-a duże wartości… powieściowe, gdyż hipotezy swe potrafił wiązać pomysłowo, logicznie i ciekawie. «Zdaje nam się» – pisał najsłuszniej Stanisław Tarnowski – «że znowu wyjaśniły się tylko niektóre szczegóły, ale całość tego żywota została tak niepewną jak była». Wartość za to należną zachował trud edytorski P-a: jego staraniem zebrane „Akta sądowe z w. XVI użyte jako materiał do życiorysu Jana Kochanowskiego” („Arch. do Dziej. Liter. i Oświaty w Pol.” T 4: 1910 i odb.). P. był żonaty z Emilią ze Strahlerów (1846-1909), córką Jana, budowniczego, i Emilii z Bourdów. Zmarł, jak pisano, «po dłuższej nieuleczalnej chorobie» 4 X 1910 i 7 t. m. pochowany został na warszawskich Powązkach w kwaterze 182 (grób dziś nie istniejący).

Jako nauczyciel – jeden z nielicznych wybitnych i odważnych zarazem polonistów swojej doby w ówczesnej Kongresówce – pozostawił P. wśród uczniów wspomnienie pełne wdzięczności. Jednym z takich uczniów był poeta Artur Oppman (Or-Ot). Ale i w szkole – mniej zdolnych czy ochotnych nieco P. nużył skłonnością swą do drobiazgowości. Nekrologi żegnały w P-u człowieka niezwykłej pracowitości i prawości, zawsze serdecznego i życzliwego bez różnicy dla wszystkich, a ponadto – «w najcięższych nawet życia chwilach nie tracącego mocy ducha i spokoju» (Eugenia Żmijewska). Był też kimś, kto «jawnie i otwarcie wypowiadał swoje przekonania i gorąco bronił ideałów, którym hołdował» (Jan Nitowski).

Fot. W: R. P., Monografia Szkoły Handlowej…, W. 1900, po s. 50; – Nowy Korbut, XV (bibliogr.); Bibliogr. dramatu pol.; – Bogusławska J., „Tydzień” Piotrkowski (1873–1906) jako źródło do dziejów książki polskiej, „Roczniki Bibliot.” T. 21: 1977 z. 1–2; Chlebowski B., R. P., Sprawozdania TNW Wydziału Literackiego 1910 III 79–82 (rzeczowa ocena twórczości naukowej); Fidelus M., Działalność naukowa i pedagogiczna R. P-a, „Filol. Pol.” 1979 z. 2; Frycie S., „Tydzień” Piotrkowski jako czasopismo społeczno-literackie, „Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP w Rzeszowie”. Nauki Humanistyczne, Rzeszów 1964 z. 1; Jeziorowski W., Album Powązek, W. 1915; Księga pamiątkowa Kielczan 1856–1904, Pod red. T. Ruśkiewicza, W. 1925 s. 208 (życiorys P-a, tamże, A. Rybarski, Szkoły kieleckie. Zarys historyczny); Nowicki W., R. P., „Encyklopedia Wychowawcza” VIII, W. 1912 s. 420–5 (najlepszy życiorys); Rawicz-Witanowski M., Skorowidz przedmiotów w 25 rocznikach „Tygodnia” Piotrkowskiego, Piotrków 1907 (tylko w przedmowie, artykułów P-a nie wskazuje); Ważniejsze recenzje: Brückner A., Ocena działa P-a, Jan Kochanowski, jego ród, żywot i dzieła, W. 1898 (odb. z „Prac Filolog.” t. 5); Chrzanowski I., O Etyce Mikołaja Reja z Nagłowic, „Książka” 1905 s. 472; Jabłonowski W., „Gaz. Codz.” 1907 nr 68 (dotyczy nie – jak podaje Nowy Korbut – Historii literatury polskiej w zarysie, lecz Historii literatury powszechnej w zarysie. Rzekoma książka P-a Historia literatury polskiej w zarysie, Wil. 1906, jest pozycją nie istniejącą!); Matuszewski I., O Monografii Szkoły Handlowej…, „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 14 s. 279 (autor był wychowankiem i stypendystą tej szkoły); Tarnowski S., „Przegl. Pol.” T. 129: 1898 s. 398–412; – „Dzien. Powsz.” 1909 nr 220 (dot. żony); Rocznik na r. 1871, Wyd. L. Rzecznikowski, Piotrków [sic] 1871; Ruch. Kalendarz encyklopedyczny, na r. 1889, W. 1889; – Nekrologi z r. 1910: „Bibl. Warsz.” t. 4 s. 407–9 (L. Włodek); „Biesiada Liter.” nr 44 (z fot. tą samą co wyżej, jako miejsce ur. P-a podaje Miechów! twierdzi, iż studiował w UJ); „Bluszcz” nr 43 [E. Żmijewska]; „Głos Pol.” nr 82; „Kur. Warsz.” nr 227 (Z. Dębicki); „Nowa Gaz. Warsz.” nr 454; „Świat” nr 42; „Wychowanie w Domu i Szkole” nr z listopada s. 852–5 (J. Nitowski); – AGAD: Listy P-a do J. T. Lubomirskiego; Arch. Encyklopedii Wychowawczej (Arch. Małej Wsi); IBL PAN: Kartoteki A. Bara; – Informacje Henryka Rutkowskiego.

Andrzej Biernacki