Sanguszko Roman Stanisław Adam (1800–1881), powstaniec 1830/31 r., zesłaniec. Ur. 24 IV w Antoninach na Wołyniu, był synem Eustachego Erazma (zob.) i Klementyny z Czartoryskich z Korca (zob. Sanguszkowa Klementyna), bratem Władysława (zob.).

Wychowanie S. odebrał domowe. Wyprawiony wraz z bratem w r. 1818 na uniwersytet do Berlina, słuchał m. in. wykładów G. Hegla, lecz wrócić musiał w r. 1820, gdy Aleksander I wyraził życzenie, by jeden z Sanguszków wstąpił do wojska carskiego. S. zaciągnął się do kawalergardów. Po trzech latach wziął dymisję w stopniu korneta i w l. 1823–5 podróżował z bratem po Europie. Po powrocie objął zarząd ojcowskich latyfundiów w zaborze rosyjskim (klucze: zasławski, sławucki, białogródecki, łącznie 4 miasta i 95 wsi). Dn. 16 V 1829 ożenił się z Natalią Potocką z Wilanowa, która zmarła jednakże 17 XI 1830 osierocając córeczkę w kołysce. S. zaangażował się w powstaniu listopadowym, w lutym i marcu 1831 dwukrotnie udawał się do Tarnowa i Lwowa dla wybadania postawy Austrii wobec powstania. Z początkiem marca 1831 w stopniu kapitana wstąpił do WP i otrzymał stanowisko adiutanta polowego wodza naczelnego gen. Jana Skrzyneckiego. Dn. 3 V został przydzielony do sztabu gen. Wojciecha Chrzanowskiego, dowodzącego utworzonym oddzielnym korpusem skierowanym z wyprawą w Lubelskie. Bił się 10 V pod Lubartowem, 12 V znalazł się z korpusem gen. Chrzanowskiego pod Zamościem. Z małym oddziałem przedostał się z powrotem do Warszawy, zahaczając po drodze o Przeworsk. Dn. 25 V 1831 został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Otrzymał 16 VI przydział do sztabu gen. Antoniego Jankowskiego, dowodzącego wyprawą przeciwko gen. T. Rüdigerowi. Wysłany przez gen. Jankowskiego 19 VI z Serokomli do gen. Ludwika Bukowskiego, stojącego ze swoją jazdą między Talczynem i Rudą, w celu przynaglenia go do marszu, dostał się pod Rudą w ręce dragonów kargopolskich gen. Płachowa.

W niewoli przedstawił się S. drugim imieniem i rodowym przydomkiem «Lubartowicz» (w WP wszakże służył pod własnym nazwiskiem). Wg Michała Starzewskiego (Dębicki L., Książę Roman Sanguszko, Kr. 1881) S. już w czasie swojej działalności powstańczej przyjął nazwisko «Lubartowicz»; nawet Chłopicki nie wiedział długo, kto się pod nim ukrywał. Rychło zresztą został rozpoznany. Jako carskiemu gwardziście groził mu wyrok śmierci. Sąd wojenny w Kijowie, zjednany pieniężnymi datkami, gotów był uwzględnić u podsądnego okoliczności łagodzące, lecz S. spytany, czemu przystąpił do buntu, odpowiedział: «Z przekonania». Zapadł więc nań wyrok na syberyjskie zesłanie, utratę majątku i szlachectwa. Dn. 18 XII 1831 S. wyruszył w drogę – powozem. Tymczasem Mikołaj I uwiadomiony o przebiegu śledztwa wpadł w gniew i na kijowskim wyroku dopisał rezolucję: «Pieszkom, w cepi». Nie pomogło tu i wstawiennictwo cesarzowej, którą błagała o łaskę przybyła do Petersburga matka S-i. Od Orła poczynając wędrował więc S. na zesłanie pieszo i w kajdanach, skuty wraz z partią pospolitych katorżników; lokaj wiózł za konwojem w powózce jego «rzeczy, pieniądze i podróżne zapasy». W Kałudze rozchorował się i spędził czas jakiś w szpitalu; szedł dalej pieszo, na Moskwę, Kazań i Perm. Wynędzniałego, «w okropnym stanie» spotkała go w drodze wracająca z zesłania Róża Sobańska, darowała mu książeczkę „O naśladowaniu Chrystusa” Tomasza à Kempis. O tej krzyżowej drodze nieugiętego magnata głośno było w Europie, cytowano ją m. in. w brytyjskiej Izbie Gmin. Prawdopodobnie dzięki staraniom Sobańskiej końcową część drogi odbył S. powozem.

W sierpniu 1832 S. dotarł do Tobolska. Formalnie zaliczony jako szeregowiec do I syberyjskiego batalionu liniowego, służby jednak nie odbywał. Dzięki protekcjom i zasiłkom z domu żył w warunkach znośnych, konno wyprawiał się i poza miasto. Przyjaźnił się z Piotrem Moszyńskim, wcześniej od niego zesłanym za kontakty z dekabrystami, świadczył na rzecz innych zesłanych rodaków. «Więcej niż 300 książek do nabożeństwa rozdał i katechizmów». W r. 1833 pociągnięty został do śledztwa w tzw. sprawie omskiej, planowanego buntu zesłańców polskich. Przyznał się do znajomości z kazachskim sułtanem T. Czyngisowem, na którego pomoc liczyli rzekomo spiskowcy, natomiast wyparł się własnego współudziału i zdaje się, że naprawdę odradzał rodakom szalone przedsięwzięcie. Generał-gubernator I. A. Weljaminow, zapytany listownie przez Mikołaja I, wystawił S-ce pozytywne świadectwo. Uniknął S. dzięki temu okrutnego losu zakatowanych na śmierć towarzyszy. Komisja śledcza w r. 1836 zaliczyła go do kategorii «podejrzanych o udział», którym jednak niczego nie udowodniono.

Już wcześniej, w r. 1834, S. podał się ochotniczo do służby liniowej na Kaukazie. «Perekładną» (końmi rozstawnymi), pod eskortą żandarma przywieziony został do Tyflisu (Tbilisi) w kwietniu t. r., wcielony jako szeregowiec do tengińskiego pułku piechoty. W jesieni stał w Gelendżyku nad Morzem Czarnym. Ludwik Bystrzonowski snuł awanturnicze plany porwania go na pokład greckiego statku handlowego. Dwukrotnie ranny w potyczkach pod Szedohubag i aułem Choczelk, S. kurował się w Piatigorsku latem 1836 i 1837. Korzystając z 4-miesięcznego urlopu odwiedził w r. 1838 rodziców w Sławucie; córeczka Marynia przelękła się nieznajomego sołdata w szynelu. Powtórnie przyjechał do domu w grudniu 1839 i był tam do czerwca 1840.

W r. 1838 S. dostał Krzyż św. Stanisława, awans na podporucznika, odzyskał prawa cywilne i przywileje szlacheckie. W t. r. translokowany został ze Stawropola do Moskwy, w dwa lata potem przeniesiony do służby cywilnej, wg Zygmunta Felińskiego służył jako «kwartalny» w moskiewskiej policji. W Moskwie «przez spłoszonego i rozhukanego konia obalony na ziemię i wleczony po bruku» (P. Bykowski), utracił całkowicie słuch. Odtąd rozmówcom swym podsuwał kartki papieru z ołówkiem, ażeby wypisywali, co mają mu do powiedzenia. Dn. 12 V 1842 po długich staraniach otrzymał pozwolenie od cesarza na wyjazd za granicę. W r. 1843 spotkał się z Władysławem Zamoyskim w Monachium. W rok potem, drogą morską z Wenecji udał się do Stambułu, gdzie się meldował Michałowi Czajkowskiemu, agentowi Hotelu Lambert. Odbył pielgrzymkę do Jerozolimy, wspiął się na Górę Karmel, zwiedził Liban, wrócił do kraju via Rzym. Wstąpił do Aleppo, aby kupić konie. Dopiero w r. 1845 uzyskał formalne zwolnienie z carskiej służby i pozwolenie na powrót do swoich dóbr. Przysługujący mu po śmierci ojca dział fortuny przelany został dla uniknięcia konfiskaty na córkę Marię; wszedł jednak S. w prawa jej opiekuna. Podróżował nadal za granicę; Zygmunt Krasiński widział go w Dreźnie w listopadzie 1847, zapisał: «piękna, męska, bohaterska twarz».

Rezydując przeważnie w Sławucie, administrował S. dobrami wołyńskimi córki Marii Klementyny (1830–1903) aż do jej zamęścia (1851) za Alfredem Potockim (zob.). Na własne nazwisko odkupił Szarogród od Jerzego Lubomirskiego, zaś po śmierci kuzynki Klementyny z Sanguszków Małachowskiej wszedł w posiadanie klucza zasławskiego. W latyfundiach tych założył trzy cukrownie, papiernie, odlewnię żelaza, dwie fabryki świec, i inne obiekty przemysłowe, m. in. manufakturę sukienną (słynne «burki sławuckie»), odlewnię narzędzi rolniczych ze sprowadzonego złomu żelaznego. Upatrywał swój obowiązek w podejmowaniu eksperymentów gospodarczych dla wydobycia z marazmu zacofanego kraju. Zainicjował planową gospodarkę leśną i oszczędzał drzewostan. Pomnażał ojcowską stadninę arabską, rozpoczął trenowanie koni do wyścigów. Zbudował pod wsią Baczmanówka tor wyścigowy i urządzał gonitwy. W l. 1870–7 wysyłał swoje konie na wyścigi do Warszawy, Kijowa, Lwowa, Wilna, Moskwy. Na światowej wystawie koni w Wiedniu w r. 1872 uzyskał dyplom honorowy – najwyższą nagrodę. W l. 1842–71 sprowadził z Arabii 26 ogierów i 2 klacze. Pod koniec jego życia stadnina w Chrestówce liczyła 190 sztuk, a w Satanowie 168. Zwięzłą historię tego stada skreślił S. dla „Encyklopedii Rolnictwa” (W. 1876 III 662–7).

S. starał się otaczać opieką drobną szlachtę okoliczną, zdegradowaną do rzędu «jednodworców». W r. 1849 ogłosił poddanym zamianę pańszczyzny na czynsze i wolny najem, «co wszakże z powodów niezależnych od niego w wykonanie nie weszło» (A. Pług). Otoczony szacunkiem wołyńskiego obywatelstwa, brał udział w ziemiańskich naradach 1860 r. w Żytomierzu, nad założeniem Tow. Kredytowego Ziemskiego. Poparł składką pieniężną sprawę Unii kościelnej w Bułgarii, uchylał się natomiast od świadczeń na rzecz przedsięwzięć podejmowanych przez ziemiańskie koła liberalne. W Warszawie w r. 1857 improwizowała ku jego czci Deotyma. W październiku 1861 podążył na manifestację patriotyczną do Horodła; nie przepuszczony przez Bug, «łączył się z bracią w modłach» w Uściługu (N. Kicka). W rok później zgłosił akces do patriotycznego adresu marszałków gub. podolskiej. W styczniu 1863 bawił na kontraktach w Kijowie; 5 III (n. st.) znajdował się w Sławucie. Wkrótce potem udał się do Krakowa, gdzie powołując się na własne patriotyczne zasługi starał się odwieść młodzież (w tym i synowca Eustachego – zob.) od udziału w powstaniu. Po latach zrelacjonował to Jerzy Moszyński, mylnie chyba datując epizod ten na styczeń. Jedno jest pewne, że w chwili wybuchu powstania na Rusi S-i nie było w Sławucie – przebywał być może w Gumniskach. Przez jego dobra przetoczyła się partyzantka Edmunda Różyckiego. W Sławucie proklamowana była «Złota hramota», udział w ruchu wzięło 76 oficjalistów. Nieobecnego S-i nie dotknęły jednak represje.

W r. 1866 przeniósł S. z Zasławia do Sławuty archiwum rodzinne. Wykupił część archiwum Mikołaja Potockiego z Tulczyna. Gromadził stare sztychy polskie, muzealne okazy starej broni, historyczne płótna ilustrujące m. in. sławę jego rodu. Zbiory swoje udostępniał uczonym: Augustowi Bielowskiemu, Aleksandrowi Przezdzieckiemu i in. Bibliotekę S. powiększył (liczyła ok. 5 tys. tomów), skompletował dział historyczny, zgromadził rzadkie wydania Biblii z XVI w., kazań ks. Piotra Skargi, zbiór kronik polskich. W r. 1864 ukazał się opracowany przez Tadeusza Jerzego Steckiego spis rękopisów biblioteki sławuckiej („Wołyń”, Lw. 1864 I). Do kościoła w Sławucie zamówił obraz Wojciecha Stattlera „Ukrzyżowanie”. Zmarł 26 III 1881 w Sławucie i tam został pochowany. Stosownie do poufnego, testamentowego zapisu dziadka Eustachego, Maria Alfredowa Potocka przekazała wówczas Sławutę wraz z biblioteką i zbiorami bratankowi Romanowi Sanguszce (zob.), synowi Władysława. Dumną deklarację: «Z przekonania» Sanguszkowie przyjęli jako herbową dewizę; sam S. nigdy się nią nie chlubił. J. Conrad zasugerowany „Pamiętnikami” Tadeusza Bobrowskiego poświęcił S-ce nowelę „Prince Roman” („Oxford and Cambridge Magazine” 1911, potem w „Tales of Hearsay” 1925).

Portret S-i w mundurze żołnierza pułku syberyjskiego w Tobolsku (sygn. «1832 Toga», reprod. w: Chrzanowska P., Sanguszkowie, Tarnów 1989), portret przez Tadeusza Grocholskiego (olej., 1875 Sławuta); 2 akwarele w mundurze z lat służby na Kaukazie; Akwarela przez Włodzimierza Borkowskiego (1839, często reprod., m. in. w pamiętniku matki); Akwarela przez Jacka Malczewskiego (1895, scena powrotu S-i); Litografia „Martyr de la Liberté” przedstawiająca S-ę w kopalni w kajdanach, wykonana w Zakładzie G. Engelmanna w Paryżu, litografia wg Felicjana Łobeskiego, wykonana w Zakładzie J. Raucha w Wiedniu, litografia wg rysunku Juliusza Kossaka (1847 w zakładzie Wernera w Wiedniu); Płaskorzeźba z brązu przez L. Karpińskiego – wszystkie w Muz. Okręgowym w Tarnowie; Portret w późnym wieku, często reprod. m. in. w pamiętniku matki; Obraz „Roman Sanguszko na tle stadniny w Chrestówce” przez J. Kossaka (reprod. w: Poray-Biernacki, Z przekonania, London 1979); – Bibliogr. historii Polski XIX w. I t. 2 cz. 1; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. XX w.; Kunaszewski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880 s. 136–7; Słownik Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); Żychliński, V 302–4; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830…, zawierająca spis imienny… Krzyżem Wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Chwalewik, Zbiory pol. (Sławuta); – Aubry G. J., Vie de Conrad, Paryż 1947; tenże, Un héros polonais de Conrad, le prince Roman, Paris 1933; Borys W., Gubernator A. Lobkowitz o powstaniu listopadowym, „Przegl. Hist.” 1981 s. 489; Dębicki L., Portrety i sylwetki, Kr. 1905 I 141–54; Kalkstein F., „Z przekonania”. Roman Sanguszko zesłaniec na Sybir 1831 r. „Kur. Liter. Nauk.” R. 12: 1935 nr 10 (fot.); Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji, W. 1935; Niezłomni, Londyn 1946; Poray-Biernacki J., Z przekonania. Roman Sanguszko w oczach Conrada i historii, London 1979; Pruski W., Dwa wieki polskiej hodowli koni arabskich (1778–1978) i jej sukcesy na świecie, W. 1983 (fot.); tenże, Hodowla zwierząt gospodarskich w Galicji w latach 1772–1918, Wr. 1975 I–II; Widerszal L., Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej, W. 1934; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979; Budzyński M., Wspomnienie z mojego życia, P. 1880 I 81; Dunin Karwacki J., Wspomnienia Wołyniaka, Lw. 1897; Feliński Z., Pamiętniki, W. 1980; [Iwanowski E.], Heleniusz E., Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 II 533; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Krasiński Z., Listy do Delfiny Potockiej, W. 1972; Moszyński J., Obrachunek z „Rzeczą” p. Stanisława Koźmiana, Kr. 1895, s. 53–4; Obušenkowa L., Archivnye materialy sudebnosledstvennych učreždenij 1863–1866 gg. po delam učastnikov vosstanija, w: K stoletiju geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu, Moskva 1964; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; [Sanguszkowa K. z Czartoryskich], Roman Sanguszko, zesłaniec na Sybir z r. 1831, w świetle pamiętnika matki oraz korespondencji współczesnej, W. 1927 (podob.); Ruch społ.-polit. na Ukrainie; Rzewuska R., Mémoires, Roma 1939 I 613–14, II 296–8; Sapieha L., Wspomnienia, Kr. 1912; Smarzewski M., Pamiętnik, Wr. 1962; Społeczeństwo polskie; Starorypiński Z., Od Kamieńca do Archangielska, W. 1986; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lw. 1864 I 347–56; Stobnicki F., Książę Roman Sanguszko w korpusie jen. Chrzanowskiego, „Czas” 1881 nr 71,72, 82; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski, P. 1913–18 II–IV; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1831 r., W. 1932 III; Nekrologi z r. 1881: „Kłosy” nr 824 (A. Pług, fot.), „Przegl. Pol.” T. 60 (S. Tarnowski), „Tyg. Ilustr.” nr 281 (P. Bykowski, fot.), „Tyg. Powsz.” s. 325–6; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków nr 41, 42, Arch. Rodzinne Sanguszków 42, 44, 63, 64, 65, 78, 89, 109; B. Jag.: rkp. 6478, 6531, 7812, 7645, Akc. 72/72; B. Ossol.: rkp. 2432, 3394, 9871, 12316, 12720, 12811, 13288; B. PAN w Kr.: rkp. 1830, 1854, 1900, 2064, 2816; – Dziennik z lat 1833–4 oraz Dziennik podróży do Ziemi św. i Grecji (niedruk.) w latach międzywojennych w posiadaniu rodziny.

Stefan Kieniewicz