Statkowski Roman (1859–1925), kompozytor, pedagog.
Ur. 24 XII w Szczypiornie koło Kalisza, w rodzinie ziemiańskiej, był synem Juliana, w l. 1871–2 redaktora „Kuriera Warszawskiego”, i Melanii z Pietraszewskich. Rodzina początkowo mieszkała w Płocku, potem w Radomiu, a następnie w Warszawie.
S. uczęszczał do III Gimnazjum Klasycznego w Warszawie i równocześnie uczył się gry na fortepianie u Antoniego Sygietyńskiego. W r. 1875 pisał do ciotki, Stefanii Wilskiej (siostry matki, swojej powierniczki), że czuje do muzyki «wielką skłonność», lecz nie widzi siebie w roli wykonawcy (list z 24 XII). W r. 1877 skomponował swój pierwszy utwór fortepianowy Danse bohémienne, który dedykował ciotce. W l. 1872–8 uczęszczał na lekcje harmonii, kontrapunktu i kompozycji do Władysława Żeleńskiego w warszawskim Inst. Muzycznym. Równocześnie studiował na Wydz. Prawa Uniw. Warsz., który ukończył prawdopodobnie w r. 1882. Pierwsze kompozycje fortepianowe ogłaszał w „Echu Muzycznym i Artystycznym” (od r. 1885 „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.”): Mazurek z Trzech mazurków op. 2 (1882) i trzy Preludia z cyklu Nieśmiertelniki (1886). Od r. 1886 kontynuował naukę w konserwatorium w Petersburgu: kompozycję u N. Sołowiewa i A. Rubinsteina, instrumentację u N. Rimskiego-Korsakowa. Uczelnię tę ukończył ze złotym medalem w r. 1890, a na koncercie dyplomowym 11 VI t.r. dyrygował swoją kantatą Uczta Baltazara. Po studiach petersburskich mieszkał w Kijowie i Moskwie, a także w swoim majątku na Wołyniu (nazwy nie udało się ustalić), który później utracił.
Prawdopodobnie w l. dziewięćdziesiątych XIX w. podróżował S. po Europie: mieszkał w Paryżu, w Brukseli u brata, Kazimierza oraz w Londynie. Podczas pobytu w Berlinie poznał, a z czasem zaprzyjaźnił się z F. Riesem i H. Erlerem, wydawcami muzycznymi firmy «Ries & Erler». W r. 1893 wydał u nich cykle miniatur fortepianowych: Deux valses op. 5, Trois mazurkas op. 8, Trois piècettes polonaises op. 9, Trois morceaux op. 12 i Chansons libres op. 15, a w r. 1894 Quatres idylles op. 18 i Six pièces op. 16, z najbardziej znaną miniaturą All’antico. T.r. opublikował w tej samej firmie najważniejszą kompozycję z tego okresu I Kwartet smyczkowy F-dur op. 10, a w r.n. najsłynniejszą kompozycję skrzypcową Alla Cracovienne op. 7, dedykowaną przyjacielowi Emilowi Młynarskiemu. W r. 1897, z inicjatywy Riesa i Erlera, skomponował neoromantyczną operę w dwóch aktach z prologiem pt. Filenis, do własnego libretta wg dramatu Erlera „Philaenis”; osnute na micie greckim było ono «poematem zemsty i miłości» (P. Rytel). W r. 1899 w tym samym wydawnictwie ogłosił S. Album utworów fortepianowych zawierający cztery oberki op. 22, pięć krakowiaków op. 23 i cztery mazurki op. 24. Miniatury fortepianowe S-ego, ze względu na swą melodyjność, liryzm i cechy wirtuozowskie cieszyły się dużym powodzeniem (przed r. 1910 wydawali je też m.in.: Leon Idzikowski w Kijowie, P. Jurgenson w Moskwie, «G. Augener & Co» i «Schott & Co» w Londynie oraz J. Benjamin w Hamburgu; w uproszczonych wersjach pedagogicznych ukazały się również w warszawskiej serii Ferdynanda Hoesicka); propagatorką tych utworów, zwłaszcza w Petersburgu i Warszawie, była pianistka Lucyna Robowska, szczególnie chętnie wykonująca Preludia op. 37. Napisał również S. w tym czasie dwie kompozycje symfoniczne: Polonez op. 20 i Fantazję symfoniczną op. 25, obie wykonane w r. 1900 w Warszawie przez orkiestrę Teatru Wielkiego pod batutą Młynarskiego.
Zmuszony trudną sytuacją finansową, podjął S. pracę w firmie warszawskiego składu fortepianów Juliusza Hermana i Ludwika Grossmana i po r. 1900 wyjechał do Petersburga i Moskwy, by poprowadzić jej przedstawicielstwo. Zapewne ok. r. 1903, po niepomyślnych próbach wystawienia opery Filenis w teatrach Drezna i Warszawy, zdecydował się wysłać partyturę na międzynarodowy konkurs dzieł operowych, ogłoszony przez Ch. Mannersa, kierownika zespołu operowego pracującego w l. 1903–4 w Covent Garden w Londynie; spośród czterdziestu nadesłanych dzieł, opera S-ego zdobyła I nagrodę (1903). W r. 1904 zrezygnował S. z pracy u Hermana i Grossmana i wrócił do Warszawy, gdzie t.r. został profesorem w Inst. Muzycznym, którego dyrektorem był Młynarski. Prowadził tam wykłady z historii muzyki (1904–18) po zmarłym Bolesławie Wilczyńskim. Kolejne starania o wystawienie Filenis, tym razem w Londynie, zakończyły się niepowodzeniem z powodu konfliktu o obsadę roli Filenis między Mannersem a Aleksandrem Szczawińskim, przyjacielem S-ego i jego pełnomocnikiem w tej sprawie w Londynie. Prapremiera Filenis odbyła się 14 IX 1904 w Teatrze Wielkim w Warszawie z udziałem sopranistki Heleny Zboińskiej-Ruszkowskiej w partii tytułowej. Utwór wywarł duże wrażenie siłą liryzmu, szeroko poprowadzonych melodii i świetną instrumentacją, zarzucono jednak librettu dłużyzny, a muzyce jednostajność nastroju. Na początku t.r., w domu Młynarskich w Iłgowie nad Niemnem, skomponował S. kolejną operę pt. Maria do własnego libretta wg powieści poetyckiej Antoniego Malczewskiego. Na konkursie ogłoszonym w r. 1903 przez mecenasa sztuki Konstantego Wołodkowicza, Maria otrzymała I nagrodę (28 X). Prapremiera odbyła się w Teatrze Wielkim w Warszawie 1 III 1906. Bogata instrumentacja, wyeksponowanie orkiestry jako czynnika dramatycznego, śmiałe harmonie i doskonałe chóry zdobyły Marii sporą popularność; z czasem Jarosław Iwaszkiewicz nazwał ją «jedną z najlepszych oper polskich» („Wiad. Liter.” 1924 nr 25). Kolejne premiery za życia S-ego odbyły się w Teatrze Wielkim 18 IX 1919 i w czerwcu 1924. Szczególnie chętnie wykonywano uwerturę do Marii, traktowaną często jako odrębny utwór symfoniczny.
W l. 1906–8 prowadził S. w Inst. Muzycznym również wykłady z dykcji. Od śmierci Zygmunta Noskowskiego w r. 1909 wykładał tamże (do r. 1918) kompozycję i uczył instrumentacji, m.in. na zespoły dęte; w l. 1907–15 był członkiem Rady Pedagogicznej. W r. 1911 należał do założycieli „Kwartalnika Muzycznego”, pierwszego polskiego naukowego czasopisma muzycznego. W okresie pierwszej wojny światowej należał do Zarządu Tymczasowego, a w l. 1916–18 był inspektorem Inst. Muzycznego. W trakcie rewolucji bolszewickiej w l. 1917–18 utracił majątki rodzinne położone na pograniczu Inflant i Rosji. W l. 1919–20 zastępował Henryka Melcera na stanowisku dyrektora Instytutu. W wolnych chwilach wyjeżdżał do majątku szwagra, Lucjana Knolla (ojca Romana, polityka, zob.) w Żeberkach Małych na Wołyniu.
S. napisał ponad 60 utworów fortepianowych, z czego prawie połowę wydał, ok. 20 kompozycji skrzypcowych oraz sześć kwartetów smyczkowych: oprócz wymienionego I Kwartetu smyczkowego F-dur op. 10, pięć pozostałych: II f-moll op. 13, III D-dur op. 14, IV Es-dur op. 38, V e-moll op. 40 i VI e-moll bez opusu, wysoko cenionych m.in. przez Iwaszkiewicza („Wiad. Liter.” 1926 nr 6). Był też twórcą ok. 20 pieśni, które w większości pozostały w rękopisach. Należał S. do epigonów romantyzmu: obie jego opery zbliżone były w koncepcji do dramatu muzycznego R. Wagnera. Utwory instrumentalne wyróżniały się przejrzystą formą, jasnością i szlachetnością pomysłów, umiarem i powściągliwością emocji, ale i głębokim liryzmem oraz doskonałą znajomością techniki polifonicznej. W mazurkach fortepianowych pozostawał kontynuatorem Fryderyka Chopina. Do uczniów S-ego należeli: Helena Dorabialska, Feliks Rybicki, Mateusz Gliński, Alfred Gradstein, Szymon Laks, Jerzy Lefeld, Jan Adam Maklakiewicz, Stanisław Nawrocki, Piotr Perkowski, Bolesław Szabelski, Apolinary Szeluto, Kazimierz Wiłkomirski, Bolesław Woytowicz. W ostatnich latach życia zajmował S. ciasne mieszkanie w gmachu Konserwatorium, nad salą koncertową. Trapiły go kłopoty finansowe. W r. 1924 przeszedł ciężką chorobę serca. Korzystał z pomocy przyjaciół, m.in. Felicjana Szopskiego, Adama Wieniawskiego i Karola Szymanowskiego, który uważał go za jednego z wybitniejszych polskich artystów (list do Szopskiego z 10 I t.r.). Zapewne w r. 1924 został S. członkiem honorowym Sekcji Polskiej Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej (wraz z Ignacym Janem Paderewskim). Dn. 27 IX 1925 w towarzystwie Szymanowskiego wziął udział w drugiej premierze opery Filenis w Teatrze Wielkim w Warszawie. Zmarł na chorobę serca 12 XI 1925 w Warszawie, został pochowany 16 XI na cmentarzu Powązkowskim. Uczeń S-ego Maklakiewicz skomponował ku jego czci „Elegię po śmierci Romana Statkowskiego na chór mieszany i organy” (1926).
S. nie założył rodziny.
Rękopisy S-ego są przechowywane m.in. w Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Narodowej, Warszawskim Tow. Muzycznym oraz w Lietuvos literatūros ir meno archyvas w Wilnie.
Fot. S-ego w B. Jag.: sygn. IF. 1105; – Grove’s Dictionary, Ed. 7, London 2001; Słown. Muzyków Pol., II; – Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; – [Binental L.] Bis, Koncert-akademia ku czci śp. Romana Statkowskiego, „Kur. Warsz.” 1926 nr 28; [Brzeziński F.] F. B., Maria, opera w 3 aktach... Romana Statkowskiego, tamże 1919 nr 264; Dobrowolski A., Filenis (Dramat muzyczny w 3 aktach R. Statkowskiego), tamże 1904 nr 256; [Iwaszkiewicz J.] Ji, Muzyka, „Wiad. Liter.” 1924 nr 25, 1926 nr 6; Kleczyński J., Nowości muzyczne, „Bluszcz” 1894 nr 49; tenże, [Rec. Filenis], „Tyg. Ilustr.” 1904 nr 39; Maklakiewicz J., Pamięci Romana Statkowskiego, „Muzyka” 1935 nr 238; Michałowski, Opery pol.; Miller A., Z muzyki. Dramat muzyczny Romana Statkowskiego, „Przegl. Tyg.” 1904 nr 39; [Miller W.] Bojomir, Z muzyki. (Maria, opera w 3 aktach... Romana Statkowskiego w Teatrze Wielkim), „Prawda” 1906 nr 10; Noskowski Z., Filenis, dramat muzyczny w dwóch aktach Romana Statkowskiego, „Echo Muzycz.” 1904 nr 25–28; Plautus, Bohaterowie dnia. Roman Statkowski, „Niwa” 1898 nr 25; Reiss J., Statkowski, Melcer, Młynarski, Stojowski, W. 1949; Rutkowska A., Rola społeczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego i znaczenie jego działalności dla polskiej kultury muzycznej, W. 1971; Rytel P., Filenis, opera w 3 aktach Romana Statkowskiego, „Gaz. Poranna Warsz.” 1925 nr 297; Szczublewski J., Teatr Wielki w Warszawie 1833–1993, W. 1993; Szopski F., Dziesięciolecie śmierci Romana Statkowskiego, „Kur. Warsz.” 1935 nr 348; tenże, W rocznicę zgonu Romana Statkowskiego, tamże 1926 nr 316; Z dziejów polskiej kultury muzycznej, Kr. 1958; Zieziula G., Filenis albo dzieje londyńskiej „deweny” Romana Statkowskiego, „Ruch Muzycz.” 2004 nr 2; – Jarociński S., Z korespondencji Romana Statkowskiego (Materiały biograficzne), „Studia Muzykologiczne” T. 1: 1953 (fragmenty listów S-ego do Wilskiej); Szymanowski K., Korespondencja, Oprac. T. Chylińska, Kr. 1994 II 230–1; tenże, Pisma, Oprac. K. Michałowski, Kr. 1984 I 176–7; Wiłkomirski K., Wspomnienia, Kr. 1971; – „Tyg. Ilustr.” 1904 nr 46; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1925: „Muzyka” nr 11–12 (S. Niewiadomski, Szymanowski), „Przegl. Muzycz.” nr 21, 22 (H. Opieński), „Wiad. Liter.” nr 47; – B. Jag.: sygn. 7532 III T. 9 (listy S-ego do Stanisława Bursy z r. 1906), k. 303–4 (notka autobiogr.); B. Narod.: sygn. IV–10108(16), cztery listy S-ego do Aleksandra Dienheim-Szczawińskiego-Brochockiego z r. 1903; B. Warsz. Tow. Muzycz. w W.: sygn. III–10.216, Kurs historii muzyki, skrypt do wykładów S-ego z hist. muzyki w konserwatorium warsz. w l. 1909–10, rkp. powielony.
Barbara Chmara-Żaczkiewicz