Sanguszko Roman Władysław Stanisław Andrzej (1901–1984), ziemianin, hodowca koni arabskich, filantrop. Ur. 6 VII w Gumniskach koło Tarnowa, był synem Eustachego, namiestnika Galicji (zob.), i Konstancji z Zamoyskich (z Podzamcza), bratankiem Romana Damiana (zob.) i Pawła Romana (zob.). Długo oczekiwany przez swych rodziców, ojca stracił w trzecim roku życia; wychowywany był przez niecodziennie troskliwą matkę, która aż do jego pełnoletności sypiała z nim w tym samym pokoju. Wykształcenie odebrał tylko domowe, staranne, szkół żadnych nie ukończył.
Dziedziczył S. resztkę dawnej fortuny rodowej: po utracie 62 tys. ha dóbr na dawnym Wołyniu (Sławuta), zostały mu Gumniska (17 730 ha), do czego doszły – poprzez Rzewuskich – Podhorce (3 340 ha). Wśród pięciuset współczesnych sobie najbogatszych ziemian w Polsce znalazł się na miejscu trzydziestym (W. Roszkowski). Gumniskami – majątkiem uprzemysłowionym, zatrudniającym przeszło 3 tys. robotników – zarządzał osobiście. Zgodnie z tradycją sanguszkowską – niezwykle dbał o warunki bytowe swych oficjalistów. We wszystkich folwarkach były ochronki dla dzieci, jeden zaś z nich S. ofiarował na urządzenie przyszłej szkoły rolniczej; troszczył się o higienę wsi, wszędzie zakładał urządzenia kąpielowe i boiska sportowe; każdy ze służby dostawał emeryturę i teren pod budowę własnego domku (na co kredyty miał zapewnić Bank Rolny). W Tarnowie utrzymywał dwa zakłady dobroczynne: ochronkę dla dzieci i przytułek dla starców. Dwa folwarki pod budowę państwowej fabryki związków azotowych w Mościcach odstąpił za cenę wyznaczoną przez polski rząd; na podobnych warunkach sprzedawał konie, jeśli stroną nabywającą było państwo. Łożył wiele na odbudowę swego zamku w Podhorcach, chcąc mu przywrócić dawną świetność; miał tu powstać ośrodek historyków sztuki. W r. 1930 S. gościł w Gumniskach V Zjazd polskich muzeologów. Organizował (w Wierzchosławicach i w Podhorcach) kolonie letnie dla warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych.
S. był zapalonym automobilista i miał niemal kolekcję wspaniałych samochodów. Wchodził w skład pierwszego zarządu założonego w r. 1926 Krakowskiego Klubu Automobilowego. Ale ponad wszystko – znów idąc za głosem rodzinnych od pokoleń zamiłowań – kochał się od dzieciństwa w koniach arabskich. Ich stado w Gumniskach było słynne. Po zniszczeniach – spowodowanych pierwszą wojną światową – właśnie S. posiadał w swej stadninie najwięcej (8) klaczy czystej krwi. W r. 1927 powierzył prowadzenie stajni znakomitemu znawcy, Bogdanowi Ziętarskiemu. Finansował bardzo kosztowne jego wyjazdy w poszukiwaniu nowych koni dla Gumnisk. Był przed drugą wojną światową jedynym na świecie hodowcą sprowadzającym konie dla odświeżenia krwi – wprost z pustyni Arabii Saudyjskiej (A. Żółtowski). S. trafnie oceniał i akceptował propozycje Ziętarskiego, dzięki czemu zarówno stadnina, jak i stajnie rozwijały się doskonale, a hodowla przynosiła wysokie dochody. S. pozwalał innym hodowcom na korzystanie ze sprowadzonych oryginalnych arabów. W II t. „Polskiej księgi stadnej koni arabskich czystej krwi” (1938) wpisanych zostało 16 matek ze stada S-i.
W r. 1937 S. ożenił się z Wandą z Turzańskich, rozwiedzioną z Tadeuszem Krynickim, zmarłą 17 XII t. r. Z końcem czerwca 1939 H. B. Babson z Chicago, w przewidywaniu rychłego wybuchu długotrwałej wojny, ofiarował S-ce roczną gościnę dla gumniskich arabów, w którym to czasie właściciel mógłby coś postanowić o ich dalszym losie. Korespondencja toczyła się jeszcze w październiku 1939, adresowana już na Węgry, gdzie agresja niemiecka na Polskę zastała S-ę u księcia Beli Odescalchi. W latach wojny hodowlę koni w Gumniskach nadal prowadził Ziętarski. W urządzonych przez władze niemieckie wyścigach w r. 1942 i 1943 we Lwowie wzięła udział również stajnia «Gumniska», w obu razach stając na czele wygranych. Nic jednak nie miało uratować stada – najpierw z rąk Niemców, którzy je ewakuowali, później od skutków działań wojskowych na przełomie l. 1944/5.
Wojenny okres spędził S. w Rzymie, Paryżu, Nowym Jorku – nim ostatecznie zdecydował się na osiedlenie w Brazylii. Lubił poetów z grupy «Skamandra»; wspomina go Tuwim w „Kwiatach polskich” («I piłem mleko Niedźwiedzicy / Lub whisky z Leszkiem i Sanguszką»), przyjemność sprawiało mu towarzystwo Lechonia, zapraszanego na pogawędki. Materialnie był dostatnio niezależny, nie musiał wyprzedawać rzeczy bezcennych, których trochę uratował. Nową fortunę zapewnił mu niespodziewany spadek po drugiej żonie, poznanej już na emigracji, Germaine Mann, 1.v. Gontaut-Biron. Po rozwodzie zachowała ona sentyment do swego dawnego męża i przed śmiercią w r. 1967 zapisała mu cały posiadany znaczny majątek.
W São Paulo stał S. na czele wielu firm, jak: «Germaine Lucie Burchard», «Companhia Gerbur de Hotelaria», «Gerbur – Administracão de Bens, Comércio, Agricultura», «Rio Sangue – Colonizadora, Agricola e Pastoril» itd. Był też prezesem honorowym powstałego w r. 1955 Klubu «44», skupiającego głównie bardzo zamożną powojenną emigrację, korzystającego z lokalu udostępnionego przez S-ę. Założył «Socieda Sanguszko de Beneficienda». Jednym z głównych dobroczynnych darów tej fundacji stał się w São Paulo, przeznaczony dla Polaków, tzw. Dom Spokojnej Starości, otwarty 12 VII 1977. Dom ten pełnił też rolę miejsca różnych okolicznościowych spotkań Polonii, jak np. w r. 1980 zebrania polsko-węgierskiego, S. bowiem opowiadał się za jak najbliższą współpracą obydwu narodów.
Z funduszów osobistych, w których zarządzaniu pomagali mu Aleksander Czartoryski i adwokat Jan Litmanowicz, S. wspomagał polskie organizacje emigracyjne, jak Biblioteka Polska w Paryżu, Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie. Hojnym darem pozwolił przetrwać działającemu w Wielkiej Brytanii «Joseph Conrad Society». Nie zapominał o krewnych oraz dawnych znajomych w Polsce, jeśli byli w ciężkich warunkach, pomagając im regularnie i z wielką zawsze delikatnością; pamiętał też o dawnych oficjalistach (wśród obdarowywanych – w tym przypadku przysmakami – był nawet nie uznawany premier Józef Cyrankiewicz – jako syn pracownika zarządu dóbr gumniskich).
Pod koniec życia ta S-i potrzeba dawania wyraźnie się jeszcze nasiliła. Papieżowi Janowi Pawłowi II przekazał czternaście barokowych szat liturgicznych (1983) z zamku w Podhorcach. Kardynałowi Franciszkowi Macharskiemu darował (1981) dla Kurii Metropolitalnej Krakowskiej dom przylegający do pałacu biskupiego w Krakowie, przy ul. Franciszkańskiej 1. Do Muzeum w Wilanowie przesłał jedną ze słynnych jedwabnych kołder królowej Marysieńki Sobieskiej. S. zmarł 26 IX 1984 w São Paulo i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Legował znaczne uposażenia swym późniejszym towarzyszkom życia (z jedną z nich się podobno ożenił i rozwiódł).
Z pierwszej żony miał S. syna Piotra (1937–1989), żonatego z Claude Anne des Roys; z małżeństwa tego został syn Piotr, ur. 1973, ostatni obecnie potomek rodu.
Kossak W., Portret S-i jako 10-letniego chłopca na kucu Grażynka (olej., 1910), reprod. w: Olszański K., Wojciech Kossak, Wyd. 4, Wr. 1990; Madeyski A., Portret S-i (olej. na desce, w Biarritz 1916), reprod. w: Chrzanowska P., Sanguszkowie, Tarnów 1989; Krajewski M., Portret S-i (olej. oraz rys. ołówkiem) z r. 1920; Hohman H. (Heschel), Portret S-i (głowa, rzeźba w gipsie) – wszystkie w Muz. Okręgowym w Tarnowie; – Konarski S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958; Cmentarz Stary w Tarnowie. Przewodnik, Tarnów 1991 s. 66–7; – A. D., W Gumniskach, wzorowym folwarku, „Kur. Warsz.” 1937 nr 252, wyd. wieczorne; Borowicz T., Budujący przykład ofiarności emigracyjnego arystokraty, „Narodowiec” 1978 nr 163; Helman W., Organizacja polonijna w Brazylii, W. 1975 s. 36–7; Pruski W., Dwa wieki polskiej hodowli koni arabskich (1778–1978) i jej sukcesy na świecie, W. 1983 (fot.); tenże, Wyścigi i hodowla koni pełnej krwi oraz czystej krwi arabskiej w Polsce w latach 1918–1939, Wr. 1980; Roszkowski W., Gospodarcza rola większej własności ziemskiej w Polsce 1918–1939, W. 1986 s. 42, 297, 358; Stępniak S., Polak – Węgier dwa bratanki, „Lud” (Kurytyba) 1981 nr z 21 I; taż, Pożegnanie księcia, tamże 1984 nr z 16 X; Ziętarski B., Zadania hodowli konia arabskiego w świetle rodów i rodowodów jego ojczyzny (art. po polsku i po francusku), „Jeździec i Hodowca” 1933 nr 33 (na s. 681 fot.); – Chateaubriand B., Bem no centro de São Paulo mora um principe…, „Àrabe” 1982 nr 39 – A s. 90–4 (fot.); Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967, 1973, I, III; Tuwim J., Kwiaty polskie, W. 1949 s. 137; Żółtowski A., An Interview with Prince Roman Sanguszko, „Arabian Horse World” 1981 (September) s. 152– 61; – „Auto” 1928 nr 11 s. 541; „Kultura” 1984 nr 11 s. 134; – Nekrologi z r. 1984: „O Estado de S. Paulo” nr z 28 IX, „Tyg. Powsz.” nr 52/3; – Kopie listów S-i: do Jana Pawła II z 10 IX 1983, do kard. Macharskiego z 19 XI 1981 (oraz odpowiedzi arcybpa E. Martineza i kard. Macharskiego), do Andrzeja Żółtowskiego z 30 IX 1982; Kopie listów do S-i: Ludwika Dunina z 21 IV 1981 (polemika z książką W. Pruskiego „Wyścigi i hodowla koni…”), André Poniatowskiego z Paryża, Mariana Kukiela i Stanisława Leśniowskiego z Londynu (wszystkie w posiadaniu autora życiorysu); – Wycinki prasowe (pisma, w posiadaniu autora życiorysu); – List Stanisława Penara, konsula generalnego RP w São Paulo z 18 XI 1992 oraz nadesłane materiały; – Arch. Andrzeja Żółtowskiego z W.; – Informacje Elżbiety z Bispingów Mormar z Londynu, Andrzeja Żółtowskiego i Marii z Zamoyskich Zamoyskiej z W. oraz Tytusa Bispinga z Kr.; – Informacje Min. Spraw Zagranicznych (Zbigniew Lewicki).
Andrzej Biernacki