Spasowski Romuald Franciszek (1920–1995), dyplomata. Ur. 21 VIII w Warszawie, był synem Władysława (zob.) i Anny z Sumowskich, 2.v. Dryńskiej.

Ok. r. 1931 uczył się S. w gimnazjum w Milanówku, następnie w Prywatnym Liceum Męskim Zgromadzenia Kupców m. st. Warszawy w Warszawie. Świadectwo dojrzałości uzyskał 25 V 1939. Po wybuchu drugiej wojny światowej przedostał się do Lwowa. W listopadzie 1939 powrócił do Warszawy; podjął próbę przeprowadzenia ojca na tereny zajęte przez ZSRR, zakończyła się ona jednak niepowodzeniem. Od listopada 1939 do marca 1940 był laborantem w Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. Kolejna, również nieudana próba wyjazdu wraz z ojcem na wschód, tym razem uczyniona oficjalnie, za pośrednictwem sowieckiego przedstawicielstwa dyplomatycznego w Berlinie, zwróciła uwagę Gestapo; obaj Spasowscy byli na krótko aresztowani w lipcu 1940. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w czerwcu 1941, z obawy przed aresztowaniem, opuścili zajmowane mieszkanie w Warszawie. Przed śmiercią ojca w lipcu t.r. S. przysiągł mu dochować wierności idei komunizmu. Następnie, nadal czując się zagrożony, przeniósł się do Kociszewa pod Grójcem i od sierpnia do grudnia pracował jako nocny stróż. Powrócił stamtąd do Milanówka, gdzie mieszkała jego matka z ojczymem, Tadeuszem Dryńskim i zatrudnił się jako mechanik w prywatnym warsztacie; rozpoczął też naukę w zawodowej szkole rybackiej w Warszawie. W domu Dryńskich zetknął się S. z działaczami lewicowymi (m.in. Antoniną Sokolicz-Merklową) i dołączył do powstałej z ich inspiracji grupy konspiracyjnej «Młot i Sierp»; uczestniczył w organizowaniu pomocy dla inteligencji pochodzenia żydowskiego. W r. 1942 grupa ta, wraz ze środowiskiem «Proletariusz», skupionym wokół Alfreda Fiderkiewicza, utworzyły komórkę Polskiej Partii Robotniczej (PPR) – w swych późniejszych wspomnieniach S. twierdził, że nie należał do PPR w okresie okupacji. W r. 1944 wszedł w skład konspiracyjnej Miejskiej Rady Narodowej w Milanówku, utworzonej z polecenia PPR.

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, w styczniu 1945, został S. członkiem Komitetu Miejskiego PPR w Milanówku. Jako ochotnik zgłosił się do WP. Od 6 IV t.r. uczył się w Centralnej Szkole Oficerów Polityczno-Wychowawczych w Łodzi. Po jej ukończeniu 15 IX t.r. w stopniu podporucznika został skierowany do Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego (GZP-W) WP, gdzie był od 1 X t.r. instruktorem wydawnictw Wydz. Instruktorsko-Lektorskiego Oddziału Propagandy i Agitacji GZP-W; publikował na łamach czasopisma „Praca Polityczno-Wychowawcza w Wojsku”. Dn. 24 XII 1945 został mianowany porucznikiem. Od marca r.n. był członkiem polskiej Misji ds. Zbrodni Wojennych w Niemczech. Do Niemiec przybył 30 III i był w składzie tej części misji, która działała w strefie brytyjskiej i miała siedzibę w Bad Salzuflen. Awansowany 22 VII t.r. na kapitana, został 11 X zastępcą szefa Misji ds. Zbrodni Wojennych i kierownikiem jej oddziału w strefie brytyjskiej. Wykonywał również zadania wywiadowcze (obserwacja Brytyjskiej Armii Renu) na zlecenie attachés wojskowych Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie. Dn. 17 XII 1946 otrzymał awans na majora i od 1 IV r.n. pełnił obowiązki szefa Misji ds. Zbrodni na obszarze wszystkich stref okupacyjnych Niemiec. Dn. 1 VII przeszedł S. z dyspozycji GZP-W do dyspozycji Dep. Personalnego Min. Obrony Narodowej. Za zasługi przy ekstradycji zbrodniarzy wojennych z Niemiec został 12 VII odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. W opinii Wydz. Zagranicznego Komitetu Centralnego (KC) PPR napisano wówczas o S-m: «robi wrażenie uczciwego i oddanego naszego człowieka». Od 1 I 1948, pozostając nadal w Bad Salzuflen, był pracownikiem kontraktowym Polskiej Misji Wojskowej w Niemczech. Dn. 1 VIII t.r. mianowano go konsulem w Konsulacie Generalnym RP w Düsseldorfie (nadal z siedzibą w Bad Salzuflen). Od 15 XII 1948 był członkiem PZPR.

W kwietniu 1949 musiał S. opuścić Niemcy w obawie przed zdemaskowaniem. Na krótko przeniesiono go do Oddziału II (Wywiadu) Sztabu Generalnego WP, zaś 30 VI t.r. do Min. Spraw Zagranicznych (MSZ), gdzie w stopniu radcy był naczelnikiem Wydz. Niemieckiego II w Dep. IV (Niemcy, Austria). Formalne zwolnienie z wojska uzyskał 1 VIII 1949. W r.n. podjął studia na Wydz. Fizyki Uniw. Warsz., ale wkrótce je przerwał. Dn. 1 II 1951 został mianowany I sekretarzem Ambasady RP w Londynie (był nim do 20 VI 1953). We wniosku nominacyjnym ze stycznia 1951 minister spraw zagranicznych Stanisław Skrzeszewski dostrzegał u S-ego «mocny kręgosłup polityczny». Nadal był współpracownikiem Oddziału II Sztabu Generalnego, działając pod kierunkiem zastępcy szefa tego Oddziału płk. Stanisława Bielskiego. Dn. 21 VII 1953 powierzono S-emu po raz pierwszy kierownictwo placówki dyplomatycznej – został mianowany posłem PRL w Argentynie (listy uwierzytelniające złożył w Buenos Aires 17 IX t.r.). Na tym stanowisku pozostał do listopada 1954, formalnie – do 3 III 1955. Mianowany tegoż dnia ambasadorem w USA w miejsce Józefa Winiewicza, listy uwierzytelniające złożył w Waszyngtonie 5 V t.r. Z tytułu swej funkcji przedstawił 28 XI 1955 w Dep. Stanu USA stanowisko wobec statutu Międzynarodowej Agencji Atomowej, 6 VII 1956 złożył protest przeciw oświadczeniu Dep. Stanu w sprawie wydarzeń czerwcowych w Poznaniu, 16 VII t.r. protestował przeciw naruszaniu obszaru Polski przez samoloty amerykańskie, zaś 11 IX – przeciw wypuszczaniu balonów z ulotkami Radia «Wolna Europa». T.r. był członkiem delegacji polskiej na sesję Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ); reprezentował Polskę w Komisji Powierniczej ONZ. Na początku 1957 odbył, jedyną jak twierdził później, rozmowę z przedstawicielem amerykańskiej agencji wywiadowczej (CIA), co zataił przed władzami PRL. Z placówki waszyngtońskiej został odwołany 24 V 1961. Od 1 VIII t.r. do 18 XII 1963 był dyrektorem Dep. V (niesocjalistyczne kraje Afryki i Azji) MSZ. Mianowany 30 IX 1961 ambasadorem ad personam, reprezentował PRL na obchodach pierwszej rocznicy niepodległości Górnej Wolty w Wagadugu (9–11 XII t.r.). Prawdopodobnie w tym samym miesiącu był po raz pierwszy w Moskwie na konsultacjach w radzieckim MSZ. Kryzys w małżeństwie S-ego był ważnym motywem decyzji ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego, by wysłać go 18 XII 1963 do Sajgonu jako przedstawiciela PRL w Międzynarodowej Komisji Kontroli i Nadzoru w randze ambasadora ad personam. Po powrocie do Warszawy został S. ponownie 1 XI 1964 dyrektorem Dep. V. Dn. 19 IV 1966 awansował na podpułkownika rezerwy. Dn. 31 XII t.r. Rada Państwa mianowała S-ego ambasadorem w Indiach. W toku rozpatrywania kandydatury S-ego na to stanowisko, Biuro Spraw Kadrowych KC PZPR stwierdziło załagodzenie jego konfliktu małżeńskiego. Listy uwierzytelniające złożył w Delhi 25 IV 1967. W marcu 1968, na żądanie Komitetu Zakładowego PZPR w MSZ, przesłał swą opinię o ówczesnym wiceministrze spraw zagranicznych Marianie Naszkowskim, w której zarzucił mu poufne uzgadniania z dyplomatami izraelskimi komunikatu polsko-egipskiego podczas wizyty przewodniczącego Rady Państwa Edwarda Ochaba w Egipcie (1965); zarzut ten posłużył do uzasadnienia dymisji Naszkowskiego. Realizował ówczesne wytyczne polityki kadrowej, eliminując z ambasady pracowników żydowskiego pochodzenia lub podejrzanych o takowe. Pozostając na placówce w Delhi był jednocześnie od r. 1967 ambasadorem w Sri-Lance (od 13 IV, listy uwierzytelniające złożył 8 I 1968) i w Nepalu (od 3 X, listy złożył 12 X 1968), a także pierwszym ambasadorem Polski w Singapurze (od 29 X 1969, listy złożył 2 I 1970). Ze wszystkich tych placówek odwołano go 8 IX 1971; faktycznie powrócił do kraju 19 XII 1970.

Po powrocie został S. p.o. dyrektorem Dep. II (kraje Azji, Australia, Nowa Zelandia, Oceania) MSZ, a od 1 III 1971 dyrektorem tego Departamentu. W dn. 20–26 IV 1971 uczestniczył w podróży delegacji polskiego MSZ do Japonii i Australii, w Sydney przygotowywał (2–9 V) nawiązanie polsko-australijskich stosunków dyplomatycznych. Z kolei w Wellington (Nowa Zelandia) rozmawiał (8–9 V) o polsko-nowozelandzkich stosunkach gospodarczych. Z inicjatywy ministra spraw zagranicznych Stefana Olszowskiego i sekretarza KC PZPR Franciszka Szlachcica został 19 I 1972 podsekretarzem stanu w MSZ (był nim do 3 II 1978). Odpowiedzialny był za sprawy dotyczące obu Ameryk, krajów Afryki i niesocjalistycznej części Azji. Z tytułu swej funkcji uczestniczył w obradach Polsko-Amerykańskiej Komisji ds. Handlu. Zarządzeniem nr 5 Rady Ministrów z 11 I 1974 mianowany został pełnomocnikiem rządu ds. osób, które w związku z przewrotem w Chile (1973) uzyskały azyl w PRL (funkcję tę sprawował formalnie do 28 III 1978). W r. 1975 został delegatem na VII Zjazd PZPR, na którym wybrano go do Centralnej Komisji Rewizyjnej PZPR (był jej członkiem do 15 II 1980). W r. 1977 po raz drugi wysłano go na stanowisko ambasadora w Waszyngtonie (zatwierdzony przez Biuro Polityczne KC PZPR 27 IX, mianowany 1 XII, przybył do Waszyngtonu 2 III 1978, listy uwierzytelniające złożył 7 IV t.r.). Z uwagi na ówczesne trudności gospodarcze Polski, wiele energii poświęcał przekonywaniu strony amerykańskiej, by udzieliła Polsce pomocy i wyraziła zgodę na dostawy, na zasadach kredytowych, żywności, a także nowoczesnych wyrobów przemysłowych. Uczestniczył w Warszawie w II Krajowej Konferencji PZPR (9–10 I 1979) i w VIII Zjeździe PZPR (11–15 II 1980). W końcu grudnia 1980, podczas podróży na konsultacje w Warszawie, zatrzymał się z własnej i żony inicjatywy w Rzymie, w tajemnicy przed władzami PRL został przyjęty przez papieża Jana Pawła II i przedstawił się mu jako człowiek, który zerwał z komunizmem. Na początku stycznia 1981 odbył spotkania z I sekretarzem KC PZPR Stanisławem Kanią, premierem Józefem Pińkowskim, sekretarzem KC PZPR S. Olszowskim, prezesem Najwyższej Izby Kontroli Mieczysławem Moczarem. Był to ostatni jego pobyt w kraju.

Po ogłoszeniu 13 XII 1981 stanu wojennego w Polsce, S. zdecydował się 19 XII t.r. opuścić na znak protestu zajmowane stanowisko i poprosił o azyl polityczny w USA. Dn. 20 XII t.r. przedstawił publicznie wobec przedstawicieli środków masowego przekazu oświadczenie potępiające stan wojenny. Dwa dni potem został przyjęty wraz z żoną przez prezydenta USA Ronalda Reagana w Białym Domu; w wygłoszonym 23 XII przemówieniu do narodu prezydent wspomniał to spotkanie. Reagan był też m.in. inicjatorem programu telewizyjnego «Aby Polska była Polską» z udziałem S-ego, transmitowanego w wielu krajach niekomunistycznych 26 I 1982, zdecydowanie krytykującego stan wojenny. Pierwszy oficjalny komunikat ogłoszony w Warszawie 21 XII 1981 w sprawie S-ego informował jedynie, że «wyjaśniane są wszystkie okoliczności tej decyzji», tj. prośby S-ego o azyl, oraz stwierdzał, że S. «od pewnego czasu cierpiał na okresowe stany depresji, w związku z tym został odwołany do kraju». Wg wspomnień S-ego minister spraw zagranicznych PRL Józef Czyrek miał przesłać do Dep. Stanu USA oświadczenie, w którym czyn S-ego określił jako chęć pozostania w USA za wszelką cenę (z uwagi na przewidywane odwołanie z placówki), oraz potępił go jako zdrajcę. J. Czyrek zaprzeczył, że takie oświadczenie złożył. Kolejny komunikat ogłoszony w Warszawie 22 XII 1981 informował, z powołaniem się na artykuły 122 i 130 kodeksu karnego, że MSZ wystąpiło 21 XII do naczelnego prokuratora wojskowego o wszczęcie postępowania karnego, zaś komunikat z 28 XII t.r. podał wiadomość o «zabezpieczeniu» majątku S-ego. W marcu 1982 prasa amerykańska doniosła o stanie wysokiej depresji S-ego ukrywanego przez amerykańskie służby bezpieczeństwa. Dn. 28 VIII t.r. Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego (SWOW) skazał S-ego zaocznie na 15 lat więzienia, 10 lat pozbawienia praw publicznych oraz konfiskatę mienia w całości, zarzucając mu zdradę dyplomatyczną i wyrządzenie szkody interesom politycznym i gospodarczym PRL. Izba Wojskowa Sądu Najwyższego (IWSN) 4 X 1982 wyrok ten zaostrzyła, uznając go dodatkowo winnym działalności na rzecz służb specjalnych USA, i skazała zaocznie na karę śmierci oraz pozbawienie praw publicznych na zawsze. Uchwałą z 10 III 1983 Rada Państwa postanowiła nie skorzystać z prawa łaski względem skazanego, 30 X 1985 pozbawiła go obywatelstwa polskiego.

W l.n. jeździł S. z wykładami o sytuacji w Polsce do różnych miast amerykańskich. Wg relacji rodziny, agenci służb specjalnych PRL grozili jemu i jego rodzinie. Dn. 9 IV przyjął chrzest jako katolik z rąk kard. Jana Króla; przybrał wówczas imię Franciszek. Rozpoczął też spisywanie wspomnień, w których deklarował się jako antykomunista. Ich obszerny tom ukazał się w r. 1986 w tłumaczeniu L. Richard pod tytułem The Liberation of One (San Diego–New York–London). Wyszły one również w tłumaczeniu na język francuski (J’ai conquis ma liberté, tłum. M. Véron, Paris 1987) i na język niemiecki (Abschied von Warschau aus dem Amerika, tłum. G. Panske, K. Budziński, Bergisch-Gladbach 1987). Uzyskana od rządu amerykańskiego emerytura pozwoliła mu na zadowalającą egzystencję. Od ok. r. 1983 mieszkał S. w Oakton w stanie Wirginia. Po przemianach ustrojowych w Polsce, SWOW 20 II 1990 na skutek rewizji nadzwyczajnej wniesionej przez ministra sprawiedliwości Aleksandra Bentkowskiego, zmienił S-emu karę z r. 1982 na 25 lat pozbawienia wolności oraz 10 lat pozbawienia praw publicznych. Kolejna rewizja Bentkowskiego (maj t.r) doprowadziła do uniewinnienia S-ego przez IWSN (26 XI t.r.). W r. 1993 otrzymał S. obywatelstwo amerykańskie. Dopiero w lutym t.r. wskutek starań córki, prezydent Lech Wałęsa przywrócił mu obywatelstwo polskie. Do śmierci nie uzyskał S. zwrotu skonfiskowanego majątku. Do kraju już nie wrócił. W USA stworzył fundację swego imienia dla pomocy młodym Polakom studiującym na amerykańskich uniwersytetach zagadnienia etyki i moralności w życiu publicznym. Zmarł na raka 9 VIII 1995 w Oakton i tam został pochowany. Odznaczony był m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1946), Krzyżem Oficerskim (1955) i Komandorskim (1974) Orderu Odrodzenia Polski oraz (kwiecień 1961) Orderem Sztandaru Pracy II kl. Papiery S-ego zostały przekazane do Inst. Hoovera w Stanford.

Od 19 XI 1944 był S. żonaty z Wandą z Sikorskich, kuzynką gen. Władysława Sikorskiego (zob.), mieszkającą po śmierci męża nadal w Oakton. Z tego związku pochodziły dzieci: Maria (ur. 1946), z zawodu filolog, zamężna za Andrzejem Grochulskim, zamieszkała w Warszawie, i Władysław (ur. 1951, popełnił samobójstwo w Indiach w r. 1970).

Baliszewski D., Kunert A. K., Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, W. 1999 I; – Eisler J., Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, W. 1991; Hetnal A. A., From Communism to Defection, from Atheism to Catholicism. The Life and Career of Former Ambassador Romuald Spasowski in Pre-Jaruzelski Poland, „Ukrainian Quarterly” Vol. 46: 1990 no. 2 s. 172–88; Jurczenko I., Ambasador, „Prawo i Życie” 1990 nr 23–24; Kołodziejczyk A., Milanówek w okresie wojny i okupacji, 1939–1945, w: Zarys dziejów Milanówka, Milanówek 1995 s. 94–5; Krzak M., Ignorowane wyroki, „Tyg. Solidarność” 1999 nr 9; Reszka P., Zdrajcy są bezdomni, „Rzeczpospolita” 1998 nr 7; Warszawa – Lewa Podmiejska. Z walk PPR, GL–AL, Red. B. Dymek, W. 1971; Wiergowska D., Skończyłem ze zdradą i fałszem, „Życie Warszawy” 1995 nr 253 dod. niedzielny; – Who’s who in the Socialist Countries, New York–München 1978; Who’s who in the Socialist Countries of Europe, München 1989 III; – Marzec 68. Między tragedią a podłością, W. 1998; Pienkos D. E., For Your Freedom Trough Ours. Polish American Efforts on Poland’s Behalf, 1863–1991, New York 1991 (przemówienie R. Reagana); [Urban J.], Alfabet Urbana, W. 1990 s. 173–4; Winiewicz J., Co pamiętam z długiej drogi życia, P. 1985; – „Dzien. Urzęd. MSZ” 1948 nr 9, 1949 nr 4; „Newsweek” 1982 nr 10; „Trybuna” 1990 nr 78; „Tryb. Ludu” 1961 nr 280, 1963 nr 326, 1965 nr 332, 1978 nr 28, 1981 nr 299–300, 303, 1982 nr 10; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1995: „Gaz. Wyborcza” nr 186, 188, „Kultura” nr 9, „Trybuna” nr 186, „Więź” nr 10, „Życie Warszawy” nr 221, 240, 353; – Ambasada w Waszyngtonie: spisy 24/82, 25/82, 47/84, 49/84 (raporty polityczne S-ego z USA 1978–81); AAN: Centralna Kartoteka, teczka 8343 (S.); Arch. MSZ w W.: zespół 9 wiązka 28 t. 348 k. 80–126 (raporty polityczne S-ego z Argentyny), zespół 9 wiązka 106 t. 1716 k. 83, t. 1717 k. 1, 12–13, 20, 31–32, [zespół] wiązka 43 t. 571 k. 105–112 (raport polityczny S-ego z USA), zespół 16 wiązka 4 t. 61 (akredytacja S-ego w Argentynie), Akta Dep. V MSZ, spis 24/73 k. 3; Arch. PZPR: sygn. 237/XXIII/2; CAW: Rozkazy personalne ministra obrony narodowej 1945–49; MSZ Biuro Kadr: Teczka personalna S-ego (autorowi udostępniono tylko wyciąg); – Kochański A., Polska 1944–1991. Informator historyczny, z. III–IV (mszp. w posiadaniu autora); – Relacje Józefa Czyrka, Wojciecha Jaruzelskiego, Stanisława Pawliszewskiego i córki S-ego, Marii Spasowskiej-Grochulskiej (w jej posiadaniu pisemna relacja Wandy Spasowskiej o mężu oraz teksty rewizji nadzwycz. z 10 V 1990 i wyroku IWSN z 26 XI t.r.) – wszyscy z W.

Aleksander Kochański