Stanisławski Ryszard Marian (1921–2000), historyk i krytyk sztuki, dyrektor Muzeum Sztuki w Łodzi.
Ur. 20 I w Sompolnie na Pojezierzu Kujawskim, był najstarszym z czworga dzieci Romualda, właściciela dużego gospodarstwa rolnego i mleczarni, oraz Marii ze Stanisławskich, nauczycielki.
Wychowany w duchu religijnym S. był członkiem Sodalicji Mariańskiej. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Sompolnie uczęszczał do Gimnazjum Ziemi Kujawskiej we Włocławku. Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej powrócił do Sompolna, gdzie do r. 1945 pracował w elektrowni. T.r. zdał maturę w liceum ogólnokształcącym w Kole. Po krótkim pobycie w Warszawie i Wrocławiu wyjechał nielegalnie za granicę i osiadł we Francji. Po studium przygotowawczym w zakresie języka i cywilizacji francuskiej, w l. 1948–51 studiował najpierw matematykę, a następnie historię sztuki na Uniw. Paryskim i w École du Louvre. We Francji obracał się w kręgu polskich studentów, a pod wpływem środowisk lewicowych zmienił dotychczasowe poglądy. Był członkiem Związku Młodzieży Polskiej «Grunwald» (1949–50), zaś po jego rozwiązaniu przez władze francuskie należał w l. 1950–1 do Francuskiej Partii Komunistycznej. Związał się uczuciowo z Aliną Szapocznikow, studentką École Supérieure des Beaux-Arts. W r. 1950 odbyli wspólną podróż po Francji szlakiem muzeów i zabytków, w czasie której poznali m.in. Pabla Picassa. W lutym 1951, po apelu ambasadora Jerzego Putramenta wzywającego studentów polskich do powrotu do kraju, wrócił do Polski.
Od r. 1951 studiował S. historię sztuki na Wydz. Historycznym Uniw. Warsz., gdzie na podstawie pracy o współczesnym malarstwie francuskim, napisanej pod kierunkiem Juliusza Starzyńskiego, uzyskał w r. 1952 tytuł magistra historii sztuki. Od 11 IV 1951 do 1 II 1956 był zatrudniony na stanowisku starszego asystenta w Zakł. Teorii Sztuki Państw. Inst. Sztuki (PIS) w Warszawie. Następnie objął także stanowisko zastępcy redaktora naczelnego „Przeglądu Artystycznego”. W latach pracy w PIS nawiązał liczne kontakty ze środowiskiem historyków sztuki, trwające przez całe życie, zaprzyjaźnił się m.in. z Mieczysławem Porębskim. Dn. 1 IV 1955, decyzją ministra Kultury i Sztuki Włodzimierza Sokorskiego, został przeniesiony służbowo na stanowisko zastępcy dyrektora ds. wystaw i wydawnictw poglądowych w Centralnym Zarządzie Sztuk Plastycznych i Wystaw Min. Kultury i Sztuki. Rola urzędnika nie przyniosła jednak S-emu satysfakcji i 30 VI 1957 zakończył pracę w ministerstwie. T.r. wstąpił do PZPR, pozostając w jej szeregach do rozwiązania partii w r. 1990.
Po odejściu z ministerstwa S. był w l. 1957–65 przewodniczącym zespołu rzeczoznawców ds. architektoniczno-plastycznych Międzynarodowych Targów Poznańskich, a w l. 1960–5 stałym rzeczoznawcą w Biurze Handlu Zagranicznego «DESA» w Warszawie. Działając jako niezależny krytyk publikował artykuły, głównie o sztuce XX w., na łamach prasy kulturalnej. Był organizatorem i komisarzem licznych wystaw oraz autorem wielu wstępów do katalogów. W kraju zorganizował m.in. wystawy: „Metafory” (W., Sopot, 1962) oraz cykl „Porównania” (Sopot, od r. 1962), mający istotne znaczenie dla określenia obrazu najnowszej sztuki polskiej, za granicą zaś współdziałał przy ekspozycjach: „10 malarzy polskich” (Bruksela, Liège, 1956), „Marek Włodarski” (Wenecja 1956), „Polskie malarstwo XX w.” (Wenecja, Genewa, 1959), „Stefan Gierowski” (Paryż 1961), „Współczesna sztuka polska” (Bochum, Kassel, 1964), „21 malarzy polskich” (Nowy Jork 1965), „37 malarzy polskich” (Tel Awiw 1965). Wielokrotnie organizował udział Polski w Biennale w São Paulo (1961, 1963, 1965, 1969). Zajmował się także pracą pedagogiczną i odczytową: w r. 1956 prowadził wykłady z historii sztuki dla pracowników służby dyplomatycznej, a w r. 1960 wykłady z historii sztuki XX w. w Wojskowej Akad. Politycznej w Warszawie. Odbyte w tym okresie liczne podróże zagraniczne pozwoliły mu na zapoznanie się z międzynarodową sztuką współczesną oraz organizacją muzealnictwa.
Od r. 1966 kierował S. przez 25 lat jednym z pierwszych w świecie muzeów sztuki awangardowej, Muz. Sztuki w Łodzi. Po śmierci dotychczasowego dyrektora Mariana Minicha (6 VII 1965) grupa artystów łódzkich ze Stanisławem Fijałkowskim, za radą nestora polskiej awangardy Henryka Stażewskiego, wysunęła kandydaturę S-ego, która uzyskała aprobatę władz administracyjnych i partyjnych. Dn. 10 I t.r. S. objął stanowisko dyrektora. W swym programie nawiązywał do tradycji Przecława Smolika i Władysława Strzemińskiego, zmodyfikowanej przez Minicha, wnosił jednak także własne, oryginalne idee. Przeprowadził zasadniczą przebudowę struktury organizacyjnej muzeum, tworząc nowe działy i rozbudowując stare. Kierował się zawsze, jak to sam określił, koncepcją «muzeum jako instrumentu krytycznego». Doprowadził do konkursu na nowy obiekt godny rangi zbiorów, ale względy finansowe uniemożliwiły realizację jego budowy. Dopiero w r. 1992 w odrestaurowanej łódzkiej willi Edwarda Herbsta z r. 1872 otwarto nowy oddział muzeum: Rezydencja Księży Młyn, poświęcony kulturze XIX w. W pierwszej urządzonej przez siebie stałej wystawie (1966) dokonał S. zasadniczych zmian. Usunął wszystkie kopie i reprodukcje, a pokazał przykłady doświadczeń i eksperymentów artystycznych lat ostatnich. Od tej linii nie odstąpił nigdy, zapewniając swej placówce charakter «muzeum żywego». Działalność wystawiennicza, prezentująca zarówno sztukę polską jak i obcą, pozwalała na harmonijne uzupełnianie zbiorów, przede wszystkim o dzieła klasyków awangardy, m.in. Stażewskiego, Włodarskiego i Tadeusza Wojciechowskiego, także Tytusa Czyżewskiego. Kolekcję ekspresjonizmu niemieckiego wzbogacono obrazem L. Feiningera „Młyn” oraz rzeźbami K. Kollwitz i E. Barlacha, jak również zbiorem rysunków i grafik z tego okresu. W Paryżu u marszanda D. Kahnweilera nabył S. dwa obrazy A. Massona, gwasz F. Légera i rysunek kredką Picassa.
S. gromadził głównie zbiory sztuki współczesnej, nie ukrywał zamiłowania do nurtów racjonalistycznych wywodzących się z tradycji konstruktywizmu, do sztuki abstrakcyjnej i konceptualnej, ale kompletował także dzieła metaforyczne, z dużym ładunkiem ekspresji, sięgał do prac hiperrealistycznych. Wiele z nich udało mu się pozyskać dzięki darom artystów i kolekcjonerów, m.in. Mateusza Bronisława Grabowskiego, właściciela «Grabowski Gallery» w Londynie, który w r. 1973 przekazał łódzkiemu muzeum 239 dzieł, głównie młodej sztuki brytyjskiej l. sześćdziesiątych, przedstawicieli pop-artu i op-artu (D. Boshier, S. Blow, M. Kidner, B. Riley, M. Sandle). W r. 1981 nastąpił słynny „Polentransport 1981”; wybitny artysta niemiecki Beuys, pod wrażeniem «Solidarności», postanowił ofiarować Polsce za pośrednictwem łódzkiego muzeum część swego «archiwum artystycznego» liczącą 700 obiektów, zarówno klasycznych dzieł sztuki, jak i prac konceptualnych. W r.n. Franciszka i Stefan Themersonowie przekazali muzeum wszystkie prace ze swojej wystawy czasowej. W r. 1983 z inicjatywy Stażewskiego, Anki Ptaszkowskiej i P. Hultena doszło do wymiany między artystami polskimi i amerykańskimi. Polacy ofiarowali prace nowo powstającemu Museum of Contemporary Art w Los Angeles, Amerykanie zaś przekazali swe dzieła Muz. Sztuki w Łodzi. W ten sposób w kierowanym przez S-ego muzeum znalazły się prace takich artystów jak: S. Francis, T. Allen, J. Baldessari, Christo, Dan Graham, B. Kasten, Les Levine, P. Sharits, L. Weiner, K. Sonnier. Polityka gromadzenia zbiorów pozwoliła na zachowanie przez muzeum charakteru instytucji otwartej na poszukiwania i eksperymenty, niestawiającej ograniczeń geograficznych.
S. zorganizował ok. dwieście wystaw czasowych, przede wszystkim sztuki XX wieku, we współpracy z całym zespołem muzealnym. Były to wystawy historycznej awangardy: „Jindřich Štyrsky” (1969), „Grupa a.r. Dokumenty” (1971), „Otto Gutfreund” (1971), „Karol Hiller” (1976), „Hannah Hoch” (1976), „Stefan i Franciszka Themersonowie” (1981), „Jankiel Adler” ( 1986), „Hans Arp” ( 1989), wystawy współczesnych artystów polskich: „Henryk Stażewski” ( 1969), „Roman Cieślewicz” ( 1971 ), „Tadeusz Kulisiewicz” (1973), „Warsztat Formy Filmowej” (1973), „Tadeusz Kantor” (1975, 1986), „Alina Szapocznikow” (1975), „Marek Chlanda” (1985), „Tomasz Ciecierski” (1990), „Magdalena Abakanowicz” (1991), oraz wystawy współczesnych artystów obcych: „Michel Seuphor” (1967), „Grupa N” (1967), „Wifredo Lam” (1968), „Alain Jacquet” (1968), „Jasper Johns” (1970), „François Morellet” (1973), „Robert Rauschenberg” (1973), „Stanislav Kolibal” (1974), „Günther Uecker” (1974, 1989), „Pablo Picasso” (1980), „Derek Boshier” (1981), „Joseph Beuys. Polentransport 1981” (1990), „Emilio Vedova” (1990), „Daniel Buren” (1990). Był też S. popularyzatorem współczesnej sztuki polskiej poza granicami kraju. Początkiem tych działań była wystawa „Peinture moderne polonaise. Sources et recherches” w Muzeum Galliera w Paryżu, typowy dla S-ego pokaz łączący klasykę awangardy z poszukiwaniami najnowszymi. W r. 1972 w Edynburgu, w galerii Richarda Demarco, w ramach festiwalu edynburskiego, urządzono wystawę „Atelier 72” z dużym zespołem prac artystów polskich. Wielkim sukcesem była wystawa „Konstruktywizm polski 1923–1936”, pokazana najpierw w Folkwang Museum w Essen i w Kröller-Müller Museum w Otterlo, następnie m.in. w Museum of Modern Art w Nowym Jorku, Detroit, Buffalo, Montrealu, Rzymie, Genui, Wenecji, Belgradzie, Zagrzebiu, Oxfordzie, Cambridge, Budapeszcie oraz w Danii i Norwegii. Wystawa ta wprowadziła na stałe polski konstruktywizm do sztuki światowej, zaś jej katalog stał się podstawowym źródłem informacji dla cudzoziemców. S. prezentował za granicą wystawy monograficzne Stażewskiego, Strzemińskiego, Kantora, Szapocznikow, Stanisława Ignacego Witkiewicza. Niezwykle ciekawe było zestawienie dzieł Witkacego z twórczością jego poprzedników na wystawie „Hommage à Witkiewicz” w Düsseldorfie w r. 1980. Ważnym osiągnięciem była wystawa „L’avanguardia polacca 1910–1978” zorganizowana w r. 1979 w Rzymie, Genui i Wenecji; obejmowała ona twórczość Witkacego, polski konstruktywizm, nowsze prace Stażewskiego oraz artystów współczesnych ze zbiorów muzeum. Dużym osiągnięciem podsumowującym działalność S-ego była wystawa „Présences polonaises. L’art vivant autour du musée de Lodz” w paryskim Centre Georges Pompidou (1983). Podobnie jak wystawa włoska, składała się ona z trzech części: Witkiewicz, konstruktywizm i współcześni. Dział ostatni, oprócz sztuk plastycznych, ukazywał w szerokim wyborze literaturę, teatr, muzykę i kino eksperymentalne. Z późniejszych ekspozycji należy wymienić wystawę kolekcji a.r. w Rolandseck oraz „Vision and Unity” w Appeldoorn. Wszystkim wystawom, krajowym i zagranicznym, towarzyszyły katalogi, napisane przez pracowników muzeum i zaproszonych specjalistów.
S. organizował sesje naukowe, m.in. w r. 1972 kolokwium Comité International pour les Musées et Collections d’Art Moderne (CIMAM; w wersji angielskiej International Council of Museums ), odbywające się w Warszawie, Łodzi i Krakowie pt. „Muzeum i artysta”, z udziałem specjalistów z całego świata. Za zgodą władz łódzkich pozostawał S. na stanowisku dyrektora także po osiągnięciu wieku emerytalnego. W r. 1991 z okazji jubileuszu siedemdziesięciolecia urodzin i dwudziestopięciolecia pracy w Muzeum otrzymał w darze księgę pamiątkową „Miejsce sztuki. Museum – Theatrum Sapientiae, Theatrum Animabile” z tekstami zarówno polskich jak i obcych muzealników i krytyków. Również z tej okazji wielu artystów ofiarowało S-emu swe prace, które jubilat przekazał muzeum. Dn. 30 VI 1991 przeszedł S. na emeryturę, rekomendując na swego następcę Jaromira Jedlińskiego. Pozostał przez pewien czas związany z muzeum, pełniąc funkcję głównego specjalisty ds. programowo-artystycznych w wymiarze 1/5 etatu. W l. 1991–4 wraz z Ch. Brockhausem zrealizował wystawę „Europa Europa. Das Jahrhundert der Avantgarde in Mittel- und Osteuropa” w Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland w Bonn.
S. był jedną z głównych postaci muzealnictwa sztuki nowoczesnej w świecie, jednym z krytyków-ekspertów. W l. 1975–80 pełnił przez dwie kadencje funkcję wiceprezesa CIMAM (ICOM). Był współzałożycielem (1949) i członkiem Association Internationale des Critiques d’Art (AICA), członkiem korespondentem Royal Academy of Arts w Londynie, członkiem honorowym International Council of The Museum of Modern Art w Nowym Jorku, członkiem redakcji pisma „Leonardo”, członkiem Rady Administracyjnej Galerie Nationale du Jeu de Paume w Paryżu, Rady Kultury przy Premierze RP, Rady Muzeów przy Ministrze Kultury i Sztuki, Stow. Historyków Sztuki. Zasiadał w jury biennale w São Paulo, Krakowie, Lublanie, Wenecji, Tokio, wystawy „Documenta” w Kassel. Do końca życia był przewodniczącym Rady Muz. Sztuki w Łodzi. Ostatnie lata spędził w Warszawie w zbudowanym przez siebie domu, trapiony nieuleczalną chorobą. Wrócił do religii katolickiej, kontaktując się zwłaszcza z warszawskimi dominikanami. Zmarł 28 XI 2000, pochowany został na Starym Cmentarzu Służewskim w Warszawie. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, tytułem «Zasłużony dla Republiki Czechosłowackiej», francuskim Krzyżem Oficerskim Orderu Sztuki i Literatury oraz Legią Honorową.
S. był trzykrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Barbarą z Nowowiejskich (1920–1988), miał córkę Ewę (ur. 1945), zamężną Konstańską, prawniczkę i redaktorkę wydawnictw. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w r. 1952. T.r. ożenił się z Aliną Szapocznikow (1926–1973), rzeźbiarką, z którą adoptował syna Piotra (ur. 1952), architekta, mieszkającego w Paryżu. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w r. 1958. Trzecie małżeństwo zawarł wr. 1966 z Urszulą Czartoryską (1934–1998), historykiem i krytykiem sztuki, autorką prac z historii sztuki i historii fotografii, później starszym kustoszem oraz twórczynią działu fotografii i technik wizualnych Muz. Sztuki w Łodzi; z małżeństwa tego pozostawił córkę Olgę Marię (ur. 1967), pisarkę i publicystkę.
Fot. w Muz. Sztuki w Ł., Zbiory Specjalne Działu Dok. Nauk.; – Alina Szapocznikow 1926–1973, W. 1998; L’avanguardia polacca 1910–1978, Milano 1978; Jedliński J., Das Muzeum Sztuki in Lodz. Eine Frage der Identität, w: Polnische Avantgarde 1930–1990, Berlin 1992; Kolekcja sztuki XX w. w Muzeum Sztuki w Łodzi, W. 1991; Muzeum Sztuki w Łodzi, Collection – Documentation – Actualité, Lyon 1992; Peinture moderne polonaise. Sources et recherches, Paris 1968; – Bogucki J., O odnowionej tradycji, „Kultura” 1967 nr 6; Kantor T., Refleksje o muzeum nowoczesnym, „Współczesność” 1967 nr 3; Ojrzyński J., Historia Muzeum Sztuki w Łodzi, w: Muzeum Sztuki w Łodzi, Ł. 1998 s. 23–36; Pol. życie artyst. w l. 1945–1960, (fot.); Restany P., La Museé d’Art de Lodz. L’index d’un humanisme sans frontiére, „Domus” 1968 nr 461; Stajuda J., Gibraltar, „Współczesność” 1967 nr 2; – Ładnowska J., Ryszard Stanisławski (1922–2002), „Muzealnictwo” T. 43: 2002; Pomian K., Oświecony entuzjasta, „Gaz. Wyborcza” 2000 nr 294; Porębski M., Ryszard: po śmierci Ryszarda Stanisławskiego, „Tyg. Powsz.” 2000 nr 51; – Arch. i Zbiory Specjalne Działu Dok. Nauk. Muz. Sztuki w Ł.: Akta i dok. z l. 1966–2000; IS PAN: Papiery osobiste S-ego; – Informacje córki S-ego, Ewy Konstańskiej z W.; Wspomnienia Jacka Ojrzyńskiego z Ł.
Jacek Ojrzyński