Kmicic Samuel h. Radzic odm. (zm. 1692), strażnik w. lit. i pułkownik wojsk lit. Synowiec Mikołaja, poety jezuickiego, pochodził z mało zamożnej rodziny szlachty orszańskiej. W r. 1655 K., już wówczas porucznik wojsk lit., był współtwórcą konfederacji wojskowej zawiązanej (23 VIII) na granicy pruskiej w Wierzbołowie, która wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi Januszowi Radziwiłłowi. Następnie stanął na czele poselstwa wojska litewskiego, wysłanego do króla, od którego (8 IX 1655) uzyskano obietnicę oddania wojsku dóbr po zdrajcy Radziwille. Po powrocie z poselstwa K. natychmiast przystąpił do zajmowania dóbr Radziwiłła i do ich rabunku. Hetman, u którego K. i Kotowski cieszyli się opinią największych pijaków, chciał ich podstępem wytruć winem. W końcu września K. przebywał w Kamieńcu litewskim, gdzie uczestniczył w rozmowach prowadzonych z posłem moskiewskim, Teodorem Michajłowiczem Bolszim Rtiszczewym. Dn. 28 XII 1655 r. przystąpił do konfederacji zawiązanej w Tyszowcach. Był jednym z komisarzy, wyznaczonych przez wojsko litewskie, do przejęcia na rzecz wojska dóbr księcia Janusza Radziwiłła. Dn. 4 IV 1656 r. K. odznaczył się ze swym pułkiem w walce z armią szwedzką króla Karola Gustawa, która przedarła się tegoż dnia przez oblegającą ją w widłach Sanu i Wisły armię litewską Pawła Sapiehy. W r. 1657 walczył K. nadal pod komendą Pawła Sapiehy ze Szwedami i Jerzym Rakoczym. W styczniu 1658 r. w Kamieńcu litewskim uczestniczył w rozmowach wojska lit. z Bogusławem Radziwiłłem o zwrot dóbr radziwiłłowskich zabranych przez wojsko. Podpisał się już 20 I 1658 r. jako chorąży orszański, choć przywilej na chorąstwo otrzymał dopiero 17 IV t. r. po śmierci kniazia M. Hołowczyńskiego.
W maju 1658 r. na prośbę hetmana w. koronnego Sapieha wysłał K-a z kilku chorągwiami nad Horyń dla wsparcia wojsk kor. W końcu t. r. dowodził K. wysuniętą na wschód grupą operacyjną złożoną z dwunastu chorągwi, z którą z Pacowa nad Berezyną, wspomagany przez sześć chorągwi szlachty białoruskiej, czynił dalekie wypady w kierunku Łukomli w listopadzie i w grudniu 1658 r. Działalności tej położyła kres ofensywa moskiewska, która w początkach 1659 r. rozbiła wysunięty na wschód oddział K-a. W sierpniu 1659 r. wyruszył K. na czele swojej chorągwi kozackiej i dragońskiej na front kurlandzki. Dążąc do zawiązania konfederacji żołnierskiej, zbuntował w styczniu 1660 r. dywizję sapieżyńską wojska lit. i uszedł z nią samowolnie z pola walki do Szadowa. W marcu 1660 r. w Drohiczynie na Podlasiu został obrany «pułkownikiem generalnym» skonfederowanego wojska, które wymówiło posłuszeństwo hetmanom i żądało zapłaty zaległego żołdu. Dn. 11 V 1660 r. z Łomży wzywał K. chorągwie na koło generalne na 14 V do obozu pod Zambrowem, gdzie rozwiązał konfederację. W czasie kampanii 1660 r. K. wyruszał zazwyczaj w straży przedniej wojsk. W czerwcu stoczył pod Połonką potyczkę z rajtarami moskiewskimi, zakończoną zwycięsko dzięki pomocy Stefana Czarnieckiego. Po bitwie pod Połonką stoczonej 28 VI 1660 r. wyprawiony w pogoń, zniósł 1 500 piechoty i opanował zamek mirski. W r. 1661 K. przystąpił do nowej konfederacji utworzonej pod Kuszlikami i brał udział w walkach toczonych z Chowańskim pod Połockiem. Jesienią 1663 r. znajdował się ze swoim pułkiem pod Smoleńskiem. W początkach grudnia 1663 r. wyprawiony został przez Sapiehę na czele pułku złożonego z siedemnastu chorągwi, którym dowodził wspólnie z rotmistrzem Jerzym Władysławem Michałkiewiczem, pod Smoleńsk. Podjazd podsunął się pod same mury miasta, zdobył fortecę Jelno i omal nie zdobył Dorohobuża. Po posunięciu się na 20 mil w głąb ziem moskiewskich i spustoszeniu kraju powrócił K. z bogatymi łupami i bydłem do obozu. W styczniu 1664 r. uczestniczył w wyprawie wojska litewskiego pod Rosławl i Briańsk w głąb państwa moskiewskiego, a w maju i czerwcu walczył pod wodzą Michała Kazimierza Paca, hetmana polnego lit., z wojskami Chowańskiego. W końcu 1664 i w r. 1665 pułk jego stał w woj. połockim i blokował załogę moskiewską Połocka.
K. dorobił się dużego majątku, w dużej mierze drogą zdobyczy wojennej, rabunku i nadań dóbr po zdrajcach. W r. 1659 uzyskał dla swojego rodzonego brata Jana, porucznika jego chorągwi, stolnika orszańskiego, nadanie od króla dóbr po słudze radziwiłłowskim, kalwinie Janie Cedrowskim. W lipcu 1660 r. posiadał jeszcze dobra radziwiłłowskie Niewodnicę, położone w pow. grodzieńskim. Dobrami Cedrowskiego Kmicice władali jeszcze w r. 1661. Ponadto otrzymał K. dzierżawy Krasne Sioło w pow. mińskim oraz Dziewienaje i Sidryczyn w pow. orszańskim. Osiadł na stałe w pow. orszańskim w swoich dobrach Horodni i Oleszkowiczach. Prowadził ożywioną działalność polityczną na sejmikach orszańskich, którym najczęściej przewodniczył, i mińskich. Należał do partii rojalistycznej profrancuskiej i w lipcu 1666 r. stał na czele pułku wojska litewskiego, które wyruszyło w głąb Wielkopolski przeciw rokoszanom Jerzego Lubomirskiego. W r. 1669 był posłem mińskim na sejm elekcyjny. W r. 1674, w czasie wyprawy Sobieskiego na Ukrainę, prowadził pochód lewego skrzydła wojsk lit. Wraz z bogactwem osiągnął K. i godności; został leśniczym W. Ks. Lit., a 3 II 1676 r. otrzymał godność strażnika w. lit. Jego stosunki rodzinne znamy bardzo słabo. Wstępował w związki małżeńskie co najmniej dwukrotnie, nie znamy jednak imienia i nazwiska jego pierwszej żony. Ok. 1676 r., już jako wdowiec mający syna Kazimierza, poślubił Annę Kantakuzen, wdowę po Albrychcie Konstantym Ciechanowieckim, oboźnym W. Ks. Lit., staroście orszańskim i rotmistrzu wojsk lit., i odtąd występował jako opiekun jej dzieci, a swoich pasierbów – Ciechanowieckich. U schyłku życia wycofał się z czynnego życia politycznego i oddał się sprawom powiększania majątku i procesom. Już w r. 1670 uwolnił go od banicji sejm, a w rok później słyszymy o banicjach nałożonych na niego przez instygatora Trybunału Lit. Jako wójt orszański gnębił procesami miasto Orszę, procesował się m. in. z Jerzym Tyszkiewiczem wojskim wileńskim i z podsędkiem wileńskim Kazimierzem Wołłowiczem. Dn. 4 XII 1691 r. kupił dworek w Wilnie. Zmarł przed 13 IV 1692 r. W r. 1688 cedował synowi swemu Kazimierzowi starostwo krasnosielskie. Córka jego była zapewne żoną Michała Sokolińskiego, pisarza w. lit. K. był pierwowzorem postaci Andrzeja Kmicica z powieści Henryka Sienkiewicza „Potop”.
Boniecki; Kojałowicz W. W., Herbarz Rycerstwa W. X. Litewskiego tak zwany Compendium, Wyd. E. Piekosiński, Kr. 1897; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 129, 470; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Konfederacja wojskowa na Litwie w l. 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI z. 1 s. 26, 44; Darowski A., Szkice historyczne, S. II, Pet. 1895 s. 394; Jasnowski J., Aleksander Hilary Połubiński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” (W.) T. 10: 1938 z. 2 s. 169, 172; Kersten A., Stefan Czarniecki 1599–1665, W. 1963; tenże, Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” I; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 II 377; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil. 1859 s. 415 odsyłacz 3; Kubala L., Wojny duńskie, Lw. 1922 s. 360, 510; Leczyk M., Wojskowy przebieg rokoszu Lubomirskiego, „Biuletyn WAP im. Dzierżyńskiego” S. Hist. I (W.) R. 4: 1958 nr 2 s. 26; Marcinkowski K., Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego (kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/56), Kr. 1935 s. 222–3; Nowak T., Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w roku 1656, „Roczn. Gdań.” T. 11: 1937 [druk.] 1938 s. 88; Podhorodecki L., Kampania polsko-szwedzka 1659 w Prusach i Kurlandii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1958 IV 237; Sapiehowie, Pet. 1891 II 165, 174, 178 n.; Studia Źródłoznawcze, P. 1958 II 180 i n. (red. A. Sajkowskiego z wydawnictwa: Dwa pamiętniki z XVII w., Wyd. A. Przyboś, Wr.–Kr. 1954); Wasilewski T., Pierwowzór sienkiewiczowskiego Kmicica, „Mówią Wieki” R. 2: 1959 nr 4 s. 12 i n.; – Akty Juž. Zap. Ross.; Akty Vil. Archieogr. Kom., XXIV 484; Chrapowicki J., Diariusz, W. 1845 s. 99; Istoriko-juridičeskie materialy, Vitebsk 1893 XXVI 229, 268, 299, 317; Kochanowski W., Climacter III, Kr. 1698 s. 228; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. W. Skrzydylka, Kr. 1870; Łoś W., Pamiętniki, Kr. 1858; Medeksza S. F., Księga pamiętnicza, Kr. 1875; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Pasek J., Pamiętniki, Wr. 1952; Poczobut Odlanicki W. I., Pamiętniki, W. 1877; Pamiętniki dziejów Polski wieku siedemnastego, Wyd. A. Podgórski [Mosbach], Wr. 1840 s. 164 (dziennik Mackiewicza); Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., Wyd. J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” (W.) T. 6: 1933 s. 87; Sapunov A., Vitebskaja starina, Vitebsk 1885 t. IV cz. II s. 93 i n., 98 i n., 213, 247 i n.; Vol. leg., V 54, 217; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. II ks. 20 s. 555 i n., 598 i n., dz. V teka 335 nr 13868 (P. Sapieha do A. Połubińskiego z Minkowicz 28 V 1658 oraz list rotmistrza Skarbka), dz. V teka 158 nr 6873, 6874, dz. XVIII nr 40, Czart. vol. 23, vol. 411 nr 22 k. 75, Arch. Publiczne Potockich vol. 24 Sumariusz Metryki Lit. Księga Sądowa 144/249 reg. I fol. 470, reg. fol. 167 i 217, vol. 25, Sumariusz Metryki Lit. Księgi Sądowe 146/251 reg. III fol. 14, 167, 168, 150/257 reg. 1 fol. 435, 176/278 fol. 345, vol. 30 Sumariusz Metryki Lit. Księga Zapisów 142/000 fol. 403.
Tadeusz Wasilewski