Pac Samuel h. Gozdawa (ok. 1590–1627), rotmistrz usarski, pułkownik JKM, chorąży w. litewski. Był synem Mikołaja, podkomorzego brzeskiego, i Zofii Agaty z Sapiehów, młodszym bratem Stefana (zob.). Po śmierci ojca od r. 1596 opiekował się nim stryj Jan Pac, woj. miński (zob.). Początkową edukację odebrał P. na dworze Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła «Sierotki», woj. trockiego. Prawdopodobnie zatem uczęszczał do kolegium jezuickiego w Nieświeżu. Od wczesnej młodości P. poświęcił się karierze wojskowej. W wieku czternastu lat został oddany na dwór Jana Karola Chodkiewicza, hetmana w. lit. W r. 1605 był ponoć pod Kircholmem w orszaku Chodkiewicza, nosząc przy nim znak hetmański. Już jako towarzysz brał udział w r. 1609 w walkach ze Szwedami koło Dynemuntu i w oblężeniu Parnawy. W r. 1610 uczestniczył w wojnie moskiewskiej jako porucznik, został wówczas ranny w głowę pod Pieczarami. Następnie, prowadząc chorągiew do ataku pod Smoleńskiem, otrzymał postrzał w nogę, od którego był chromy do końca życia. W r. 1621 został rotmistrzem husarskim i na czele liczącej 150 koni chorągwi husarskiej walczył w składzie pułku J. K. Chodkiewicza. W r. 1622 walczył pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego lit., w Inflantach. W końcu czerwca t. r. P. przyprowadził chorągiew husarską do obozu litewskiego. Brał udział w lipcu t. r. w zdobyciu Mitawy, a następnie był deputatem do rozmów ze Szwedami w sprawie zawarcia rozejmu. Po rozejmie w Mitawie sprawował tymczasowo funkcję regimentarza wojsk litewskich w Inflantach podczas nieobecności K. Radziwiłła. Dn. 9 XII 1622 zwinął chorągiew i opuścił wojsko. Dn. 5 V 1623 został mianowany chorążym w. litewskim «w nagrodę za zasługi wojenne». T. r. wyrokiem sądu sejmowego zniesiono zeń infamię, w którą popadł za szkody uczynione przez jego chorągiew w Smołdyrowie (Wołyń) podczas powrotu z wyprawy pod Chocim. Od r. 1625 ponownie uczestniczył w wojnie na terenie Inflant. Na czele chorągwi husarskiej (200 koni) w składzie regimentu Aleksandra Gosiewskiego, woj. smoleńskiego, brał udział w bitwach pod Walmozją i Bowskiem. P. miał duże doświadczenie i umiejętności wojskowe. Dowodził niejednokrotnie samodzielnymi oddziałami kawalerii operującymi w głębi Inflant. Dn. 30 IX 1626 stoczył z niepomyślnym dla siebie skutkiem potyczkę pod Wenden (Kieś) z oddziałem G. Horna. Ponownie 4 XII t. r. w pobliżu Wenden starł się z oddziałem, dowodzonym przez Horna, zadając mu poważne straty.

P. dziedziczył na Kiwatyczach i Podbiałej w woj. brzeskim. Główne źródło jego dochodów stanowiły zgromadzone królewszczyzny: w r. 1613 otrzymał przekazane mu przez matkę Sugunty i Poławkanie, należące do ciwuństwa Wielkie Dyrwiany na Żmudzi. W r. 1616 wszedł w posiadanie dzierżawy paryckiej (część starostwa bobrujskiego w pow. rzeczyckim), którą scedował mu teść Piotr Tryzna, star. bobrujski (późniejszy woj. parnawski). Za udział w wojnie z Turkami (1621) P. otrzymał dalsze nadania: dożywocie na dzierżawę parycką i przywilej na leśnictwo jurborskie. W r. 1623 dostał dzierżawę lubonicką (część starostwa bobrujskiego) i wieś Horodziszcze w pow. rzeczyckim. W jego rękach znajdowały się nadto: Horoszków (pow. rzeczycki), Jakimowicze, Kozłowicze i Berezowicze (pow. mozyrski) oraz dobra lenne Lista, Śmiaczewsk i Horodyszcze w woj. smoleńskim. Świadczył na rzecz Kościoła katolickiego. Rozszerzył m. in. fundusz kaplicy Montwidowskiej w katedrze wileńskiej, zapisując 2 000 zł. P. zmarł 8 I 1627, «jeszcze młodo … – stwierdzano współcześnie – kiedy się jeszcze po nim więcej spodziewano niż uczynił». Został pochowany 2 III 1627 w katedrze Św. Stanisława w Wilnie.

Z zawartego ok. r. 1616 małżeństwa z Petronelą Tryźnianką, starościanką bobrujską, P. miał dwóch synów: Jana Samuela, podstolego lit. (zob.), i Dominika Kazimierza (zm. 1665), dzierżawcę lubonickiego, oraz dwie córki: Annę, zamężną za Marcjanem Wołłowiczem, pisarzem ziemskim wileńskim, i Hilarię, zamężną za Janem Despotem Zenowiczem, marszałkiem oszmiańskim.

Estreicher, XXIV; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840 II 253, 285; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1908–10 I 268, II 267; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X z. 2 s. 129; Sapiehowie, I 244; Wisner H., Wojna inflancka 1625–1629, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970 XVI z. 1 s. 27–79; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Akty Vil. Archeogr. Kom., II XVIII, XXV; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, I; Olszewski J., Kazanie na pogrzebie S. P-a, Wil. 1627; [Radziwiłł K.], Księcia Krzysztofa… sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Rudomicz O., Funesta liliorum Samuelis Pac, Wil. 1627; Script. Rer. Pol., VIII; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Wituński A., Radosny grób Aleksandra Massalskiego, 1643; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polsce, Lw. 1833 VI 308; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz V nr 11222, Extranea IX Polen szp. 68 vol. 121, Sumariusz Metryki Lit. t. VII k. 182, 254v., t. XI k. 160, 167, t. XIII k. 181v.; B. Czart.: rkp. 1352 s. 240 (Herbarz litewski Wojciecha Kojałowicza z r. 1658); B. Uniw. Wrocł.: rkp. Akc. 1949/439 (Steinwehr II) k. 102.

Henryk Lulewicz