Schelwig (Schelguig) Samuel (1643–1715), pedagog, filozof, teolog i polemista luterański. Ur. 8 III w Lesznie, był synem Samuela, luterańskiego pastora w Górze koło Głogowa, od r. 1651 w Sandewalde koło Wołowa, i Eufrozyny (zm. 1647), córki luterańskiego pastora Johanna Heermanna.

S. uczył się początkowo (od r. 1651) pod kierunkiem swego wuja Efraima Heermanna, prorektora parafialnej szkoły luterańskiej w Głogowie (Gross Glogau), od r. 1653 kontynuował naukę w gimnazjum w Lesznie, gdzie uczęszczał nadto do niemieckiej szkoły Dietericusa. W l. 1657–9 pozostawał pod opieką dziadka Johanna Heermanna, rektora szkoły w Wołowie, a w r. 1659 udał się na dalszą naukę do Gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, które ukończył w r. 1661. T.r., po krótkim pobycie w Lipsku, zapisał się 4 V na uniwersytet w Wittenberdze i po kilkutygodniowej podróży, podczas której odwiedził Zerbst, Strasburg, Magdeburg i Hamburg, rozpoczął studia na wydz. filozoficznym. Jednym z jego mistrzów był tu Idzi Strauch, pod którego kierunkiem odbył dwie dysputy z historii Kościoła. Dn. 22 IV 1663 otrzymał S. magisterium z filozofii na seminarium A. Sennerta, a we wrześniu t.r. przedstawił napisaną u M. Wendelera pracę habilitacyjną z zakresu etyki (De boni politici requisitis, Wittenberga 1663) i uzyskawszy prawo wykładania, już w październiku t.r. rozpoczął zajęcia na uniw. wittenberskim. Kierował także odbywanymi przez studentów dysputami, których do r. 1667 zorganizował ponad 20. Równocześnie, w l. 1665–7, pogłębiał swoją wiedzę z zakresu teologii, m.in. uczęszczał na wielce krytyczne wykłady Straucha z historii katolicyzmu i kalwinizmu oraz A. Caloviusa, dotyczące socynianizmu. Dn. 18 IX 1667 został S. mianowany adiunktem na wydz. filozoficznym. W tym czasie wygłaszał kazania w kościele zamkowym i nadal przewodniczył licznym dysputom studenckim.

We wrześniu 1667 otrzymał S. list od Rady Miejskiej w Toruniu i rektora tamtejszego gimnazjum akademickiego Ernesta Königa z propozycją objęcia stanowiska profesora filozofii i konrektora gimnazjum. S. przyjął tę propozycję i opuściwszy 26 XI Wittenbergę, przez Wrocław i Wielkopolskę przybył 7 I 1668 do Torunia. Dn. 24 I odbyła się jego introdukcja, po czym S. rozpoczął wykłady z logiki, metafizyki i poetyki. Poza publikowaniem przeprowadzonych w gimnazjum dysput wydał S. w Toruniu obszerny i szczegółowy podręcznik logiki, oparty na Arystotelesie (Idea logicae, 1673). W r. 1671 wyreżyserował wystawioną przez teatr szkolny adaptację sceniczną dialogu Lukiana z Samosaty „Tymon”. Wiosną 1673 zaproponowano S-owi objęcie stanowiska rektora gimnazjum akademickiego w Elblągu. S. początkowo się godził, lecz rychło odmówił, ponieważ we wrześniu t.r. dostał zaproszenie do Gdańska na stanowisko profesora filozofii w Gdańskim Gimnazjum Akademickim oraz bibliotekarza Biblioteki Rady Miejskiej. Zawdzięczał je zapewne Strauchowi, który był wówczas profesorem tego gimnazjum. On to właśnie powitał 30 XI 1673 przybyłego do Gdańska S-a w imieniu uczelni. Od grudnia S. prowadził zajęcia z filozofii, logiki, metafizyki, etyki i ekonomii. W r. 1675, kiedy Strauch wyjechał na pewien czas do Wittenbergi, podjął także wykłady teologii jako profesor nadzwycz. Filozofię ujmował szeroko, lecz oddzielał od zagadnień teologicznych. Logikę uznawał S. za dziedzinę niezbędną w rozumowaniu filozoficznym, nie pomijał też spraw dotyczących etyki społecznej. W opublikowanym w Gdańsku w r. 1674 cyklu dysput Pronunciata philosophica wkroczył w dziedzinę polityki: referował obowiązki władcy wobec poddanych, podkreślał konieczność tolerancji religijnej. Równocześnie wiele uwagi poświęcał Bibliotece Rady Miejskiej; prowadził katalogi, zachęcał do czytelnictwa (Invitatio ad frequentandam bibliothecam, Gd. 1675), omawiał dzieje gdańskich księgozbiorów (De incrementis Bibliothecae Gedanensis epistola et commentatio, Gd. 1677). W Bibliotece organizował dyskusje i zebrania naukowe. Sam zgromadził bogaty księgozbiór, liczący ponad 1 300 publikacji i rękopisów.

W r. 1681 S. zrezygnował z wykładów filozofii i skoncentrował się na teologii. Dn. 10 I t.r. został pastorem w kościele św. Katarzyny. Stopniowo zaczął się S. angażować w spory wyznaniowe. Polemizował z jezuitą Janem Franciszkiem Hackim, który wydał w r. 1680 (w Oliwie) traktat „Scrutator veritatis”, skierowany przeciw różnowiercom. S. odpowiedział w imieniu luteranów w Detectio veritatis… (Gd. 1680) i zaproponował Hackiemu odbycie publicznej dysputy. Nie doszła ona do skutku z powodu braku zgody ze strony Rady Miejskiej. S. ogłaszał więc drukiem kolejne ostre repliki (Examen scrutinii veritatis…, Gd. 1682, Castigatio trutinae…, Gd. 1683), w których oburzał się m.in. na jednakowe traktowanie przez Hackiego protestantów i arian. Przygotowując się do objęcia po Strauchu stanowiska profesora zwycz. teologii, udał się S. w kwietniu 1685 do Wittenbergi w celu ukończenia studiów teologicznych. Dn. 18 V t.r. otrzymał stopień licencjata teologii (na podstawie rozprawy De statu Ecclesiae evangelicae a morte Lutheri, Gd. 1685), a 25 VI t.r. – doktorat. Po powrocie do Gdańska został powołany 11 IX t.r. na stanowiska rektora i prof. zwycz. teologii w gimnazjum. Wykład inauguracyjny zatytułował De articulis fidei (Gd. 1685). Przeniesiono go zarazem z kościoła św. Katarzyny na pastora do gimnazjalnego kościoła Św. Trójcy. Swoje wykłady w Gdańskim Gimnazjum Akademickim i obowiązki kaznodziejskie łączył S. z intensywną pracą naukową, ogłaszał prace z zakresu teologii (np. De Scriptura sacra…, Gd. 1693), etyki (np. Thesium ex theologia morali Strauchiana…, Gd. 1707) i historii (np. De Ottone Magno…, Gd. 1698). Cieszył się S. dużą popularnością, zaliczano go do czołowych teologów luterańskich w Europie. W r. 1694, zaproszony przez kierowników Kościoła luterańskiego, wyjechał do Niemiec (Cesarstwa) z misją obrony ortodoksyjnego luteranizmu przed nauczaniem pietystów. Wygłaszał wówczas liczne odczyty i kazania m.in. w Wittenberdze, Lipsku, Jenie, Hamburgu, Lubece i Rostocku. Zwalczał nadto pietyzm w polemikach wydawanych drukiem, m.in. w trzytomowym dziele De sectirische Pietisterei… (Gd. 1696). Wyrazem uznania, jakim cieszył się u współczesnych, były liczne zaproszenia do objęcia stanowiska profesora; przychodziły one m.in. z Królewca, Wittenbergi, Greifswaldu, Sztokholmu, Rewla i Dorpatu. Rozprawy S-a były publikowane w Polsce, Cesarstwie i w Szwecji. Jedną z ostatnich prac poświęcił poligamii (De polygamia, Lipsiae 1714). Ogółem wydał ponad 150 publikacji. W listopadzie 1714 uległ paraliżowi, zmarł 18 I 1715 w Gdańsku i został pochowany w tamtejszym kościele Św. Trójcy.

S. był dwukrotnie żonaty; pierwszą jego żoną, poślubioną 9 IX 1670, była Anna Regina (zm. 24 VIII 1685), córka pastora Szymona Weissa z Torunia, drugą – od 5 XI 1586 – Adelgunda, córka ławnika gdańskiej rady Starego Miasta Szymona Schrödera.

Z pierwszego małżeństwa miał S. dziesięcioro dzieci (6 synów i 4 córki), z których dojrzały wiek osiągnęło troje: Jan (po ukończonych w r. 1694 studiach na uniw. lipskim został pastorem w kościele św. Jana w Gdańsku), Gottlieb (zob.) i córka Konstancja. Dwoje dzieci z drugiego małżeństwa (syn i córka) zmarło w dzieciństwie.

Podobizny: sztych F.C. Göbla (ok. 1715 r.) w: Danziger Leichenpredigten (B. PAN w Gd.: Oe 98, 2), miedzioryt wg A. Stecha wykonany w r. 1692 przez E. Hainzelmanna (B. PAN w Gd.: Z.I. 4590); – Estreicher; Allg. Dt. Biogr., XXXI; Altpreuss. Biogr.; Jöcher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1750; Realenzyklopadie für protest. Theol., XVII; Hist. Nauki Pol., VI; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713; Słown. Pracowników Książki Pol.; Katalog der Danziger Stadtbibliothek, Danzig 1892; – Bieńkowski T., Nauczanie filozofii w Gdańsku w XV–XVII w., w: Nauczanie filozofii w Polsce w XV–XVIII wieku, Wr. 1978; tenże, Teatr i dramat szkół różnowierczych w Polsce, ,,Odr. i Reform. w Pol.” T. 13: 1968 s. 62; Czeżowski T., Dwa toruńskie podręczniki logiki z XVII wieku, w: Z dziejów nauki polskiej. Księga jubileuszu 100-lecia Towarzystwa Naukowego w Toruniu (1875–1975), Tor. 1975; Hirsch T., Geschichte des academischen Gymnasiums in Danzig, Danzig 1837; Historia Gdańska, Pod. red. E. Cieślaka, T. 3/1: 1655–1793, Gd. 1993; Kocot K., Nauka prawa narodów w Ateneum Gdańskim (1580–1793), Wr. 1965; Kotarski E., Rektorzy i profesorowie Gimnazjum Gdańskiego w XVII w., „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 38: 1992 nr 3 s. 7, 24; Mokrzecki L., Sozinianismus in der Discursen der Danziger Professoren im 17. und 18. Jahrhundert, w: Socinianism and its Role in the Culture of XVI-th to XVIII-th Centuries, W. 1983; tenże, Studium z dziejów nauczania historii, Gd. 1973; Natoński B., Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna w XVII i XVIII wieku, w: Dzieje teologii katol. w Pol., II; Pawlak M., Dzieje Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, Olsztyn 1972; Salmonowicz S., Nauczanie filozofii w Toruńskim Gimnazjum Akademickim (1568–1793), w: Nauczanie filozofii w Polsce w XV–XVIII wieku, Wr. 1978; tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie w latach 1681–1817, P. 1973; Schelwig S., O początkach Biblioteki Gdańskiej, List i rozprawa, Wstęp Z. Nowak, Gd. 1992; Tync S., Dzieje gimnazjum toruńskiego, Tor. 1949 II; – Catalogus lectionum […] in Gymnasio Gedanensi, Gd. 1673–1715; Catalogus lectionum […] in Gymnasio Thorunensi, Tor. 1668–73; Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, P. 1974; – AP w Gd.: rkp. 300, 43/114; B. PAN w Gd.: rkp. 466, 495, 695.

Lech Mokrzecki