Sanguszko Samuel Szymon (Symeon, Semen), kniaź z linii kowelskiej (zm. 1638), kasztelan, następnie wojewoda witebski, pisarz i bibliofil. Był prawnukiem Wasyla (zob.), synem Andrzeja Hrehorowicza, dziedzica Smolan, Obolców, Horwola, i Zofii Sapieżanki, córki Pawła, kaszt. kijowskiego (zob.). Po śmierci ojca (26 I 1591) wychowywał się na dworze w Smolanach w pow. orszańskim, a majątkiem zarządzali zgodnie z testamentem Lew Sapieha i jego bracia (głównie Andrzej, star. orszański, który w r. 1594 otrzymał oficjalnie zgodę na zarządzanie dobrami po zmarłym kniaziu Andrzeju Sanguszce kowelskim). Matka S-i w r. 1593 wyszła ponownie za mąż za Andrzeja Tyszkiewicza.
Z zachowanych mów i kazań wygłoszonych na pogrzebie S-i dowiadujemy się, iż w młodości przez wiele lat służył w wojsku, zwiedził wiele krajów, a także był dworzaninem pokojowym Zygmunta III. Zagraniczne wojaże S-i potwierdza jego wpis z 18 IV 1599 (lub 1600) do metryki uniwersytetu w Ingolsztacie; podróżował w gronie litewskich «paniąt», m. in. Aleksandra Tyszkiewicza, wojewodzica brzeskiego lit. i Fryderyka Sapiehy, wojewodzica witebskiego. Na wojnę ze Szwecją w r. 1601 wystawił S. poczet konny i pod rozkazami Jana Karola Chodkiewicza wziął udział 23 VI t. r. w bitwie pod Kokenhauzen (Koknese); wg relacji Kaspra Niesieckiego omal nie dostał się wówczas do niewoli, gdy zapędził się za uchodzącym nieprzyjacielem. Dalszy udział S-i w wojnach moskiewskich w l. 1605–19 nie jest pewny. Niesiecki podaje (a za nim inni heraldycy), iż «na wojnę potem moskiewską słuszny komput ludzi z sobą prowadząc, Witebska od nagłej moskiewskiej inkursyjej szczęśliwie obronił», natomiast wspomnianą tu obronę Witebska należy odnieść do l. 1632–4. S. mógł brać udział w kampanii smoleńskiej Zygmunta III w l. 1609–11. W l. 1605–16 był S. jednym z opiekunów dzieci kniazia Hrehorego Sanguszki z linii koszyrskiej. Wykonując związane z opieką obowiązki wykazywał dbałość o interesy podopiecznych, aczkolwiek z racji znacznego oddalenia od miejsc pobytu młodych Sanguszków nie uczestniczył w wielu procesach sądowych (wymienionych przez B. Gorczaka w „Monografii ks. Sanguszków”, III). W r. 1615 przechodzące oddziały wojskowe mocno się dały we znaki S-ce, przede wszystkim jego majętnościom w Orszańskiem. W liście do hetmana Krzysztofa Radziwiłła (ze Smolan 30 XI) prosił go o uniwersał ochronny na jego dobra, podkreślając, iż wydał już stacje chorągwi książęcej.
Dn. 20 V 1620 został S. mianowany marszałkiem orszańskim, a 16 XII t. r. postąpił na kaszt. mścisławską po śmierci kniazia Konstantego Hołowczyńskiego. Dn. 7 XI 1621 otrzymał kaszt. witebską po śmierci Mikołaja Wolskiego. Mianowany przez króla w r. 1622 komisarzem Rzpltej do rozmów z przedstawicielami Moskwy, prosił 6 VIII woj. wileńskiego Lwa Sapiehę o instrukcję poselską, wyrażając przy tym obawy, iż strona moskiewska nie przystąpi do rokowań, jeśli Rzplta nadal nie będzie uznawała używania tytułu cara wszech Rusi przez Michała Romanowa. Przewidywania S-i sprawdziły się. Do zjazdu z kniaziem Wasylem Czerkaskim doszło jesienią t. r. między Wiaźmą a Dorohobużem i rozjechano się bez wiążących postanowień. W r. 1623 w związku z zamordowaniem w Witebsku 12 XI t. r. unickiego arcybpa połockiego Jozafata Kuncewicza, został S. powołany przez Zygmunta III w skład komisji śledczej do zbadania tej sprawy. Uczestniczył S. w toczącym się od 17 I do 22 II 1624 procesie pod przewodnictwem Lwa Sapiehy, lecz nie podpisał się pod wyrokiem odbierającym Witebskowi dotychczasowe przywileje, gdyż – jak twierdził – jako kaszt. witebski był stroną zainteresowaną w sporze i zobowiązany był wziąć w opiekę ukarane miasto. W opracowaniach poświęconych temu procesowi jest S. wymieniany z tytułem woj. witebskiego; urząd ten dostał S. jednakże później. Wg Józefa Wolffa (za Metryką Lit.) został S. mianowany woj. witebskim 21 V 1626, po śmierci Jana Zawiszy. Nie jest jednak pewne, czy objął urząd istotnie zaraz po nominacji, ponieważ jeszcze w liście z 30 XI 1629 z własnoręcznym jego podpisem występuje jako «kasztelan witebski». Także w inwentarzach dokumentów majątkowych wymieniany jest z urzędem kasztelana dwukrotnie w l. 1627 i 1628. Był S. obecny na sejmie warszawskim w styczniu 1629 (przybył na obrady 20 I).
Korespondencja S-i z Lwem Sapiehą i Krzysztofem Radziwiłłem świadczy, iż przez pewien czas starał się on zachować poprawne stosunki z obydwoma przywódcami przeciwnych stronnictw. Po r. 1627 kontakty S-i z Radziwiłłem uległy jednakże ochłodzeniu i w jego konflikcie z Sapiehą o majątek kopyski stanął po stronie tego drugiego. W r. 1630 przed sejmikami przedsejmowymi (naznaczonymi na 4 IX), L. Sapieha jako marszałek trybunalski zasądził tę sprawę na swoją korzyść i stąd w wielu instrukcjach sejmikowych znalazły się postulaty przeciwstawnej treści, wpisane przez stronników Radziwiłłów. Na sejmiku witebskim w Orszy S. 4 IX 1630 uzależnił podpisanie instrukcji poselskiej od uprzedniego wykreślenia punktu w tej sprawie korzystnego dla Radziwiłła. Tenże starał się zjednać S-ę za pośrednictwem swego sługi Adama Stabrowskiego, który sądził, iż mimo wykreślenia tego punktu przez S-ę będzie można z nim «słownie tego domówić się […] w izbie poselskiej». S. nie uczestniczył w obradach sejmu konwokacyjnego i elekcyjnego; jak większość senatorów Rzpltej otrzymał brewe papieża Urbana VIII (3 VII 1632) zalecające wybór królewicza Władysława na tron polski. Dopilnował jednak wyboru swego syna Jana Władysława na posła z sejmiku orszańskiego w sierpniu 1632.
Z początkiem polsko-moskiewskich działań wojennych u schyłku 1632 r. i na pocz. 1633 r. przebywał S. w Białym Kowlu. Stąd pisał do K. Radziwiłła (10, 26 I 1633), informując go o zagrożeniu Witebska przez siły moskiewskie i nalegając, by zadbał o jego obronę. Sam S. wysłał kilkudziesięciu jezdnych i piechotę na posiłek zagrożonemu miastu. Później udał się pod Witebsk, a siły, jakie wówczas wystawił, pod komendą rotmistrza Kleczkowskiego, wraz z pospolitym ruszeniem szlachty orszańskiej zadały duże straty grupie S. Prozorowskiego, zmierzającej do zajęcia Witebska. K. Radziwiłł w swej relacji sejmowej o kampanii smoleńskiej (28 VII 1634) podkreślał udział S-i w organizowaniu obrony Witebska. W r. 1632 S. otrzymał za zgodą królewską na drodze cesji dokonanej przez Mikołaja Zawiszę wójtostwo witebskie (wg innych danych cesja ta nastąpiła dopiero w r. 1635). W r. 1634 uzyskał potwierdzenie własności dóbr Jakimowicze w pow. rzeczyckim, należących do klucza horwolskiego. Od t. r. występował jako star. suraski. Zapewne za zasługi w okresie wojny smoleńskiej 1632–4 otrzymał jako lenno 400 włók w woj. smoleńskim, a w r. 1635 konsens na cesję Chrapowickiemu służby Markowicze, wydzielonej z folwarku łużosińskiego w woj. witebskim.
O dalszej działalności publicznej S-i brak wiadomości; nie bywał na sejmach. Zapewne poświęcił się zarządowi swoich posiadłości oraz osobistym zamiłowaniom. S. był posiadaczem dóbr w woj. mińskim i witebskim. W woj. mińskim należały doń: Horwol oraz wniesiona przez pierwszą żonę Annę, córkę woj. witebskiego Jana Zawiszy i zapewne księżniczki koreckiej (wg J. Wolffa była ona córką Jerzego Zawiszy i Teodory Tryznianki), duża majętność rakowska (miasto Raków z siołami i folwarkami), którą arendował za 9 tys. złp. rocznie Żydom (ostatnia umowa trzyletnia z 14 III 1637). W woj. witebskim leżały miasto Smolany i Obolce (pow. orszański). W pobliżu Smolan wybudował S. okazałą rezydencję nazywając ją, w nawiązaniu do dawnej siedziby rodziny, którą był Kowel na Wołyniu – Białym Kowlem. Jak podają heraldycy, S. interesował się naukami i w Białym Kowlu posiadał duży księgozbiór. Znajdował się w nim np. stary zbiór modlitw (godzinek) pt. „Hore dive Virginis Mariae secundum verum usum Romanorum” (wyd. w r. 1505 w Paryżu), który S. otrzymał od Mikołaja Zenowicza. Wśród zgromadzonych w zamku sprzętów zwracał uwagę zegar, «na którego wierzchołku śmierć widzieć było, na niej zaś kolumna światowej nikczemności symbola reprezentowała, która za każdem godziny wybijaniem obracała się» (K. Niesiecki). S. miał być ze swej linii pierwszym, który porzucił prawosławie i przeszedł do Kościoła rzymskokatolickiego. W swoich dobrach gorliwie popierał unitów i jak podaje Kasper Niesiecki «żadnego schizmatyka cierpieć nie mógł», nie przyjął od smolańskich mieszczan pieniędzy, ofiarowywanych mu za udzielenie zgody na odprawianie nabożeństw prawosławnych.
S. sporządził genealogię swojego rodu, a następnie przekazał synom z zaleceniem, by kontynuowali jej spisywanie. Odtwarzał swój rodowód w oddaleniu od rodzinnego gniazda na Wołyniu, bez możliwości wglądu w dokumenty znajdujące się w rękach starszej linii Sanguszków koszyrskich, stąd też swoimi wywodami na temat pochodzenia rodu wprowadził wiele zamieszania najpierw wśród swoich współrodowców, a następnie wśród historyków. Odrzucał bowiem tradycję pochodzenia Sanguszków od ks. Olgierda, przyjmując za ich protoplastę ks. Lubarta. Po raz pierwszy podpisał się z patronimikiem «Lubartowicz» w aktach wileńskich 16 XII 1620. Linia koszyrska, konsekwentnie trzymająca się tradycji «Olgierdowego» pochodzenia, przeciwstawiała się ustaleniom S-i, który swoją genealogię zapewne rozpowszechniał w odpisach (oryginał w zbiorach Michała Marczaka w AGAD, kilka kopii z w. XVIII w Arch. Sanguszków w AP w Krakowie, sygn. 558). Był S. także autorem mów okazjonalnych, m. in. wydał w Wilnie mowę z okazji małżeństwa Lwa Sapiehy z Elżbietą, córką Krzysztofa Radziwiłła (1599). Miał nadto zamiłowania artystyczne: zajmował się malowaniem i rytowaniem.
Po śmierci pierwszej żony Anny Zawiszanki, zmarłej w r. 1619 przy połogu po urodzeniu ósmej córki (S. urządził jej okazały pogrzeb w Wilnie), dopiero 6 V 1627 poślubił S. w Wilnie Helenę Marcybelę Gosiewską, córkę woj. smoleńskiego Aleksandra (zob.). Na wesele zaprosił S. m. in. marszałka lit. Jana Stanisława Sapiehę. Wiano Gosiewskiej, w wysokości 70 tys. złp., zostało zabezpieczone przez S-ę na Horwolu, Bahrynowie, Krupie i Hruszce, przy czym Gosiewscy uzyskali zapewnienie od małżonków Sanguszków, iż Helena nie będzie dysponowała owym wianem bez zgody rodziców. Gdy zatem w swoim testamencie (1635) rozdysponowała ona sumę samodzielnie, rodzice jej wystąpili o unieważnienie testamentu, co dało początek wieloletniemu procesowi, kontynuowanemu po śmierci S-i przez jego synów Kazimierza i Jana Władysława. S. zmarł w listopadzie 1638 w Smolanach; jego uroczysty pogrzeb odbył się w Wilnie 22 II 1639 (został pochowany w Białym Kowlu). Mowy pogrzebowe z tej okazji ogłosili m. in. T. Dygoń („Przemiana koni poszostnych pod lektyką […]”) i jezuita Andrzej Mokrski („Pogonia żałobna […]”).
Z małżeństwa z Anną z Zawiszów miał S. jedenaścioro dzieci, a mianowicie synów: Kazimierza, poległego w r. 1655 w swej majętności w Orszańskiem podczas najazdu moskiewskiego, Hieronima (zob.) i Jana Władysława (zm. 1652), star. suraskiego, protoplastę do dziś żyjących Sanguszków. Z ośmiu córek, z których dwie zmarły w dzieciństwie, Katarzyna została żoną Jana Steckiewicza, chorążego orszańskiego, Zofia zmarła w r. 1629 w stanie panieńskim, Krystyna poślubiła Jana Mikołaja Rudominę Dusiackicgo (zob.), Halszka (Elżbieta Anna) wstąpiła ok. r. 1635 do zakonu benedyktynek w Wilnie (imię zakonne: Aurea), Helena (ur. ok. 1617), którą J. Wolff uważa mylnie za córkę Gosiewskiej, wstąpiła ok. r. 1650 do karmelitanek bosych w Wilnie (imię zakonne: Eufrazja od św. Kazimierza) i w l. 1656–9 była przełożoną klasztoru, któremu ofiarowała 12 tys. złp., Eufrozyna wyszła za mąż za Jerzego Szweryna (Schweryna), dworzanina królewskiego.
S. miał siostrę Helenę, w r. 1633 wdowę po poległym w wojnie smoleńskiej podsędku mińskim Krzysztofie Żyżemskim.
Estreicher, XV 433–4, XXII 513, XXVIII 121–2; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, I 150, 154, II; Słown. Geogr. (Horwol, Obolce, Raków, Smolany); Borkowski, Almanach, s. 120; tenże, Genealogie, s. 92; Darowski A., Szkice historyczne, S. II, Pet. 1895 s. 336–38; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium, s. 13; Niesiecki, IV 222, VII 156, VIII 185, 237–40, X 109 (S. błędnie jako woj. miński); Monografia ks. Sanguszków, Oprac. B. Gorczak, Z. L. Radzimiński, Lw. 1909–11 I, III; Sapiehowie, I 203; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 453–4 (tabl. genealog. Sanguszków s. 455); tenże, Pacowie, s. 94; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 28, 88, 115, 139; Gorczak B., Katalog rękopisów Archiwum XX. Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1902 nr 109, 558; – Filipczak-Kocur A., Sejm zwyczajny z roku 1629, Wr. 1979 s. 102; Gorczak B., Radzimiński Z. L., Kozicki Z. D., Sprawa początków rodu XX. Sanguszków, Lw. 1901 64, 80–1; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986 s. 79; tenże, Stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec elekcji królewicza Władysława, „Odr. i Reform.” T. 29: 1984 s. 159; tenże, Senatorowie na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym 1632 roku, „Czas. Prawno-Hist.” T. 35: 1983 z. 1 s. 221–32; Kognowicki K., Życie Sapiehów…, Wil. 1790 I s. 112; Kosman M., Kazania pogrzebowe z I połowy XVII w., „Odr. i Reform.” T. 17: 1972 s. 101, 107; Lipiński W., Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932 s. 186–7; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm w 1623 r., Wr. 1987 s. 30; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632), Opole 1978 s. 83; Solovev M. F., Istoria Rossii, Moskva 1859 IX 217; Wanat O. B., Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kr. 1979 s. 638; Wiszniewski, Hist. liter. pol., I 58, VI 324, VII 523; Zapiski z wycieczek po kraju, „Czas” 1852 nr 173; Żychiewicz T., Jozafat Kuncewicz, Kr. 1985 104–7; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XIV 463 (inwentarz Smolan z r. 1594), XXVIII nr 134 s. 166, 168; – Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, IV 304 (inwentarz majętności rakowskiej); Archiwum Domu Radziwiłłów, Kr. 1885, Script. Rer. Pol., VIII; Bartoszewicz J., Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, W. 1862 [Wstęp] s. 41–3, s. 6; Polacy na studiach w Ingolsztacie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914; Radziwiłł, Pamiętnik, II; Relacja wojny moskiewskiej, którą do KJMci ks. Radziwiłł wojewoda wileński, hetman w. lit. czynił w Warszawie na sejmie w lipcu 1634 r., Wyd. W. Lipiński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1934 s. 117; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V t. 323, nr 13791 (korespondencja S-i z l. 1615–33, m. in. list z 30 XI 1629 z podpisem jako kaszt. witebski!), t. 371 nr 14927 (korespondencja A. Stabrowskiego); AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków ze Sławuty rkp 86 (korespondencja Szymona Samuela Sanguszki z l. 1622–35), rkp. 109 (testament Heleny Sanguszkowej z Gosiewskich), rkp. 558 (3 kopie genealogii XX. Sanguszków), teka 455, plik 15–20 (materiały do działalności Samuela Szymona Sanguszki), plik 23–26 (do Hieronima Sanguszki), plik 27 (do Jana Władysława i Kazimierza Sanguszki), dok. nr 1025, 1063, 1084 (wg katalogu dokumentów niezachowanych); AP w Gd.: rkp. 300, 29/108, s. 34; – Informacje siostry Małgorzaty Borkowskiej (OSB) z Żarnowca, m. in. na podstawie Arch. Benedyktynek wileńskich w kartotece PSB; – Grala J., Kolekcja Michała Marczaka w zbiorze AGAD w Warszawie, w: Miscellanea, IV (w druku).
Mirosław Nagielski