Lubomirski Sebastian h. Szreniawa (ok. 1546–1613), żupnik krakowski, kasztelan wojnicki. Syn Stanisława, dziedzica Sławkowic i Grajowa, i jego drugiej żony Barbary Gruszkowskiej (Hrussoy de Zablath), z pochodzenia Węgierki. Brak danych o dacie i miejscu urodzenia oraz o jego dzieciństwie. W l. 1559–60 studiował na uniwersytecie w Lipsku. Później przebywał na dworze Filipa Padniewskiego, bpa krak. W następnych latach zajmował się powiększaniem swego majątku i kilkakrotnie występował w różnych procesach z krewnymi na Węgrzech i w Małopolsce. Po r. 1578 został generalnym zarządcą majątków należących do klasztoru klarysek w Starym Sączu. Ok. r. 1580 był L. właścicielem 4 wsi i działów w 2 wsiach. W r. 1581, dzięki ofiarowaniu wyższej sumy dzierżawnej, otrzymał od króla Stefana Batorego urząd żupnika krakowskiego, który do r. 1589 sprawował wspólnie z Jackiem Młodziejowskim, podskarbim nadwornym. W r. 1582 objął w dzierżawę (w r. 1590 na własność) wieś Lednicę koło Wieliczki, gdzie później wybudował prywatny szyb solny. W r. 1586 zakupił wieś Sierczę, w której po r. 1607 wybudował drugi szyb «Kunegunda», eksploatowany później przez kilka pokoleń Lubomirskich. Urząd żupnika sprawował L. formalnie do r. 1592, ale z powodu licznych pożyczek, zaciągniętych u niego przez króla, nadal prowadził eksploatację kopalni, zaś swój prywatny szyb «Lednica» wymienił na dobra ziemskie dopiero w r. 1607.
Jako żupnik zwalczał L. bezwzględnie konkurencję soli pochodzącej z innych źródeł, prowadził rabunkową gospodarkę w kopalniach, stosował różne formy wyzysku górników, fałszował miary, sprzedawał gorsze gatunki soli oraz nie uznawał przywilejów zapisanych dawniej na dochodach z żup. Doprowadziło to do dewastacji złóż i urządzeń kopalnianych, kilkakrotnych buntów górników i licznych procesów z właścicielami przywilejów, ale L-emu przyniosło spore dochody, których wysokości nie można ustalić nawet w przybliżeniu z powodu braku dokumentów. Dochody z eksploatacji soli L. powiększał, udzielając licznych pożyczek na wysoki procent. Dał się przy tym poznać jako bezwzględny wierzyciel, bowiem znaczna część tych transakcji kończyła się procesem sądowym i przejęciem dóbr dłużników. Wśród pożyczających, oprócz króla, senatorów, urzędników i dworzan, znajdowali się niemal wszyscy członkowie rodu Lubomirskich i sporo szlachty małopolskiej, nie wyłączając magnatów, jak Myszkowscy, Oleśniccy, Zborowscy, Zebrzydowscy i in. Przeważającą część pieniędzy przeznaczał L. na powiększanie swojego latyfundium, bowiem oprócz wielu majątków przejętych od dłużników, m. in. w r. 1590 zakupił Wolę Justowską, w 1593 nabył od Barzych zamek w Wiśniczu wraz z kilkunastoma wsiami, w 1596 kupił kamienicę «Pod Baranami» w Krakowie. Kiedy w r. 1605 L. podzielił między synów swoje dobra, w ich skład wchodziło m. in. ponad 80 wsi położonych na Podhalu, Sądecczyźnie oraz w ziemi krakowskiej i przemyskiej.
Wraz ze wzrostem znaczenia ekonomicznego L-ego wzrastało także jego znaczenie osobiste, bowiem w r. 1584 otrzymał urząd burgrabiego krak., w 1585 za zgodą króla przejął od Seweryna Bonara starostwo dobczyckie, w 1590 odkupił od Spytka Jordana starostwo sądeckie, zaś w 1591 kupił od Kaspra Maciejowskiego starostwo spiskie. Jako pierwszy w rodzie otrzymał w r. 1591 godność kasztelana małogoskiego, następnie w r. 1598 postąpił na kasztelanię biecką, a w r. 1603 na kasztelanię wojnicką. W r. 1595 otrzymał od cesarza Rudolfa II tytuł hrabiego na Wiśniczu.
Mimo zaabsorbowania sprawami majątkowymi L. nie pozostawał obojętny wobec wydarzeń politycznych. W czasie drugiego bezkrólewia należał przypuszczalnie do stronników Stefana Batorego, co w znacznym stopniu ułatwiło mu później otrzymanie dzierżawy żup krakowskich. Udzielił również poparcia Janowi Zamoyskiemu w walce ze Zborowskimi w r. 1584. Na elekcji w r. 1587 L. podpisał potwierdzenie praw, a w bitwie pod Byczyną – pod dowództwem Zamoyskiego – znajdował się również oddział najemnych żołnierzy L-ego. W r. 1590 został wybrany posłem na sejm i deputatem do rady wojennej przy królu. W okresie sejmu inkwizycyjnego należał, jak się zdaje, do stronników kanclerza, ale utrzymywał także poprawne stosunki z Zygmuntem III, któremu nadal udzielał licznych pożyczek. W r. 1595 został wysłany do Wiednia z zaproszeniem arcyksiężnej Marii do złożenia wizyty w Krakowie. W r. 1597 brał udział w pogrzebie królowej Anny Jagiellonki. W t. r. został wyznaczony do uspokojenia nieopłaconego wojska w Samborszczyźnie i w tym celu pożyczył królowi znaczną sumę pieniędzy pod zastaw klejnotów kor. Jako starosta spiski L. starał się o bezpieczeństwo południowej granicy Rzeczypospolitej, z własnej inicjatywy odrestaurował zamek w Lubowli i utrzymywał na nim załogę wojskową oraz stale zbierał informacje o sytuacji politycznej na Węgrzech, wykorzystując do tego celu swoje pokrewieństwo i liczne stosunki z magnatami węgierskimi. W r. 1604 należał do grupy senatorów, którzy – wbrew opozycji szlachty – udzielali Zygmuntowi poparcia w staraniach o rękę arcyksiężniczki Konstancji.
W okresie rokoszu L. utrzymywał kontakty z jego przywódcami, nie tracąc przy tym zaufania króla, który mu zlecił obronę Krakowa przed buntownikami i zasięgał jego rady w sprawie warunków ugody z Zebrzydowskim. W r. 1608 podpisał razem z innymi magnatami akt zakończenia rokoszu. Na prośbę króla starał się później o uspokojenie szlachty woj. krakowskiego i uchwalenie przez sejmik proszowski podatków na wojnę moskiewską. Przypuszczalnie w nagrodę za udzielone poparcie w tym trudnym okresie, otrzymał L. w r. 1609 od króla nadanie starostwa sandomierskiego. W wyprawie 1609–11 nie brał udziału, lecz wysłał pod Smoleńsk obu synów na czele oddziału wojska zaciągniętego na własny koszt. W tym czasie otrzymał od Zygmunta III polecenie obrony granicy «od Węgier». Z powodu złego stanu zdrowia nie brał udziału w sejmikach 1611 r. W grudniu 1612 otrzymał od króla polecenie przedstawienia na sejmikach małopolskich przyczyn nagłego zwołania sejmu na luty 1613 oraz planów królewskich odnośnie do zawarcia pokoju z Moskwą, zapłaty skonfederowanym żołnierzom, załatwienia sprawy pruskiej i usprawnienia obrad sejmowych. Nadto Zygmunt III zlecił L-emu, aby dopilnował wyboru dobrych posłów na sejm.
W sprawach religijnych L. nie wykazywał zbytniej gorliwości. W r. 1595 wysłał wprawdzie swego syna Stanisława do szkoły jezuickiej w Monachium, ale jednocześnie wskazywał potajemnie różnowiercom spiskim sposoby walki z hierarchią katolicką. Z reguły nie uznawał lub wypełniał dopiero pod przymusem różne przywileje osób i instytucji duchownych, zapisane na jego dobrach. Mimo to w r. 1604 podarował klasztorowi kamedułów wieś Bielany pod Krakowem, przed r. 1590 wybudował (wg innych tylko odnowił) kościół w Łazanach (w pow. krakowskim), w r. 1605 wybudował drewniany kościół i przytułek dla ubogich w Niedźwiedziu (w pow. limanowskim), zaś w r. 1611 ufundował kaplicę przy kościele Dominikanów w Krakowie i na jej utrzymanie zapisał wieś Wolicę. L. był również znany z udzielania poparcia ludziom pochodzenia plebejskiego, którzy przebywali w jego otoczeniu i w nagrodę za wierną służbę otrzymywali dzierżawy majątków. Posiadał także zainteresowania kulturalne, bowiem utrzymywał własną kapelę nadworną, dla której w r. 1595 zakupił instrumenty muzyczne w Norymberdze. Interesował się również malarstwem. Na jego koszt przebywał przez dłuższy czas za granicą Paweł Palczowski, który dedykował L-emu swoje dzieło „Status venetorum”, wydane w r. 1604 i 1605. Pod koniec życia L. często chorował i najchętniej przebywał wtedy w Dobczycach, gdzie zmarł 22 VI 1613. Został pochowany 5 VIII t. r. w kościele Dominikanów w Krakowie. Przeznaczony do tej kaplicy nagrobek L-ego przechowywany był do XIX w. w Pałacu Spiskim, a następnie przewieziony do kościoła w Krzeszowicach. L. był dwukrotnie żonaty. W r. 1567 ożenił się z Anną Pieniążkówną, która wniosła mu w wianie 4 000 fl. Po jej bezpotomnej śmierci (1580) L. poślubił w r. 1581 Annę z Ruszczy Branicką, której zapisał oprawę w wysokości 3 000 fl. Po śmierci męża Anna mieszkała w Dobczycach i Wiśniczu, zajmując się wychowywaniem dzieci i wnuków. Odznaczała się gorliwością religijną; w l. 1623–34 kosztem 65 tys. złp. ufundowała klasztor dominikanek «Na Gródku» w Krakowie, była nadto dobrodziejką dominikanów w Bochni i Płocku, kamedułów na Bielanach pod Krakowem i karmelitów bosych w Wiśniczu. Zmarła 10 I 1639 w Wiśniczu i została pochowana obok męża w kościele Dominikanów w Krakowie. Sebastian i Anna mieli 2 synów: Stanisława, późniejszego woj. krakowskiego (zob.), i Joachima (zm. 1610), starostę dobczyckiego, oraz córki: Katarzynę, zamężną za Januszem Ostrogskim, Annę, zakonnicę w Staniątkach, Zofię, zamężną za Mikołajem Oleśnickim, Barbarę, zamężną za Janem Zebrzydowskim, Krystynę, zamężną za Stanisławem Koniecpolskim, hetmanem w. kor. (zob.), i Eleonorę, zmarłą w młodości.

Portret L-ego w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Portrety osobistości polskich… w pałacu w Wilanowie. Katalog, W. 1967); Portrety L-ego i żony Anny w kaplicy Lubomirskich w kościele Dominikanów w Krakowie; – Estreicher; Siarczyński, Obraz panowania Zygmunta III, s. 287–8; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia, s. 107, 134, 138, 143, 152, 165; Niesiecki; Żychliński; Katalog zabytków sztuki w Polsce, W. 1953 I 157, 195; – Bocheński A., Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, W. 1966 I 43–8; Bruckner G., A reformáció es ellenregormáció törtenete a Szepessegen (1520–1745–ig), Budapest 1922 s. 142; Czapliński W., Długosz J., Podróż młodego magnata na studia, W. 1969 s. 35–50; Czermak W., Studia historyczne, Kr. 1901 s. 141–3; Długosz A., Wieliczka – magnum sal – jako zabytek kultury materialnej, W. 1958 s. 47–56, 66–8; Długosz J., Źródła do dziejów kapeli nadwornej Lubomirskich w latach 1595–1644, „Muzyka” 1968 nr 4 s. 84–8; Keckowa A., Żupy krakowskie w XVI–XVIII wieku (do r. 1772), Wr. 1969 s. 35, 40, 55–63, 264–280; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1604–1609), Wr. 1960 I 57, 59, 109, 188; Majewski A., Zamek w Wiśniczu, Teka konserwatorska, W. 1956 III 12; tenże, Zamek w Wiśniczu, W. 1968 s. 12; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, W. 1819 1 147, II 65; Pawiński A., Skarbowość polska i jej dzieje za Stefana Batorego, W. 1881 s. 51–60; Prace Komisji Historii Sztuki, Kr. 1917 I s. XVIII; Rybarski R., Wielickie żupy solne w latach 1497–1594, Kr. 1932 s. 167–8; Sygański J., Arendy klasztoru starosądeckiego w XVI i XVII w., Lw. 1904 s. II, 26, 39–44; Święcicki T., Historyczne pamiątki znamienitszych rodzin i osób dawnej Polski, W. 1859 I 144; Tomkowicz S., Bielany, Kr. 1904 s. 6, Bibl. Krak., nr 26; Warcholik S., Walka klasowa górników bocheńskich, „Przegl. Hist.” R. 51: 1960 s. 160; Zarewicz L., Dobczyce – monografia historyczna, Kr. 1874 s. 9–14; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Elementa ad fontium editiones, Romae 1962 VI 43; Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, Wyd. H. Barycz, Kr. 1930 s. 21, 157; Liber chamorum; Listy staropolskie z epoki Wazów, Wyd. H. Malewska, W. 1959 s. 25, 297; Metrica nec non liber nationis Polonicae Universitatis Lipsiensis, Wyd. S. Tomkowicz, Kr. 1881 s. 23, 31; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, Kr. 1655 s. 142; Teleżyński W., Epitaphia in ecclesia SS. Trinitatis FF. Praedicatorum Cracoviae, Kr. 1790 s. 14; Vol. leg., II 1347, 1049, 1204, 1321, 1324, 1375; Wresnanus B., Poema lugubre in funus D. Sebastiani Lubomirski, Kr. 1613; – AGAD: Arch. Lubomirskich z Małej Wsi, teka 1, 2, 36; Arch. Państw. w Kr.: Akta grodz. krak., ks. 90, 102, 112, 120, 121, 124, 129, 133, 137, 139, 143, 146, 147, 153, 173, 180, 181, 184, 190, 195, Arch. Sanguszków ze Sławuty, rkp. 322, 989; B. Czart.: rkp. 333/IV k. 377–383; B. Jag.: rkp. 5491 t. 3 k. 68–69; B. Ossol.: rkp. 2280/I i 3257/II; B. PAN w Kr.: rkp. 639; – Życiorys Anny z Branickich Lubomirskiej oprac. przez Józefa Długosza w materiałach Red. PSB.
Józef Długosz